Table Of ContentÀËÌÀÑ ÈËÄÛÐÛÌ
ÑÅ×ÈËÌÈØ
ßÑßÐËßÐÈ
“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ–2004
Áó êèòàá “Àëìàñ Éûëäûðûì.Ãàðà äàñòàí. Øå’ðëÿð âÿ ïîåìàëàð”
(Áàêû, “Àçÿðáàéúàí” íÿøðèééàòû, 1994) íÿøðè ÿñàñûíäà
òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð
Òîïëàéàíû, òÿðòèá åäÿíè
âÿ þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Ìààðèô Òåéìóð
Ðåäàêòîðó: Íèêïóð Úàááàðëû
894.361’1 - dc 21
AZE
Àëìàñ Èëäûðûì. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè.Áàêû,“Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2004, 160 ñÿù.
Àëìàñ Èëäûðûìûí ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí áó êèòàáûíà ìöÿëëèôèí
ìèëëè èñòèãëàë, àçàäëûã, ìöñòÿãèëëèê óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ùÿñð îëóíìóø øåèðëÿðè
òîïëàíìûøäûð.
Øåèðëÿðäÿ Âÿòÿí ùÿñðÿòè, òàðèõè êå÷ìèøèìèçëÿ áàüëû ïîåòèê äöøöíúÿëÿð þç
ïàðëàã ÿêñèíè òàïìûøäûð.
ISBN 9952-416-03-1
© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”,2004
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
ÀËÌÀÑ ÈËÄÛÐÛÌÛÍ
ÙßÉÀÒÛ, ÌÖÙÈÒÈ, ØßÕÑÈÉÉßÒÈ
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíÿ Àëìàñ Èëäûðûì êèìè äàõèë îëìóø
øàèðèí ÿñèë àäû ßáäöëùÿñÿíäèð. Ëàêèí óøàãëûãäàí îíó áàáàñûíûí àäû èëÿ
Àëìàñ ÷àüûðàðìûøëàð. Øåèðëÿðèíè Àëìàñ Èëäûðûì èìçàñûéëà äÿðú åòäèðäè-
éèíäÿí áó àäëà äà òàíûíìûø âÿ ìÿøùóðëàøìûøäûð.
Àëìàñ Èëäûðûì 1907-úè èë ìàðò àéûíûí 24-äÿ Áàêû éàõûíëûüûíäàêû
Ãàëà êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. ßêèí÷è îëàí àòàñû Ùàúû ßáäöëìÿ-
ùÿììÿä êèøèíèí Ãàëà êÿíäèíäÿ êè÷èê òîðïàã ñàùÿñè, ëÿïÿäþéÿíäÿ èñÿ
áèð-èêè áàëûã÷û ãàéûüû âàðäû êè, áóíëàðäàí ÿëäÿ åòäèéè ãàçàíúëà àèëÿñèíèí
äîëàíàúàüûíû, ÷ÿòèíëèêëÿ äÿ îëñà, òÿìèí åäÿ áèëèðäè. Àíàñû Íèñÿ õàíûì
åâäàðëûãëà ìÿøüóë îëìóø, óøàãëàðûíû ùÿìèí ãàçàíúëà áþéöäöðäö. 1913-
úö èëäÿ Àëìàñ àëòû éàøûíäà èêÿí àèëÿëÿðè Øöâÿëàíà, 1920-úè èëäÿ èñÿ
×ÿìáÿðÿêÿíäÿ êþ÷öð. Êè÷èê Àëìàñ 1914-1915-úè òÿäðèñ èëèíäÿí áàø-
ëàéàðàã, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí Áàêû Íåôò ìÿäÿíëÿðèíäÿ èøëÿìÿéÿ
ýÿëìèø ôÿùëÿëÿðèí óøàãëàðû ö÷öí Èðàí ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí à÷ûëìûø “Èòòè-
ùàä” ìÿêòÿáèíäÿ òÿùñèë àëìàüà áàøëàéûð. Áó ìÿêòÿáäÿ äÿðñëÿð Àçÿð-
áàéúàí äèëèíäÿ òÿäðèñ åäèëèðäè, åéíè çàìàíäà ôàðñ äèëè ôÿííèíÿ äÿ ýåíèø
éåð âåðèëèðäè. Îäóð êè, À.Èëäûðûì “Èòòèùàä” ìÿêòÿáèíè áèòèðÿðêÿí ôàðñ
äèëèíäÿ ìöêÿììÿë éàçû âÿ äàíûøûã òÿúðöáÿñè ãàçàíìûøäû.
