Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

578 Pages·2010·3.45 MB·Turkish

АZƏRBАYCАN RЕSPUBLİKАSI TƏHSİL NАZİRLİYİ
АZƏRBАYCАN DÖVLƏT PЕDАQОJİ UNİVЕRSİTЕTİ

(Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti)

Azərbaycan Respublikası Təhsil
Nazirliyinin 12 fevral 2010-cu il tarixli
178 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir.

BAKI – 2010
_______Milli Kitabxana_______
Elmi redaktoru: O.Sultanov, tаriх еlmləri dоktоru,
prоfеssоr

Rəyçilər: İ.İsmayılov, hüquq еlmləri
dоktоru, prоfеssоr

Ə.Allahverdiyev, iqtisаd еlmləri
dоktоru, prоfеssоr

Y.Qаrаməmmədli, fəlsəfə dоktоru,
dоsеnt

Mübariz Əmirov. İnsan və cəmiyyət. Ali məktəblərin tarix
fakültəsi tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı, ADPU-nun nəş-
riyyаtı, 2010, 581 s.

A
li məktəblər üçün nəzərdə tutulmuş “İnsan və cəmiyyət”
adlı dərs vəsaiti ilk dəfədir ki, nəşr edilir. M.M.Əmirov
ADPU-də “İnsan və cəmiyyət” fənninin bir neçə illik
tədrisi təcrübəsini ümumiləşdirərək yetərli bir dərs vəsaiti hazırlayıb.
Dərs vəsaitində insan və təbiət, insan və cəmiyyət, insanin iqtisadi
həyatı, əxlaq, siyasət, insan inkişafı, hüquq və dövlət, qanun və
dövlət, demokratiya, cəmiyyətin mənəvi həyatı məsələlərinə geniş
yer verib. Dərs vəsaiti müəllimlər, tələbələr, magistrlər, aspirant və
elmi işçilər üçün nəzərdə tutulub.Vəsaitdən – orta ixtisas
məktəblərində IX sinifdən təlimə başlayan tələbələr də istifadə edə
bilər.

1947−6109010
© -2010 Qrifli nəşri
1957(T)092010

2
_______Milli Kitabxana_______

“Məlumdur ki, geniş kütlə, xalq, millət üçün ən çox təsirlisi
humanitar elmlərdir və xüsusən millətin, xalqın tarixidir. Tarix
onun ədəbiyyatının, mənəviyatının tarixidir. Bu indi bizim üçün
xüsusilə lazımdır... Tarix hər bir insan üçün yeniyetməlikdən
başlayaraq, ömrünün sonuna qədər lazımdır. Məktəbə gedən gənc
gərək Azərbaycanın tarixini bilsin, oxusun, öyrənsin”.

Heydər Əliyev
  3
_______Milli Kitabxana_______

Dərs vəsaitinin yazılmasını zəruri edən amillər

Birincisi, ulu öndərimiz Hеydər Əliyеvin 15 iyun 1999-cu il
tаriхli sərəncаmı ilə təsdiq оlunmuş «Аzərbаycаn Rеspublikаsının
təhsil sаhəsində İslаhаt Prоqrаmı»ndа şаgirdlərə milli tаriхimizin,
mədəniyyətimizin, аdət və ənənələrimizin dərindən öyrədilməsi,
оnlаrın yüksək mənəviyyаtlı, vətənpərvər, milli-bəşəri dəyərlərə
sаdiq vətəndаşlаr kimi tərbiyə еdilməsinin irəli sürülməsi.
İkincisi, Аzərbаycаn Rеspublikаsı Təhsil nаziri Misir
Mərdаnоvun 19 mаrt 2009-cu il 339 sаylı əmrindən irəli gələn
tələblər.
Üçüncüsü, İslаhаt Prоqrаmının sоsiаl-iqtisаdi fənlərin
məzmununun müаsirləşdirilməsi əsаsındа yеni dərsliklərin və dərs
vəsаitlərinin hаzırlаnmаsını tələb еtməsidir.

