alman vatandaşlık rejimi ve almanya'da yabancı hakları

28 Pages·2016·1.48 MB·Turkish

ANALİZ EYLÜL 2016 SAYI: 165
ALMAN VATANDAŞLIK REJİMİ VE
ALMANYA’DA YABANCI HAKLARI
SONER TAUSCHER

ANALİZ
EYLÜL 2016 SAYI: 165
ALMAN VATANDAŞLIK REJİMİ VE
ALMANYA’DA YABANCI HAKLARI
SONER TAUSCHER
COPYRIGHT © 2016
Bu yayının tüm hakları SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum
Araştırmaları Vakfı’na aittir. SETA’nın izni olmaksızın yayının
tümünün veya bir kısmının elektronik veya mekanik (fotokopi,
kayıt ve bilgi depolama, vd.) yollarla basımı, yayını, çoğaltılması
veya dağıtımı yapılamaz. Kaynak göstermek suretiyle alıntı
yapılabilir.
Uygulama: Erkan Söğüt
Baskı: Turkuvaz Haberleşme ve Yayıncılık A.Ş., İstanbul
SETA | SİYASET, EKONOMİ VE TOPLUM ARAŞTIRMALARI VAKFI
Nenehatun Cd. No: 66 GOP Çankaya 06700 Ankara TÜRKİYE
Tel: [phone] | Faks: [phone]
www.setav.org | [email protected] | @setavakfi
SETA | İstanbul
Defterdar Mh. Savaklar Cd. Ayvansaray Kavşağı No: 41-43
Eyüp İstanbul TÜRKİYE
Tel: [phone] | Faks: [phone]
SETA | Washington D.C.
1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106
Washington D.C., 20036 USA
Tel: [phone] | Faks: 202-223-6099
www.setadc.org | [email protected] | @setadc
SETA | Kahire
21 Fahmi Street Bab al Luq Abdeen Flat No: 19 Cairo EGYPT
Tel: [phone] | 00202 279 56985 | @setakahire
ALMAN VATANDAŞLIK REJİMİ VE ALMANYA’DA YABANCI HAKLARI
İÇİNDEKİLER
ÖZET 7
GIRIŞ 9
ALMANYA’DA VATANDAŞLIK REJIMI 10
YABANCILARIN STATÜSÜ VE VATANDAŞLIĞIN KAZANILMASI 12
VATANDAŞLIK VE EŞITLIK ILIŞKISI 19
SONUÇ 24
KAYNAKÇA 25
setav.org 5
ANALİZ
YAZAR HAKKINDA
Soner TAUSCHER
2000 yılında İzmir’de lise eğitimini tamamladı. Lisans eğitimi için Almanya’nın Münih şehrine gitti.
Yüksek lisans eğitimini Münih Ludwig-Maximilian Üniversitesi’nde “Türkiye’nin Biyopolitik Du-
rumları” üzerine yazdığı tezle tamamladı. Almanya’daki göç, eşitlik, ayrımcılık ve insan hakları üzeri-
ne çalıştı. Sakarya Üniversitesi’nde doktorasına devam etmektedir.
6 setav.org
ALMAN VATANDAŞLIK REJİMİ VE ALMANYA’DA YABANCI HAKLARI
ÖZET
Her devlet kültürel değerlerine ve tarihsel olgularına göre vatandaşlık tanımları
geliştirir. Dünyadaki vatandaşlık tanımlarını genel olarak üçe ayırabiliriz. Bun-
lardan ilk ikisi soy bağı/nesep (jure sanguinis) ve doğum yeri (jure soli) esasına
göre vatandaşlığın tanımlanmasıdır ve asli vatandaşlık türleridir. Üçüncüsü ise
doğumdan sonra kazanılan müktesep (naturalisation) vatandaşlıktır.