1925-úè èëäÿ “Èòòèùàä” ìÿêòÿáèíè áèòèðÿí îí ñÿêêèç éàøëû Àëìàñ
òÿùñèëèíè Àáäóëëà Øàèãèí íöìóíÿ ìÿêòÿáèíäÿ äàâàì åòäèðìÿéÿ áàøëà-
éûð. Áó ìÿêòÿáäÿ äÿðñ äåéÿí À.Øàèã, Ñ.Ùöñåéí, Ã.ßôÿíäèéåâ (Ãàíòÿ-
ìèð) êèìè ýþðêÿìëè çèéàëûëàðëà öíñèééÿò, ýÿíú Àëìàñûí èíòåëëåêòóàë
èíêèøàôûíäà, áÿäèè éàðàäûúûëûã èñòåäàäûíûí ïàðëàìàñûíäà þíÿìëè ðîë îé-
íàéûð. À.Øàèãèí íöìóíÿ ìÿêòÿáèíäÿ Àëìàñ Èëäûðûìëà áèðýÿ îõóìóø âÿ
äîñòëóã åòìèø áóçîâíàëû Àááàñãóëó ßëèùöñåéí îüëó Àáäóëëàéåâ (Íàôè)
(1905-1993) õàòèðÿëÿðèíäÿ ýþñòÿðèð êè, òÿëÿáÿëÿðèìèç àðàñûíäàêû äîñò-
ëóã, ñÿìèìèééÿò âÿ ìåùðèáàíëûãäàí áÿùñ åòìÿê ëàçûì ýÿëñÿ, Àëìàñ
Èëäûðûìûí àäû õöñóñè ãåéä îëóíìàëûäûð. Î, àüûð òÿáèÿòëè, òÿâàçþêàð áèð
øÿõñèééÿò èäè. Ìöÿëëèìëÿðèíäÿí Ñ.Ùöñåéí âÿ À.Øàèãëÿ äàùà ÷îõ öíñèé-
éÿòäÿ îëàðäû.
Òÿáèè êè, À.Èëäûðûìûí ìÿêòÿá ìöÿëëèìëÿðèíäÿí áó èêè òàíûíìûø
éàçû÷û èëÿ äàùà ÷îõ öíñèééÿòäÿ îëìàñû þçöíöí äÿ ÿäÿáè ôÿàëèééÿòÿ áàø-
4
ëàìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Ýÿíú À.Èëäûðûì “Èòòèùàä” ìÿêòÿáèíèí ñîí ñèíèô-
ëÿðèíäÿ àðòûã øèåð éàçûð âÿ ùÿëÿ î çàìàí úèääè ìþâçóëàð ñå÷ÿ áèëèð âÿ áó
ìþâçóëàðûí áÿäèè èôàäÿñèíäÿ øåðèí òåõíèêàñûíà éàõøû áÿëÿä îëäóüóíó
íöìàéèø åòäèðèðäè.
À.Øàèãèí íöìóíÿ ìÿêòÿáèíäÿ îõóäóüó èëëÿðäÿ À.Èëäûðûì Ù.Úàâèä,
ß.Úàâàä, Ú.Úàááàðëû êèìè ýþðêÿìëè ÿäèáëÿðëÿ äÿ òàíûø îëóð, îíëàðûí
ÿñÿðëÿðèíè ìöòàëèÿ åäèð. Áó ñÿíÿòêàðëàð è÷ÿðèñèíäÿ ýÿíú Àëìàñûí ðóùóíó
ÿí ÷îõ îõøàéàí âÿ îíà éàõûí îëàíû ßùìÿä Úàâàä èäè. ß.Úàâàäûí èíúÿ
ðóùó, ùÿññàñ ãÿëáè, àëèúÿíàá äàâðàíûøû ýÿíú øàèðèí äèããÿòèíè äàùà ÷îõ
úÿëá åäèðäè. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ þçöíäÿ øàèðëèê éàíüûñû ùèññ åòäèéè ýöíäÿí
ß.Úàâàäû þçöíÿ óñòàä áèëìèøäè. ßñëèíäÿ î èëëÿðäÿ òÿêúÿ À.Èëäûðûì äåéèë,
áöòöí ìèëëèééÿò÷è Àçÿðáàéúàí ýÿíúëèéè “Ýþé ýþë” ìöÿëëèôèíÿ ùåéðàí èäè.
ß.Úàâàä î çàìàí éåíèúÿ òÿøêèë îëóíìóø “ßäÿáèééàò úÿìèééÿòè”-
íèí ìÿñóë êàòèáè èäè. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí éåíè ãóðóëóøóí òÿëÿá-
ëÿðèíÿ óéüóí èíêèøàôûíû òÿìèí åòìÿéè ãàðøûñûíà áàøëûúà ìÿãñÿä ãîéàí
áó úÿìèééÿòèí ÿñàñ ôÿàëèééÿò èñòèãàìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ ýÿíú ÿäÿáè
ãöââÿëÿðÿ êþìÿê åòìÿê èäè. Úÿìèééÿòèí ôÿàëèééÿòèíäÿ òàíûíìûø ñÿ-
íÿòêàðëàðëà éàíàøû, ýÿíú øàèð âÿ éàçû÷ûëàð äà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð, éåíè
ÿñÿðëÿðèíè îõóéóð, ìöçàêèðÿëÿðäÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Ýÿíú À.Èëäûðûìûí
ß.Úàâàä ñÿíÿòèíÿ âÿ øÿõñèééÿòèíÿ áþéöê ðÿüáÿò âÿ ìÿùÿááÿòè îíó áó
úÿìèééÿòèí ñûðàëàðûíà ýÿòèðèð.