4
_______Milli Kitabxana_______

ÖN SÖZ

Bu dərs vəsaitində öyrənəcəksiniz.
“İnsan nədir, kimdir? Haradan gəlib, hara gedir?
İnsan necə yaşayir? Təbiət və onun mahiyyəti.
Cəmiyyət və onun mahiyyəti”
A
li məktəb tələbələri üçün hazırladığımız “İnsan və
cəmiyyət” adlı dərs vəsaiti həm məzmunu, həm quruluşu, həm də
tələbələrin zəruri ehtiyacını ödəmək baxımından xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir. Bütün bunlar müstəqillik yollarında inamlı addımlarını
atan Azərbaycanımızda təhsil islahatlarının həyata keçirilməsinə
verilən töhfələrdən biridir.
İctimai şüuru dəyişmək, insanları yeni ictimai münasibətlərə
hazırlamaq üçün orta məktəblərdə yeni fənnin – “İnsan cəmiyyət”in
tədrisi məqsədəuyğun hesab edilmişdir.
Orta məktəblər üçün keyfiyyətli müəllim kadrlarının
hazırlanmasında “İnsan cəmiyyət” fənninin də xüsusi əhəmiyyəti
var. Yeni fənnin məzmununda politologiya, sosiologiya, dövlət və
hüquq nəzəriyyəsi, insan hüquqları, fəlsəfə və insan anatomiyasına
aid yetərli faktlar var.
Dərs vəsaitində tələbələri düşündürən, onları narahat edən
aşağıdakı problemlərə geniş yer verilmişdir:
1) insanın həyatda qarşılaşdığı çətinliklərə və onların həlli
yollarının izahına;
2) müasir insanın intellektual şəxsiyyət və nümunəvi vətəndaş
kimi formalaşmasına;
3) insan hüquqlarının və vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət
məsələlərinə;
4) insanın öz dəyərini dərk etməsinə və kainatın sirrlərinə
bələd olmasına və s.
Dərs vəsaiti hazırlanarkən çoxsaylı müasir ədəbiyyatlardan
ümumiləşdirmələr əsasında istifadə edilib. Dərs vəsaitinin dili sadə,
aydın tələbələrin başa düşəcəyi tərzdədir. Vəsait fənnin proqramına
uyğun hazırlanmaqla yanaşı, çoxsaylı dioqramlar, cədvəllər,
şəkillər, sxemlər onun oxunaqlığını və metodik aparatının
zənginliyini də xeyli yüksəltmişdir. Dərs vəsaitinin tipoqrafik
  5
_______Milli Kitabxana_______
tərtibatına da xüsusi diqqət yetirilib. Belə ki, mövzular, yarım
mövzular, izahlar, şərhlər oxucunun diqqətini özünə cəlb etmək
üçün rəngarəng şiriftlərdən istifadə olunmuşdur.
Vəsaitdə tələbələr aşağıda sadalanan problemlərə cavab
tapacaqlar:
1. İnsanın özünü tanıması. İnsanın kimliyini təyin edən
keyfiyyətlər. İnsanın ikili aləti. İnsanın xarici əlamətləri. İnsanın
daxili aləmi. Ailə münasibətləri. Ailə və cəmiyyət. İnsanın məktəb
həyatı. İnsanın yaş mərhələləri. İnsanın tələbatları və istəkləri.
Zaman və səmərəli həyat. Həyatda uğur qazanmağın sirri. İnsan və
təbiət. canlı və cansız təbiət insan nə verir.
2. İnsan – insan münasibətləri. Cəmiyyət anlayışının mahiy-
yəti. Münaqişələr və onların həlli yolları. Qaçqınlar məcburi köç-
künlər. Sülh və sülh mədəniyyəti. Vətənpərvərlik, himnimiz, bay-
rağımız, gerbimiz. Dini dözümlülük. Yoldaşlıq və dostluq.
Şəxsiyyət anlayışı. Əxlaq. Mənəviyyat. Əxlaqın insan
həyatında rolu. ətraf aləm və xoşbəxtlik. İnsan təbiəti, doğruluq və
dürstlük. Yalan, saxtakarlıq, iftira. Sadəlik və təvazökarlığın
mahiyyəti. Alicənablıq və mərhəmətlilik.
4. Siyasət onun yaradıcıları və icraçıları. Cəmiyyətdə haki-
miyyət. hakimiyyətin suverenliyi və legitimliyi. Lider anlayışı.
Siyasi partiyaların əlamətləri və növləri. Lobbiçiliyin mahiyyəti və