Federal Almanya Cumhuriyeti vatandaşlığı 1913'ten beri soy bağı ilkesine
göre tanımlamış, siyaset ve dış ilişkilerini buna göre yürütmüştür. 2000 yılında
yapılan yeni bir düzenlemeyle soy ilkesi ortadan kalkmamakla beraber doğum
yeri ilkesi daha görünür hale gelmiştir. Bu düzenleme ile çifte vatandaşlıkta op-
siyon (seçim) uygulaması başlamıştır. 1990 yılı ve sonrasında Almanya’da dün-
yaya gelmiş olan göçmen çocukları geçici olarak çifte vatandaşlığa sahip oluyor-
du. Bu çocuklar yirmi üç yaşına gelmeden iki vatandaşlıktan biri arasında seçim
yapmak zorunda kalıyordu. Ancak AB üyesi olanlarla birlikte diğer birçok ülke
vatandaşına böyle bir opsiyon zorunluluğu getirilmemişti.
AB ve başka ülke mensuplarına zorunluluk getirilmemişken yıllarca Al-
manya’da yaşayan, devlete ve topluma ekonomik, kültürel ve sosyal katkıda bu- 2014 yılından
lunan göçmenlerin siyasi hakları için sahip oldukları vatandaşlıklarını bırakma- itibaren giderek
ya mecbur edilmeleri çok tartışılmış ve ayrımcılığı da körüklemiştir. artan ve 2015
2013 yılında yapılan seçimler öncesi Alman Sosyal Demokrat Partisi (SPD) yılında hem
de Yeşiller ve Sol Parti gibi bu ayrımcı uygulamanın meşruluğunu sorgulamıştır. Avrupa hem de
SPD olası bir seçim galibiyetinde bu ayrımcılığı sonlandırmayı vadetmiştir. Se- Almanya için
çimler sonucunda Hristiyan Demokratlar (CDU/CSU [Hristiyan Sosyal Birliği zirve noktasına
Partisi]) ile Sosyal Demokratlar büyük koalisyonu kurmuştur. Tek başına iktidar ulaşan mülteci
olamayan, Yeşiller ya da Sol Parti ile de koalisyon kuramayan SPD, seçim vaat- göçü, farklı bir
lerinden bazı ödünler vermek zorunda kalmıştır. ayrımcılık ve
SPD’nin koalisyon şartı olarak öne sürdüğü yeni çifte vatandaşlık düzen- dışlama sosyo-
lemesi 2014 yılı sonunda bazı eksiklerle beraber yürürlüğe girmiştir. Düzenle- lojisini ortaya
meye göre artık göçmenlerin Almanya’da doğmuş çocukları, ülkede yetişmiş ya çıkarmıştır.
setav.org 7
ANALİZ
da eğitim almış olmak kaydıyla opsiyon zorunluluğundan kurtulmakta ve çifte
vatandaş olabilmektedir. Ancak yeni düzenleme Almanya’da doğmamış olanları
dışarıda bırakmaktadır. Böylece birçok göçmen opsiyon zorunluluğu yüzünden
hala Alman siyasi sistemi tarafından dışlanmaktadır.
2014 yılından itibaren giderek artan ve 2015 yılında ise hem Avrupa hem
de Almanya için zirve noktasına ulaşan mülteci göçü, farklı bir ayrımcılık ve dış-
lama sosyolojisini ortaya çıkarmıştır. Ayrıca Fransa ve Belçika’da yaşanan terör
olayları Almanya’daki toplumsal ayrımcılık ve dışlama hedefini artık “yerli” sayı-
labilecek Türkler ve işçi göçmenlerden ziyade; mültecilere ve yeni gelen Müslü-
manlara çevirmiştir. Tüm bu olayların etkisiyle ortaya çıktığı varsayılan Batı'nın
İslamlaşmasına Karşı Vatansever Avrupalılar (Patriotische Europäer Gegen Die
Islamisierung des Abendlandes-PEGİDA) hareketi aslında Avrupa’da uzun yıl-
lardır var olan İslam karşıtlığına toplumsal taban bulmaya çalışmaktadır.