1926-úû èëäÿ “ßäÿáèééàò úÿìèééÿòè” ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðûð. Áóíà
ñÿáÿá, úÿìèééÿòäÿ éåíè ãóðóëóøëà àéàãëàøà áèëìÿéÿí (ÿñëèíäÿ áóíó
ùå÷ àðçóëàìàéàí) Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ñ.Ñ.Àõóíäîâ
âÿ ñ. “ãîúàìàí” éàçû÷ûëàðûí íöôóçóíóí àðòìàñû èäè. “ßäÿáèééàò úÿìèé-
éÿòè” þç èøèíè “Ãûçûë ãÿëÿìëÿð èòòèôàãû”íà òÿùâèë âåðèð. “ßäÿáèééàò úÿ-
ìèééÿòè”íäÿ à÷ûã-ñà÷ûã ìèëëè ôèêèðëè ýÿíú øàèð À.Èëäûðûì éåíè ãóðóëóøóí
(ñîâåò ãóðóëóøóíóí) “àéûã-ñàéûã” êåøèê÷èëÿðèíè äÿðùàë äóéóã ñàëûð. Àç
ñîíðà Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí ñÿäðè Ìóñòàôà Ãó-
ëèéåâ éàçûðäû: “Éàçû÷ûëàð àðàñûíäà ìóñàâàò÷ûëàðà àøèã âÿ Òöðêèéÿ ÷àâóø-
ëàðûíûí ùÿãèãè øàýèðäè áóëóíàí Àëìàñ Èëäûðûì éåð àëìûø îëäóüó ìåéäàíà
÷ûõìàãäàäûð. Áóíëàð ßùìÿä Úàâàä âÿ Ùöñåéí Úàâèäëÿðèí éîë÷óñóäóð-
ëàð. Ìèëëè ÿäÿáèééàò éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ ãÿìëè ìÿðñèéÿëÿð éàçàí áó
êèìè ýÿíú øàèðëÿðäÿí ÿäÿáèééàòûìûçû òÿìèçëÿìÿëèéèê”.
Áó “òÿìèçëèê”, éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ìÿùç 1926-úû èëäÿ
ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí “Ãûçûë ãÿëÿìëÿð èòòèôàãû”íûí áöíþâðÿñè ãîéóëóð.
À.Èëäûðûì ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíè áó èòòèôàãûí öçâö êèìè äÿ äàâàì åòäèðìÿéÿ
5
áàøëàéûð. 1926-úû èëäÿ ùÿìèí èòòèôàãûí íÿøð åòäèðäèéè “Ýÿíú ãûçûë ãÿëÿì-
ëÿð” ìÿúìóÿñèíäÿ îíóí àëòû øåðè (“Ùèíäëè ãûç”, “Øÿðãÿ”, “Éàðûí”, “Åé
Ùèíäèñòàí”, “Íÿðèìàí”, “Ãÿðáÿ”) äÿðú åäèëèð.
1927-úè èëäÿ èíäèêè Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí øÿðãøöíàñëûã ôàêöë-
òÿñèíÿ äàõèë îëàí À.Èëäûðûì àç ñîíðà áó òÿùñèë îúàüûíäàí õàðèú îëóíóð.
Ñÿáÿá êèìè ýóéà îíóí òàúèð àèëÿñèíèí þâëàäû îëìàñû ýþñòÿðèëèð. ßñëèíäÿ
èñÿ, Àëìàñûí àòàñû ßáäöëìÿùÿììÿä êèøè ×ÿìáÿðÿêÿíääÿ õûðäà àëûø-
âåðèøëÿ ìÿøüóë îëóðäó êè, áóíäàí äà ÿëäÿ îëóíàí ãàçàíú îíóí àèëÿñèíèí
ÿí çÿðóðè åùòèéàúëàðûíû çîðëà þäÿéèðäè.
À.Èëäûðûìûí óíèâåðñèòåòäÿí õàðèú îëóíäóüó äþâð àðòûã ìèëëè äöøöí-
úÿëè çèéàëûëàðûí òÿãèáëÿðèíèí ýöúëÿíäèéè, ìèëëè ìÿíëèê øöóðóíóí èçëÿíäèéè
èëëÿð èäè. Áîëøåâèê ðåæèìèíèí þçöíÿ äöøìÿí ñàéäûüû ñîñèàë çöìðÿëÿðè –
òàúèðëÿðè, ñÿíàéå÷èëÿðè, êå÷ìèø äþâëÿò ìÿìóðëàðûíû, ìèëëè îðäó çàáèòëÿ-
ðèíè, êÿíä ìöëêÿäàðëàðûíû, ùàáåëÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðèíè èçëÿìÿéÿ, áè-
ðèíúè ìÿãàìäàúà ìÿùâ åòìÿéÿ áàøëàìûøäû.