onun hakimiyyətə təsiri.
5. Dövlətin meydana gəlməsi. Dövlətin əlamətləri və funksi-
yaları. Dövlətin idarəetmə formaları. Siyasi rejimin mahiyyəti. Hü-
quqi dövlətin mahiyyəti və əlamətləri.
6. Vətəndaş və vətəndaşlıq anlayışları. Vətəndaşlığa dair bey-
nəlxalq prinsiplər. Vətəndaşın cəmiyyət həyatında iştırakı formaları.
Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu.
İnsan və iqtisadi həyat. Fiziki və zehni əmək. Əmək bölgüsü
və ixtisaslaşma. Təsərrüfat və mülkiyyət. Təsərrüfatın üç başlıca
cəhəti. Mülkiyyətin formaları. Bazar iqtisadiyyatı və onun
formaları. Bank-kredit sistemi, pul kredit, valyuta, iqtisadiyyatda
bankların rolu. Biznes və sahibkarlıq. Dövlət və iqtisadiyyat.
Dövlətin iqtisadiyyata təsiri. Dövlət sifarişi. Büdcə və vergi siyasəti.
İnsan inkişafı anlayışı. Təbiətin, insanın və cəmiyyətin
inkişafı arasında əlaqə. İnsan inkişafını müəyyən edən amillər.
Maddi istehsalı və insan inkişafı. İstehsal münasibətlərinin insan
inkişafına təsiri. Fərd və cəmiyyət: sosiallaşma. Cəmiyyətin sosial
6
_______Milli Kitabxana_______
strukturu. Cəmiyyətin siyasi həyatı ilə insanın inkişafı arasında
qarşılıqlı əlaqə. Şəxsin siyasi prosesində iştirakı – siyasi fəaliyyəti
və onun siyasi mədəniyyəti. Avtoritar və totalitar rejimlər, milli
münaqişələr.
İnsan və vətəndaşın hüquq və azadlıqları. İnsan ləyaqəti
anlayışı. İnsan və vətəndaş hüquqlarının təsnifatı. İnsan hüquqlarına
dair ilk təsnifat. Azərbaycanda insan və vətəndaşın hüquqları və
azadlıqları. Uşaq Hüquqları Konvensiyası.
Sosial və iqtisadi hüquqlar. Qənaətbəxş hüquqlar. Xüsusi
mülkiyyət, seçki hüquqi. Söz, fikir və vicdan azadlığı.
Vətəndaşların konstitutsiya vəzifələri.
Hüquq və dövlət. Konstitutsiya quruluşu və onun tərkib
hissələri. Insan hüquqlarının qorunmasında dövlətin rolu. Ombuds-
man - insan hüquqları üzrə müvəkkil. Beynəlxalq humanitar hüquq.
Qanun və dövlət. Qanunun mahiyyəti və əlamətləri. Kons-
titusiya ali qanundur. Milli Məclis qanunverici orqandır. Məhkəmə
hakimiyyəti, İcraedici hakimiyyət, Qanunverici hakimiyyət. Yerli
özünüidarəetmə orqanları.
Demokratiya və cəmiyyət. Demokratik cəmiyyətdə plüralizm
və tolerantlıq. Demokratik cəmiyyətdə stereotiplərə qarşı mübarizə.
Demokratik cəmiyyətdə seçkilər. Vətəndaşın seçki hüququ.
Referendum və parlamentli demokratiya. Bələddiyyə, parlament və
prezident seçkiləri.
Cəmiyyətin mənəvi həyatı anlayışı. Cəmiyyət və elm. Müasir
elmin xüsusiyyətləri. Təhsil, incəsənət din və etik tərbiyə. Etik
tərbiyə anlayışı. Əxlaq və din. Əxlaq insan fəaliyyətini tənzimləyən
sosial mexanizmdir. Bəşəriyyətin qlobal problemləri. Müharibə,
nüvə silahının yaranması, “Sülh” anlayışı. Əhali artımı. Energetika.
Terrorçuluq, QİÇS – mübarizə.
Əziz tələbələr siz yuxarıda sadaladığımız və sadalaya
bilmədiyimiz çoxsaylı problemlərə və suallara cаvаb tapmaqla insan
anlayışını, insanın kimliyini, haradan gəlib hara getdiyini öyrə-
nəcəksiniz. Siz həmin suallara cavab tapmaqla həm həyata hazırla-
nacaqsınız, həm də XXI əsrin müəllimi kimi formalaşacaqsınız.
Güman edirəm ki, çox ağır zəhmətin məhsulu kimi ərsəyə gəlmiş
“İnsan və cəmiyyət” adlı dərs vəsaiti tələbələr və oxucular tərəfin-
dən sevinclə qarşılanacaq.