2014 Ekim’inde Dresden’de PEGİDA tarafından yabancı, mülteci ve İslam
düşmanlığına yönelik gösteriler yapılmaya başlanmıştır. Mülteci akını ve terör
saldırılarının öncesinde göçmen karşıtlığı ya sosyal yardım alarak devleti ve hal-
kı sömürdükleri ya da Almanların işlerini, öğrenim ve sağlık haklarını ellerinden
aldıkları iddiasıyla meşrulaştırılmaya çalışılıyordu.
Ancak PEGİDA’nın organize olup dernekleşmesi ve Almanya’nın yanında
Avrupa’nın diğer şehirlerine de yayılması, derinlerde olan etnik ve dini köken
karşıtlığını gün yüzüne çıkarmıştır. Almanya Başbakanı Merkel dahi mülteci
“yanlısı” politikalarından ötürü PEGİDA’nın ve muhafazakar partilerin (CDU/
CSU ve AfD-Alternative für Deutschland [Almanya için Alternatif Partisi]) tep-
kisinin odağına girmiştir. Bu durum değişim içinde olan vatandaşlık tanımının
konu “bizden olan-olmayan” ayrımına geldiğinde; geçmişin etnik, dini ve kül-
türel kodlarından kolay kolay kurtulamayacağını göstermektedir.
8 setav.org
ALMAN VATANDAŞLIK REJİMİ VE ALMANYA’DA YABANCI HAKLARI
Vatandaşlık Sözleşmesi’nin yanı sıra 1930 tarih-
li “Vatandaşlık Kanunlarının Çatışması ile İlgili
Bazı Sorunlar Hakkında La Haye Antlaşması”
ve “Vatansızlığın Azaltılmasına Dair BM Sözleş-
mesi” (1961) gibi metinler vatandaşlık hukuku-
nun belirlenmesinde uluslararası rol oynamıştır.
Bu sözleşmelerde herkesin bir ülkeye tabi olması
gerektiği, kimsenin vatandaşlığa alınma ya da
çıkarılmaya zorlanamayacağı ve herkesin tek bir
vatandaşlığının olması gerektiği gibi ilkeler öne
çıkmaktadır. Ancak küreselleşmenin artması ve
AB bütünleşme sürecinin hız kazanması gibi
olaylar herkesin tek bir vatandaşlığı olması ilke-
GİRİŞ
sini gölgede bırakmaktadır. Günümüzde birden
Vatandaşlık bireylere toplum ve devlet içinde fazla tabiiyeti olan çok sayıda insan bulunmakta,
bir kimlik, aidiyet verirken devletlere ise vatan- devletler çifte veya birden çok vatandaşlık ismi
daş tanımı içerisinde devamlılıklarını sağlayacak altında düzenlemeler yapmaktadır.
olan insan unsurunu (halkı) sunmaktadır. Birey- Farklı vatandaşlıklara tabi olan ebeveynler-
ler sahip oldukları vatandaşlık statüleri sayesinde den dünyaya gelenlerle, tabi oldukları devletten
vatandaşı oldukları devletten, çerçevesi yasalarca muhtelif sebeplerle ayrılıp başka bir ülkede ya-
belirlenmiş hak ve sorumluluklar elde ederler. şayanlar daha esnek vatandaşlık uygulamaları
Buna karşılık devlet de vatandaşlık hukuku ile için düzenlemeler talep etmektedirler. Tüm bu
kendine tabi olan ile olmayan arasında ayrım ya- gelişmelere ve düzenlemelere rağmen BM Mülte-
pabilmekte, mensuplarından sadakat, hizmet ve ciler Yüksek Komiserliği verilerine göre dünyada
askerlik görevi gibi sorumluluklar beklemektedir. yaklaşık on milyon vatansız insan bulunmakta-
Öte yandan vatandaşlık bağı kişiyi bir dev- dır.2 Bu sayının yüksek olmasında savaşlar, kıtlık,
lete hukuki ve siyasi unsurlarla bağlar. Bu ba- terör gibi nedenlerle birlikte, devletlerin kendi
ğın sağlam olması için devlet vatandaşlarından yapıları içinde uyguladıkları vatandaşlık düzenle-
sürekli sadakat beklemektedir. Vatandaşlık ister meleri de önemli ölçüde rol oynamaktadır. Dev-
doğumla isterse sonradan kazanılmış olsun, bu letler bireyleri belli şartlar altında vatandaşlığa
beklenti değişmez. kabul ettikleri için, bir ülke vatandaşlığından çı-
Vatandaşlığın elde edilmesinde belirleyici kan kişinin başka bir vatandaşlık elde etmesi güç
olan tek güç devlettir. Devletler kendi siyasal bü- ve zahmetli prosedürler gerektirmektedir.