Éåíèúÿ ìöñòÿãèë ùÿéàòà ãÿäÿì ãîéàí, åëì, òÿùñèë òÿøíÿëè À.Èëäûðûì,
óíèâåðñèòåòäÿí õàðèú åäèëìÿñèíäÿí ùÿääÿí çèéàäÿ ìöòÿÿññèð îëóð, áèð
ìöääÿò ýöúëö ðóù äöøêöíëöéö âÿçèééÿòèíäÿ éàøàéûð. Áèð ãÿäÿð ãÿääèíè
äöçÿëòäèêäÿí ñîíðà ÿäÿáè èñòåäàäûíû, áèëèê âÿ áàúàðûüûíû ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿê
ö÷öí ìöíàñèá ìöùèò àõòàðìàüà áàøëàéûð. Àäûíû “åòèáàðñûç àäàìëàð” ñèéà-
ùûñûíäàí ñèëäèðìÿê ö÷öí, êþíöëñöç äÿ îëñà éåíè ùÿéàòû òÿðÿííöì åäÿí
øåèðëÿð éàçìàüà áàøëàéûð. Éåíÿ äÿ äàõèëè éàíüûñûíû áöðóçÿ âåðìÿäÿí øåðÿ
ùÿñð îëóíìóø éûüûíúàãëàðäà, ìöçàêèðÿëÿðäÿ ÷ûõûø åäèðäè.
Áó îâãàò À.Èëäûðûìû 1928-úè èëäÿ éåíè òÿñèñ îëóíìóø Àçÿðáàéúàí
Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû úÿìèééÿòèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò
ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè ßáäöëâàùàá Éóðäñåâÿð
(1898-1976) Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí ìàùèééÿòèíè áåëÿ à÷ûã-
ëàéûð: “Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû òÿðÿôèíäÿí ãóðóëàí áó úÿìèééÿòèí ãàéÿñè -
ñîâåò ðåæèìèíÿ êîð-êîðàíÿ õèäìÿò åäÿúÿê, ñþçäÿ “ÿäèáëÿð” éåòèøäèð-
ìÿêäè. Êîììóíèñò ñûðàëàðûíäà ãöââÿòëè âÿ èñòåäàäëû ñÿíÿò ÿðáàáû ïÿê
áóëóíìàäûüû ö÷öí áó êèìèëÿð ÿêñÿðÿí ïàðòèéàñûçëàð àðàñûíäà àðàíìàã-
äàäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ, ÿñèë êîììóíèñò ÿäèáëÿðèí éàíû-áàøûíäà áèð äÿ “úû-
üûðäàø” éàçàðëàð çöìðÿñè èùäàñ åäèëìèøäèð. Úûüûðäàø éàçàð, êîììóíèñò
ýþðöøöíÿ ýþðÿ, ñîâåò ðåæèìèíÿ ïðèíñèï åòèáàðèëÿ ìöõàëèô îëìàéûá îíóíëà
ÿäÿáè ñàùÿäÿ èøáèðëèéè éàïìàüà àìàäÿ áóëóíàí ãÿëÿì ñàùèáè äåìÿêäèð.
Áþéëÿ áèð ïàðòèéàñûç ÿäÿáè çöìðÿíèí èùäàñû ùÿì êîììóíèñòëÿðèí,
ùÿì äÿ ìèëëèééÿò÷èëÿðèí èøèíÿ ýÿëèéîðäó. Êîììóíèñòëÿð áó ñöðÿòëÿ ãó-
6
ðóëàí ìöøòÿðÿê ÷àëûøìà ìöùèòèíäÿ áÿçè èñòåäàäëû ýÿíúëÿðè ïàðòèéà ëå-
ùèíÿ ãàçàíà áèëÿúÿêëÿðèíÿ öìèä åäèðäèëÿð. Ìèëëèééÿò÷è øàèðëÿð èñÿ áàøãà
ùå÷ áèð àëÿìè ÷àëûøìà ñàùÿñè áóëàìàäûãëàðû ö÷öí áó úÿìèééÿòÿ ýèðìÿê
ñóðÿòèéëÿ ôèêèðëÿðèíè áèð ïàð÷à éöðöòìÿê âÿ øåèðëÿðèíè õàëãà äóéóðìàã
ôöðñÿòèíè ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿêëÿðèíè óëóéàðëàðäû. Áþéëÿúÿ, úÿìèééÿò è÷èíäÿ
èêè ìöõòÿëèô âÿ ùÿòòà áèð-áèðèíÿ äöøìÿí çöìðÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëìèø
îëóðäó”.
Àëìàñ Èëäûðûì äà ìÿùç “úûüûðäàø” éàçàðëàðäàí ñàéûëûðäû. Àêàäåìèê
Áÿêèð Íÿáèéåâèí áåëÿ áèð ìöëàùèçÿñè èëÿ áèç äÿ òàìàìèëÿ ðàçûéûã êè,
“20 éàøû òÿçÿ òàìàì îëàí áèð ýÿíú èñòåäàäûí Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ,
Ù.Úàâèä, À.Øàèã êèìè “ãîúàìàí”, “êþùíÿ” ñÿíÿòêàðëàðëà áèðëèêäÿ “úû-
üûðäàø” êàòåãîðèéàñûíà ñàëûíìàñû áèð òÿðÿôäÿí îíóí èúòèìàè ìÿíøÿéè èëÿ
(“òàúèð îüëó”) ÿëàãÿäàð èäèñÿ, î áèðè òÿðÿôäÿí À.Èëäûðûìûí Èñòàíáóëäà ÷àï
îëóíìóø øåèðëÿðèíèí ùÿëÿ äÿ óíóäóëìàìàñû èëÿ áàüëû èäè”. Áóðàäà èçàùàò
ö÷öí ãåéä åäÿê êè, 1926-úû èëäÿ Èñòàíáóëäà ÷ûõàí “Ùÿéàò” äÿðýèñèíäÿ
À.Èëäûðûìûí “À äàüëàð”, “Ñåâäèéèì” âÿ ñ. øåèðëÿðè ÷àï îëóíìóøäó.