Müəllifdən
  7
_______Milli Kitabxana_______

I FƏSİL

İNSAN TƏBİƏTİN ÖVLADI,
CƏMİYYƏTİN ÜZVÜDÜR

1. İnsan və cəmiyyət fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri
Bütün elmlər fəlsəfədən törəndiyi kimi insan və cəmiyyət də
fəlsəfədən törənmişdir. İnsan və cəmiyyət fənnin də öz tədqiqat
obyekti var, predmeti vardır. Onun obyekti varlıqdır, cəmiyyətdir,
təbiətdir, insandır, real gerçəklikdir. Fəlsəfədən fərqli olaraq insan
və cəmiyyət fənni insanın, təbiətin, cəmiyyətin əsas cəhətlərini
tədqiq edir və öyrənir.
Elmlər bir-birindən təkcə obyektlərinə görə deyil,
mövzularına, yəni predmetlərinə görə də fərqlənir. Elmin predmeti
o deməkdir ki, o öz obyektinə aid etdiyi cəhətlərə hansı baxımdan,
hansı nəzəri və praktik aspektdən yanaşır. Elmin predmeti onun öz
obyektinə yanaşma tərzini, tədqiqat metodlarını müəyyən edir.
Insan və cəmiyyət fənni insan-təbiət, insan-cəmiyyət, insan-insan
münasibətlərini öyrənir. Bu yeni fənn cəmiyyətin ayrılmaz hissəsi
olan əxlaq, siyasət, insan - vətəndaş, insanın iqtisadi həyatı, insan
inkişafı, insan hüquqları, hüquq və dövlət, qanun və dövlət,
demokratiya və cəmiyyətin mənəvi həyatı məsələlərini öyrənir.
İnsan və cəmiyyət fənnini öyrənməklə siz yeni milli və
ümumbəşəri dəyərlərə yiyələnəcək, müstəqil Azərbaycanın geniş
dünyagörüşlü, layiqli vətəndaşı kimi tərbiyə olunmaq imkanı əldə
edəcəksiniz. Bu məqsədə çatmaq üçün fənnin tədris prosesində
insanın cəmiyyət, təbiət və dövlətlə qarşılıqlı münasibətləri
haqqında ətraflı bilik əldə edəcəksiniz. Yeni fənn layiqli vətəndaşın,
XXI əsrin şəxsiyyətinin formalaşdırılmasına yönəldilib.
İnsan və cəmiyyət fənni siz tələbələrdə hər hansı bir fikrə
müxtəlif baxışlar formalaşdırmaqda kömək edəcək, hər birinizdə
müstəqil düşünmək bacarığı formalaşdıracaq, fikir müxtəlifliyinin
8
_______Milli Kitabxana_______
yaranmasına motiv yaradacaq, fərqli baxışların yaranmasına zəmin
yaradacaq, yenilikçilik, novatorluq və dözümlülük kimi müsbət
keyfiyyətlər yaradacaq. Bir sözlə milli və ümumbəşəri dəyərləri
özündə əks etdirən şəxsiyyətin formalaşmasına motiv yaradacaq.
Hərtərəfli şəxsiyyətin formalaşmasına nail olmaq üçün bu
fənn aşağıda sadalanan vəzifələri də yerinə yetirməlidir:
1) İnsanın mənşəyini, mahiyyətini, tələbatlarını və ünsiyyət
məsələlərini mənimsəməklə insanın özü haqqında biliklər əldə
edəcəklər; 2) Cəmiyyətin mahiyyətini, cəmiyyət həyatını, münaqişə,
sülh və dini dözümlülük kimi anlayışların mənimsədilməsi ilə
tələbələrdə cəmiyyət haqqındakı biliklər dərinləşir və möhkəmlənir
ki, bu da onlarda elmi dünyagörüşün formalaşmasına motiv
yaradacaq; 3) Əxlaq, siyasət, hakimiyyət, dövlət və dövlətin
meydana gəlməsi kimi biliklər tələbələrdə dövlətçilik ənənələrinə
hörmət hissini formalaşdıracaq; 4) İnsanın iqtisadi həyatı, bazar
iqtisadiyyatı, bank, kredit, dövlət və iqtisadiyyat, sığorta kimi
anlayışların formalaşdırılması tələbələrin iqtisadi şüurunun
formalaşmasına motiv yaradacaq; 5) İnsan inkişafını, insan və
vətəndaşın hüquq və vəzifələri, azadlıqları, hüquq və dövlət, qanun
və dövlət, demokratiya cəmiyyətin mənəvi həyatı məsələlərini
öyrənməklə cəmiyyətşünaslıq haqqında dərin və geniş biliyə malik
olacaqsınız.
Təbiət və cəmiyyət haqqında ən ümumi qanun və
qanunauyğunluqların mənimsədilməsi XXI əsrin şəxsiyyətini və
vətəndaşının formalaşdırılmasına motiv yaradır.