tünlüklerini koruma adına belli başlı vatandaşlık Vatandaşlığı kazanma usulleri genelde üç
düzenlemeleri yapmaktadırlar. Avrupa Vatandaş- farklı yolla olmaktadır. Birincisi, kişinin ebe-
lık Sözleşmesi’nde (1997) de açıkça belirtildiği veynlerinin sahip olduğu vatandaşlığı kazan-
üzere, “Her devlet, kimlerin kendi vatandaşı ol- masıdır (soy bağı/nesep ilkesi-jure sanguinis).
duğunu iç hukuku ile belirler” (3/1). Devletlerin İkincisi kişilerin ebeveyninden bağımsız olarak
kimleri tabiiyetlerine alacaklarına dair serbest doğduğu ülkenin vatandaşlığını elde etmesidir
düzenleme yapma hakları olmakla beraber bu (doğum yeri ilkesi-jure soli). Üçüncü yol ise belli
düzenlemeler uluslararası sözleşmelere ve genel koşullar altında kişilerin doğumlarından sonra
vatandaşlık hukukuna aykırı olamaz.1 Avrupa
2. "Fragen & Antworten: Staatenlosigkeit", UNHCR http://www.
unhcr.de/questions-und-answers/staatenlose.html, (Erişim tarihi:
1. Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi, 3/2 maddesi. 4 Şubat 2016).
setav.org 9
ANALİZ
tabi oldukları vatandaşlıktan farklı bir vatan- Almanya bu vatandaşlık anlayışını, mutlaki-
daşlığa geçebilmesidir (müktesep/naturalisation/ yetçi Avrupa devletlerine nazaran özerk prenslik-
civitatis donatio). lerden oluşan, ikili mezhep ve iki ulusluluk anla-
Devletler vatandaşlık hukuku düzenleme- yışının hüküm sürdüğü Prusya’nın çok kimlikli
lerini tarihi, kültürel geçmişleri ve sosyoeko- ulusal kimlik anlayışından miras almıştır (Bru-
nomik yapılarını da göz önünde bulundurarak baker, 2009: 9-30). Bu anlayış Fransa’nın ön-
genellikle yukarıda sayılan ilk iki ilkeye göre ya- cülüğünü yaptığı evrenselci, bütünleştirici, tekçi
parlar. Bir devlet Fransa ve ABD gibi kendisini vatandaşlık anlayışının karşıtı bir duruştu. Bu bir
göçmen ülkesi olarak tanımlıyor ve toplumsal bakıma tarihsel şartların Almanlar için farklı işle-
mutabakatı bu kişileri topluma dahil ederek mesinden kaynaklanmaktaydı. Fransa’ya nazaran
sağlamayı amaçlıyorsa doğum yeri ilkesine Alman İmparatorluğu (1871-1914) prensliklere
ağırlık vererek vatandaşlık hukukunu düzen- ve toprak soylularına dayanıyordu. Bu temelde
ler (Doğan, 2002: 25-41). Bunun yanında bir yükselen Alman İmparatorluğu modern bir dev-
devletin vatandaşlık politikası Almanya gibi içe letten ziyade Alman prensliklerinin birleşimin-
dönükse veya devlet dışa göç veriyorsa nesep il- den meydana geliyordu. Böylece çevre prenslik-
kesini ön plana çıkarır. Vatandaşlığın sonradan ler hala merkeze karşı güçlerini korumaktaydı.