Ýÿíú øàèðèí “úûüûðäàø”ëàð ñèéàùûñûíà ñàëûíìàñûíûí äèýÿð áèð ñÿáÿáè
èñÿ ìöõòÿëèô ÿäÿáè-ìÿäÿíè òÿäáèðëÿðäÿ, éûüûíúàãëàðäà äþâðöí, úÿìèé-
éÿòäÿêè ùàêèì èäåîëîýèéàíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí ÷ûõûøëàð
åòìÿñè èäè.
Àëìàñ Èëäûðûìûí Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿêè
ôÿàëèééÿòè áàðÿäÿ î çàìàíûí äþâðè ìÿòáóàòûíäà ìÿëóìàò ÷îõ àçäûð. Àð-
òûã øÿõñèééÿò êèìè êÿñêèí, ìèëëè âÿ äöíéÿâè ìþâçóëàðäà éàçàí À.Èëäû-
ðûìû à÷ûãúàñûíà òÿãèá åäèëèð, äöøöíúÿëÿðèíè çîðëà “ñîâåò èäåîëîýèéàñû”
áàõûìûíäàí ýöíàùëàíäûðûðäûëàð. Ùÿì äÿ À.Èëäûðûì ýÿíú, éåíèéåòìÿ
îëñà äà, Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí éàðàíûøûíû äóéìóø âÿ îíóí
ñöãóòóíóí àúûñûíû þìðö áîéó óíóòìàìûøäû.
Ñ.Ìöìòàç àäûíà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Äþâëÿò ßäÿáèééàò âÿ
Èíúÿñÿíÿò Àðõèâèíäÿ ìöùàôèçÿ îëóíàí ñÿíÿä âÿ ìàòåðèàëëàðäà äà
À.Èëäûðûìûí ùÿìèí úÿìèééÿòäÿêè ôÿàëèééÿòèíÿ äàèð ÿùÿìèééÿòëè ìÿí-
áÿëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿäèê. Éàëíûç 1980-úè èëëÿðèí ñîíó, 1990-úû èëëÿðèí ÿâ-
âÿëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêà ìÿòáóàòûíäà äÿðú îëóíìóø áÿçè éàçûëàðäà 1920-
1930-úó èëëÿðèí ÿäÿáè-ìÿäÿíè ìöùèòè, ùÿì÷èíèí Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð
Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿêè àá-ùàâàíûí ùÿãèãè ìÿíçÿðÿñèíè úàíëàí-
äûðìàüà éþíÿëäèëìèø úÿùäëÿðèí øàùèäè îëóðóã. Áó áàõûìäàí âàõòèëÿ
ùÿìèí úÿìèééÿòèí ðÿùáÿðëÿðèíäÿí îëìóø (ìÿñóë êàòèá) õàëã øàèðè
Ñöëåéìàí Ðöñòÿìèí “ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò” ãÿçåòèíèí 22 éàíâàð
7
1988-úè èë òàðèõëè ñàéûíäà “Çàìàíûí ÿñàñ ìåéàðû” ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà
äÿðú îëóíìóø õàòèðÿ-ìöñàùèáÿñèíäÿ âåðèëìèø ôèêèðëÿð ìàðàã äîüóðóð.
Ñ.Ðöñòÿì áó ìöñàùèáÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿ-
ìèééÿòèíèí áèð ÷îõ ýÿíú öçâëÿðèíèí ÿùâàë-ðóùèééÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàò
âåðìÿêëÿ éàíàøû, äîñòó À.Èëäûðûìûí äà áó úÿìèééÿòäÿêè ìþâãåéèíäÿí
ñþùáÿò à÷ûð: “Áèç, Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí ýÿíú
öçâëÿðè èñòÿéèðäè êè, ùàìû áèçèì êèìè éàçñûí, áèçèì êèìè äöøöíñöí,
èíãèëàáû òÿëèìè ãàâðàñûí… Áèç éàøëû íÿñèë î çàìàí ýÿíú ñÿíÿòêàðëàðûí
éàðàäûúûëûüûíû áÿçÿí äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðìèðäèê. Çàìàí ãàðûøûã èäè.
Áÿçèëÿðè ýèçëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Ìöñàâàò Ïàðòèéàñûíûí òÿñèðè àëòûíà
äöøäö. Áÿçèëÿðè èñÿ ùàãñûç òÿíãèäëÿðÿ äàâàì ýÿòèðìÿäè. Áóíóí
íÿòèúÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ øàèð þëêÿìèçè òÿðê åòäè. Îíëàðûí ùå÷ áèðè, î äþâðöí
òÿëÿáè èëÿ äåñÿê, íÿ áóðæóà éàçû÷ûñû èäè, íÿ äÿ áÿé-õàí þâëàäëàðû.