2. İnsanın mənşəyi haqqında fikir müxtəlifliyi

Təbiət reallıq olmaqla yanaşı, həm də ciddi fəlsəfi
düşüncələrin və elmi axtarışların obyektidir. Bu məsələni
aydınlaşdırarkən əvvəlcə «təbiət» anlayışının məzmununu açmaq
lazımdır. Hər bir adamın intuitiv olaraq özü üçün aydın hesab etdiyi
bu anlayışı diqqətlə araşdırdıqda məlum olur ki, burada hələ də
dəqiqləşdirilməyə ehtiyacı olan cəhətlər az deyil. Təbiətə definitiv
yanaşmaq, yəni ona bir mənalı və qısa tərif vermək çox çətindir.
  9
_______Milli Kitabxana_______
Təbiət anlayışı əvvəllər təsəvvür edildiyi kimi, yalnız
bilavasitə insanı əhatə edən coğrafi mühitdən ibarət deyil, bu
anlayışa həm də gələcəkdə insan fəaliyyətinin obyekti ola bilən
maddi sistemlər daxildir. Bu anlayış dəyişməz bir şey olmayıb
insanın texniki imkanlarının genişlənməsi ilə daha da zənginləşir,
yeni-yeni komponentlər kəsb edir. Məsələn, insanın kosmosa
uçması ilə əlaqədar olaraq buraya günəş sisteminin də müəyyən bir
hissəsini aid edirlər.
Beləliklə, “təbiət” geniş mənada dünyanı, aləmi, kainatı,
sonsuz forma müxtəlifliyinə malik olan bütün mövcudatı əhatə edir.
Bu mənada o, materiya, varlıq anlayışlarına çox yaxındır.
Təbiət onun “yaradılması” və təkamülü məsələsi fəlsəfi
təhlildən hələ xeyli əvvəl mifoloji təfəkkürün obyekti olmuşdur.
İnsan cəmiyyətinin ibtidai dövrlərində hər bir xalqın öz əsatirləri,
mifləri var idi. Belə ki, dünyanın və həyatın mənşəyi, təbiət və
orada baş verən hadisələr, insanlar, allahlar, əfsanəvi qəhrəmanlar
və ruhlar haqqında onların hər biri ən qədim təsəvvür və
etiqadlardan ibarət çoxlu rəvayətlər yaratmışlar. Bu rəvayətlərin
içərisində təbiətin və insanın yaranması haqqındakı miflər, fantastik
ideyalar xüsusi yer tutur.
Bu məsələnin təfsilatına varmadan qeyd etmək olar ki, bu
əsatirlərdə təbiət və onun “yaradılması” insanın və heyvanların
mənşəyi təsvir edilir. Yəni bu miflər daha çox kosmoloji və etnoloji
xarakter daşıyır. Bu qədim miflərin əksəriyyətində dünyanın
yaradılması prosesi allahların və əfsanəvi qəhrəmanların şər
qüvvələrə qarşı mübarizəsi nəticəsində xaosun, qarma-qarışıqlığın
tədricən nizama salınması vasitəsilə kosmosa çevrilməsi şəklində
təsvir edilir. Bu miflərdə kosmosun formalaşması əvvəlcə göyün
Yerdən ayrılması ilə başlayır. Sonra Yerin quru hissəsi ilk okeandan
ayrılır və təbiətin üç ayrılmaz hissəsi: göy, yer və okeanlar əmələ
gəlir.
İbtidai dövrün miflərində dünyanın yaranması bəzən də
əfsanəvi qəhrəmanlar tərəfindən təbiətin və mədəniyyətin ayrı-ayrı
ünsürlərinin onların ilkin sahiblərinin əlindən alınaraq zəbt edilməsi
yolu ilə baş verməsi şəklində təsvir edilir. Qədim yunan
10