kazanılması ise aile birleşimi, iltica, göç vb. yol- Bu durumda merkezi sivil vatandaşlığın ortaya
larla, bir ülkede uzun yıllar kalınarak ve belli çıkması henüz mümkün değildi. İmparatorluk
şartlar yerine getirilerek gerçekleşmektedir (Er- anayasasında halen imparatorluk (reichsange-
dem, 2010: 8-12, Aybay, 2004: 25). hörigkeit) ve eyalet vatandaşlıkları (landesange-
hörigkeit) ayrımı yer almaktaydı. Ayrıca Doğu
Prusya’dan gelen Leh göçmenlerinin vatandaşlık
ALMANYA’DA
statüleri de belirsizdi. Bu göçmenler devletin işçi
VATANDAŞLIK REJİMİ
gücünü sağlamak bakımından faydalıydılar. An-
Vatandaşlığın soy bağıyla ya da doğumla kazanıl- cak Alman devleti bu göçmenleri asimile etmek-
ması uygulamasının arkasında Fransız devrimi ile te güçlük yaşıyordu. Bu güçlük, devletin kendi
başlayan uluslaşma düşüncesi yatmaktadır. Dev- tanımladığı etnik-kültürel, kısıtlayıcı vatandaşlık
rimin beraberinde getirdiği milliyetçilik ve eşit kavramını devreye sokmasını sağladı.
vatandaşlık düşünceleri, Avrupa’nın iki önemli Ayrıca yurttaşların devlet içinde sınırlamala-
ülkesi Fransa ve Almanya’da farklı tarihsel süreç- ra tabi olmadan özgürce seyahat hakkı kazanma-
lere neden olmuştur. Devrimin doğum yeri olan ları toprağa dolayısıyla eyalete bağlı vatandaşlık
Fransa’da evrensel eşit siyasi katılımı teşvik edici tanımının içini boşalttı. Böylece devlet içeride
bir vatandaşlık anlayışı gelişmiştir. Almanya’daki yurttaşlarına açılmıştı. Ama böyle bir açılma ki-
vatandaşlık anlayışı ise daha çok soya dayalı, et- min içeriden, kimin dışarıdan (dış devletin üyesi)
nik, kültürel ve dilsel bağlarla ifade olunmuştur. olduğunun tanımlanmasını gerektiriyordu. Bu
Bunun sebepleri arasında Alman olma bilinci- dışsal tanımlamanın itici gücünü, göçmenler ve
nin, devlet olma şuurundan önce ortaya çıkmış yoksulların durumu oluşturuyordu.
olması bulunmaktadır. Böylece Alman vatandaş- 1530’dan beri yoksulların, bağlı oldukları
lık tanımı soyut ve siyasal olmaktan ziyade, et- kent komünleri tarafından bakılmasını zorunlu
nik ve kültürel bir olgu olarak gelişmiştir. Bunun kılan yasa 1794 tarihli Genel Ülke Yasası (Allge-
sonucunda devlete aidiyeti tanımlayan “vatan- meines Landrecht) ile gücünü göçmen yoksulların
daşlık” (Staatsbürgerschaft) kavramının yanında bakımı kentlerden devlete geçmiştir. Yoksul yurt-
etnik-kültürel kimliği tanımlayan “milliyet” (Na- taşlara bakma zorunluluğu devleti kendi yoksulla-
tionalität) kavramı da varlığını devam ettirmiştir. rını tanımlamaya itmiştir. Ekonomik ve siyasi ne-
10 setav.org