Àðàëàðûíäà À.Èëäûðûì êèìè ÷îõ ýöúëö âÿ èñòåäàäëû øàèðëÿð äÿ âàðäû…”.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿìÿêäàð ìöÿëëèìè, âàõò èëÿ Àçÿðáàé-
úàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí öçâö îëìóø Ùóìàé Ùÿñÿíçà-
äÿíèí (ãåéä åäÿê êè, Ùóìàé õàíûì ùÿìèí úÿìèééÿòÿ ãÿáóë åäèëÿí èëê
øàèðÿ ãûç èäè – Ì.Ò.) ùàçûðäà Ñ.Ìöìòàç àäûíà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû
Äþâëÿò ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò Àðõèâèíäÿ ãîðóíàí õàòèðÿëÿðè äÿ,
À.Èëäûðûìûí øÿõñèééÿòè, õàðàêòåðè ùàããûíäà ìþâúóä òÿñÿââöðöìöçö áèð
ãÿäÿð äÿ äîëüóíëàøäûðûð. Ùóìàé õàíûìûí øÿùàäÿòèíÿ ýþðÿ, À.Èëäûðûì
îðòà áîéëó, ñàäÿ âÿ ñÿëèãÿëè ýåéèíÿí, àñòà éåðèøëè áèð ýÿíú èìèø. Áàêûäà î
çàìàíëàð ÷îõ ïîïóëéàð îëàí Ì.ß.Ñàáèð àäûíà êèòàáõàíàäà “Êèòàá äîñò-
ëàðû” úÿìèééÿòèíèí òÿøêèë åòäèéè éûüûíúàãëàðäà èøòèðàê åäÿð, øåèðëÿðèíè
îõóéàðìûø. Ðÿñìè èäåîëîýèéà èëÿ öñò-öñòÿ äöøìÿéÿí áèð ñûðà ÷ûõûøëàðûíà
ýþðÿ, À.Èëäûðûì “õûðäà áóðæóà éàçû÷ûñû” êèìè, ùå÷ äÿ õåéèðëè àãèáÿò âÿä
åòìÿéÿí áèð äàìüà äà ãàçàíìûø èìèø.
Òÿáèè êè, áåëÿ áèð äàüìà ñàùèáè îëàí ýÿíú øàèðèí òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç
ãàëìàñû ëàáöä èäè. Ùÿòòà éåíè èúòèìàè-ñèéàñè ìöíàñèáÿòëÿðè òÿðÿííöì
åäÿí “Ùèíäëè ãûçû”, “Øÿðãÿ”, “Éàðûí”, “Ãÿðáÿ”, “Êðûìäà àõøàìëàð” êè-
ìè øåèðëÿð éàçûá ÷àï åòäèðìÿñè äÿ îíó áó òÿãèáëÿðäÿí ãîðóéà áèëìèð.
Áàø Ñèéàñè Èäàðÿ (ÃÏÓ) øàèðè íÿçàðÿòÿ ýþòöðöð âÿ ùÿð àääûìûíû èçëÿìÿ-
éÿ áàøëàéûð. Èñòàíáóëäà “Ùÿéàò” äÿðýèñèíäÿ ÷àï îëóíìóø “À äàüëàð”
øåðè Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿ, äàùà ñîíðà èñÿ “Ýÿíú ãûçûë ãÿ-
ëÿìëÿð èòòèôàãû”íäà ìöçàêèðÿ åäèëèð. Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí
ñÿäðè, î äþâðöí íöôóçëó òÿíãèä÷èëÿðèíäÿí ñàéûëàí ßêáÿð Ðóùè, Ìóñòàôà
Ãóëèéåâ À.Èëäûðûìû “ìèëëè ÿäÿáèééàò ïÿðäÿñè” àëòûíäà ìÿðñèéÿëÿð, ñåâýè
8
ãÿçÿëëÿðè éàçìàãäà èòòèùàì åäèð, îíó “ìöñàâàò÷ûëàðûí àøèãè”, “Òöðêèéÿ
ãîâóøëàðûíûí ùÿãèãè øàýèðäè” àäëàíäûðûð, “àðòûã áóíà ìåéäàí âåðìÿéÿ-
úÿéèê” êèìè ùÿäÿëÿðëÿ øàèðè àääûì-àääûì èçëÿéèðäèëÿð. Ãÿëáè, öðÿéè,
Âÿòÿí åøãè èëÿ äþéöíÿí À.Èëäûðûìû “ÿýÿð êå÷ìèøäÿí âàç êå÷ÿðñÿ, ñàäÿ-
úÿ ñþçäÿ äåéèë, èøäÿ äÿ áèçèìëÿ îëàðñà, áàøãà ìÿñÿëÿ, éîõñà áèçèì ùö-
úóìëàðûìûçà ñèíÿ ýÿðìÿëèäèð” êèìè ôèêèðëÿ áîëøåâèê ìÿòáóàòûíäà ÷ûõûø
åäèðëÿð. Ùÿòòà 1930-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí, Àøãàáàääà ÷ûõàí “Çÿù-
ìÿò” ãÿçåòèíäÿ (1932-úè èë, 10 àâãóñò) îõóéóðóã: “Àëìàñ Èëäûðûì èäåî-
ëîæèìèç (ñîâåò èäåîëîýèéàñû – Ì.Ò.) ö÷öí çÿðÿðëè áèð èíñàíäûð. Áèçÿ èíàí-
ìàã øÿðòèéëÿ àðàìûçäà ãàëìàã äèëÿéèíäÿ èñÿ, áó àðçóñóíó ìÿòáóàò
âàñèòÿñè èëÿ áèëäèðìÿëèäèð”. Îíó ßùìÿä Úàâàä âÿ Ùöñåéí Úàâèä êèìè
øàèðëÿðèí éîëóíó äàâàì åòäèðìÿêäÿ ýöíàùëàíäûðûð, áó êèìè éàçàðëàðäàí
ïðîëåòàð ÿäÿáèééàòûíû òÿìèçëÿìÿê ëöçóìóíó êÿñêèí øÿêèëäÿ ãåéä
åäèðäèëÿð. Âóëãàð ñîñèîëîæè òÿíãèäèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí îëàí ßñÿä ßé-
éóáè èñÿ áöòöí ÿõëàãè íîðìàëàðû óíóäàðàã éàçûðäû êè, “Àëìàñ êèìèëÿðèí
áàøëàðû ñîâåò ÷ÿêèúè èëÿ ÿçèëìÿëèäèð”.
Áåëÿëèêëÿ, “ùÿéàò ìåéäàíûíà ïàðòëàéûøëû ýöíëÿðäÿ àòûëàí âÿ ñîâåò
èñòèëàñûíäàí ãà÷àðàã”, À.Èëäûðûì áèð øÿõñèééÿò êèìè Âÿòÿíÿ áàüëûëûã ùèñ-
ñèíè øÿõñèééÿòè èëÿ áèðëÿøäèðèð. Àìàíñûç òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí øàèð
Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿí õàðèú îëóíóð âÿ Äàüûñ-
òàíà ñöðýöí åäèëèð. À.Èëäûðûìûí Äàüûñòàíäà êå÷ÿí èêè èëëèê ñöðýöí ùÿéàòû
áóðàäà ÿäÿáè ìöùèòèí ãàéíàð äþâðöíÿ òÿñàäöô åäèð. Øàèð áèð òÿðÿôäÿí
ïåäàãîæè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð, åéíè çàìàíäà “Äàüûñòàí ôöãÿðàñû” ãÿçå-
òèíäÿ éåíè øåèðëÿðèíè äÿðú åòäèðèð. Áó øåèðëÿð Äàüûñòàíäà éàøàéàí àçÿð-
áàéúàíëûëàð, ëÿçýèëÿð, ÷å÷åíëÿð âÿ áàøãà õàëãëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè è÷ÿðè-
ñèíäÿ ýåíèø éàéûëûð, ñåâèëÿ-ñåâèëÿ îõóíóð.
Ñöðýöí äþâðöíäÿ À.Èëäûðûì ùÿì÷èíèí Äàüûñòàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû
Úÿìèééÿòèíèí òÿøêèëàòëàíìàñûíäà, áó úÿìèééÿòèí Äÿðáÿíä þçÿéèíèí
éàðàäûëìàñûíäà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð, ìöçàêèðÿëÿðäÿ ôÿàëëûã ýþñòÿðèð,
éåíè øåèðëÿðèíè îõóéóð. Àç áèð çàìàíäà ýÿíú øàèð Äàüûñòàí çèéàëûëàðû,
òÿëÿáÿ, ýÿíúëÿð âÿ çÿùìÿòêåø õàëã è÷ÿðèñèíäÿ áþéöê íöôóç ãàçàíûð.
Òÿáèè êè, áó ùàë Äàüûñòàíäà ñöðýöí ùÿéàòû éàøàéàí À.Èëäûðûìûí ùÿð áèð
àääûìûíû èçëÿéÿí ñèéàñè èäàðÿ ÿìÿêäàøëàðûíû íàðàùàò åòìÿéÿ áèëìÿçäè.
Îíëàð À.Èëäûðûìûí áóíäàí ñîíðà äà Äàüûñòàíäà ãàëìàñûíû ìèëëèééÿò÷è-
ëèê, èñòèãëàë èäåéàëàðûíûí äàùà äà ãöââÿòëÿíìÿñèíèí òÿêàíâåðèúè àìèëè
êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð âÿ áó ìþâúóä ñèéàñè ðåæèì ö÷öí áþéöê òÿùëöêÿ ñà-
éûðäûëàð. Øàèðèí Äàüûñòàíäàêû ÿäÿáè, ïåäàãîæè, èúòèìàè ôÿàëèééÿòèíèí ìèë-
9
ëèééÿò÷è, èñòèãëàë÷û ôèêèðëÿðèíèí ýåíèø âöñÿòè Áàø Ñèéàñè Èäàðÿíè øàèðÿ ãàðøû
éåíè ãÿääàð òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ ñþâã åäèð. Îíóí 1930-úó èëäÿ Áàêûäà
Àçÿðíÿøð òÿðÿôèíäÿí ÷àï åäèëìèø “Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí” êèòàáû ñîñèàëèçì
ãóðóëóøóíó, ôÿùëÿ-êÿíäëè ùþêóìÿòè ÿëåéùèíÿ òÿáëèüàò ìÿãñÿäè ýöäÿí
çèéàíëû ÿäÿáèééàò êèìè ãûñà áèð çàìàíäà ìàüàçàëàðäàí, êèòàáõàíàëàð-
äàí éûüûøäûðûëûð. 1930-úó èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ èñÿ À.Èëäûðûì Äàüûñòàíäàí
Òöðêìÿíèñòàíà ñöðýöí åäèëèð.
Äàüûñòàíäà áàøëàäûüû ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòèíè øàèð Òöðêìÿíèñòàíäà äà
äàâàì åòäèðèð. Àøãàáàääà Èðàíäàí âÿ Ãàôãàçäàí êþ÷öðöëìöø òöðê àèëÿ-
ëÿðèíèí óøàãëàðû ö÷öí òÿøêèë åäèëìèø ìÿêòÿáäÿ äÿðñ äåéèð. Åéíè çàìàí-
äà òöðêìÿí ÿäèáëÿðè, àëèìëÿðè, çèéàëûëàðû èëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð ãóðóð. Éåðëè ãÿ-
çåòëÿðëÿ, Àøãàáàä ðàäèîñó èëÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûã åäèð, ãàðäàø òöðêìÿí õàë-
ãûíûí ùÿéàòû èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëóð âÿ ÿëáÿòòÿ êè, øåèð éàðàäûúûëûüûíû äà-
âàì åòäèðèð. Î, áóðàäà æóðíàëèñòëèê ôÿàëèééÿòè èëÿ èíòåíñèâ ìÿøüóë îëóð,
“Çÿùìÿò” ãÿçåòíäÿ õåéëè øåèð âÿ ìÿãàëÿëÿðè äÿðú åäèëèð.
1932-úè èëèí ÿââÿëèíäÿ øàèð Øàìàõûäàí àèëÿñè èëÿ áèðýÿ Òöðêìÿíèñ-
òàíà ñöðýöí åäèëìèø, ÿñëÿí. Àçÿðáàéúàíûí úÿíóáóíäàí – Òÿáðèðäÿí
îëàí Çèâÿð àäëû áèð ãûçëà àèëÿ ùÿéàòû ãóðóð. Áó èçäèâàúäàí äöíéàéà ýÿ-
ëÿí èëê îüëóíà øàèð Àçÿð àäûíû âåðèð. Åëÿ áóðàäà éåíèéåòìÿ, ñöðýöí
ùÿéàòû éàøàéàí, ìèëëèëèê ðóùó èëÿ éîüðóëìóø øàèð Àëìàñ Èëäûðûìûí èëê þâ-
ëàäûíà “Àçÿð” àäû âåðìÿñè Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿíèí “ßñðèìèçèí Ñÿéàâóøó”
àäëû ÿñÿðèíäÿêè àøàüûäàêû ôèêðè áèð äàùà éàäà ñàëûð: “Î, ïÿðè êèìè áèð
îüóë äîüäó êè, ÷þùðÿñè Àçÿð ùåéêÿëèíÿ áÿíçÿéèðäè”. Áóðàäàí, áó àä-
ãîéìàäàí àéäûí îëóð êè, Àëìàñ Èëäûðûì áèð øÿõñèééÿò êèìè äþâðöíöí
àúûñûíû, øèðèíèíè äàäìûø, þçöíäÿí ÿââÿëêè ñÿíÿòêàðëàðûí ÿñÿðëÿðèíè äÿ-
ðèíäÿí ìöòàëèÿ åòìèø, “áó ãîúà âÿ ñÿðò äöíéàíûí àäÿòè áåëÿäèð êè, ýàù
èíñàíû éÿùÿðèí áåëèíäÿ, ýàù äà éÿùÿðè èíñàíûí áåëèíäÿ ýÿçäèðèð” êÿëàìû
èëÿ áàðûøìàëû îëìóøäóð. Ëàêèí òàëå Òöðêìÿíèñòàíäà äà À.Èëäûðûìûí
öçöíÿ ýöëìöð. Îíó áóðàäà äà ðàùàò áóðàõìûðëàð.
Øàèð äàèì òÿãèá îëóíóð, èçëÿíèëèð âÿ îíóí òóòäóüó ìèëëèëèê éîëóíäàí
ñàïûíäûðìàüà ÷àëûøûðëàð. “Çÿùìÿò” ãÿçåòèíèí 27 àïðåë 1932-úè èë òàðèõëè
ñàéûíäà äÿðú îëóíìóø “Þç ùàããûìäà” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿí ìÿëóì îëóð
êè, âÿòÿíèíäÿ äÿ øàèðèí ÿëåéùèíÿ êîìïàíèéà äàâàì åòäèðèëèð, îíà ìöõ-
òÿëèô äàìüàëàð âóðóðäóëóð. Ùÿòòà øàèðèí ñöðýöíäÿêè ôÿàëèééÿòèíÿ íÿçàðÿò
åòìÿê ö÷öí, Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Áàø Ñèéàñè Èäàðÿñè õöñóñè íöìàéÿíäÿñè-
íè Àøãàáàäà åçàì åäèð. “Áó àýåíò þç áÿäõàù âÿçèôÿñèíè èêè èñòèãàìÿòäÿ
éåðèíÿ éåòèðèðäè: áèð òÿðÿôäÿí øàèðèí ùÿð áèð àääûìûíû èçëÿéÿðÿê þç èäà-
10
