Table Of Content'
'O-1' "r;
•M'i
"'C;;.:, '.s,; V.. V. •
. m m
■
,A
- v •.
M m
(■<
W
\î -;
'
-/ i • -s, . -■■'■. : 1 ■-. ■' ■■ v :-'■■■■■ ■.'■■ . v ■>.
> . •- .. ■; . I
■
■r- ■.■■ ■! ■"■.. ■ ; ' .••■' ■ ■. .'/■'•
-.V"^■ ■ ‘{'it y: ./■■■ V ' :
v:--..'-- ■V. . V' ■ ' 7 'P'.'- 1 ■■■-■
;■ i- ; , ' - ■: •,
Mehmet Bayrak
ALEVİLİK
VE
KÜRTLER
[Inceleme-Araştırma ve Belgeler]
ÖZ - GE Yayınları 20
Birinci Baskı 1997
İletişim Adresi Postfach 131831, 42045 Wuppertal
Dizgi Şükran Erdem
Mizanpaj Sedat Karakaş
Kapak Düzeni Metin Turan
Kapak Deseni “Scızı, şarabı ve nargilesiyle Urfalı bir Kürt dervişi"ni
gösteren 19. yüzyıla ait bir gravür. [Kaynak - Felix von
Luschan: "Das VolkerKurden" (Kürt Halkı),
....Globus, 1890]
Bu çalışmayı hazırlamamı ilk
önerenlerden biri olan eşim
Gülay ile kızım Devrim ’e ve
oğlum Özgür ’e...
İÇİNDEKİLER
Önsöz..................................................................................................................... 9
I. KESİM
ALEVİLİK
I. BÖLÜM: İNANÇ VE KÜLTÜR KAYNAKLARIYLA'ALEVİLIİK
La) Resmi Tarih Anlayışı Karşısında Alevilik................................................. 15
I.b) Kızılbaşlık’tan Alevilik’e Geçişin İdeolojik Temelleri........................... 18
I.c) İnançlarımızı Tanıyor Muyuz?.................................................................... 21
I.ç) Alevilik’te Zerdüştilik İzleri........................................................................ 23
I.d) Alevilik’le Yezidilik Arasında Benzer Çizgiler........................................ 27
l.e) Alevilik’le Ahle Haqlık Arasında Benzer Çizgiler................................... 32
I.f) Alevilik’le Hıristiyanlık Arasında Benzer Çizgiler................................... 35
I.g) Orta Anadolu’nun "Kızılbaş Kürtler"i
I.ğ) Alevilik’te İnsan Yaradılışı, İnsan-Tanrı Anlayışı ve İnsan Sevgisi.... 38
I.h) Alevi Toplumunda Kadının Konumu......................................................... 53
II. BÖLÜM: GÜNÜMÜZDE ALEVİLİK VE SORUNLARI
II.a) Alevilik ve Kürt Sorunu.............................................................................. 60
II.b) Bir Kimlik Sorunu Olarak Alevilik ve Alevi Örgütlenmesi................. 66
Il.c) Aleviler’in Tek Yanlı Aşkı......................................................................... 76
Il.ç) Alevi-Kürt Kimliğiyle Dersim’in Serüveni.............................................. 78
Il.d) Türkiye’de Dini Örgütlenme...................................................................... 83
Il.e) Aleviliği Saptırma ve Resmileştirme Çabaları........................................ 84
II.f) Aleviler’in Başağrısı "Milli Dede "ter...................................................... 87
Il.g) Sivas Katliamı ve Alevi Dedeleri.............................................................. 88
Il.ğ) Osmanlı’dan Günümüze Ateşle Alevi Katliamı
Yada "İhrak-ı Binrıar".............................................................................. 90
II.h) Maraş Katliamının Düşündürdükleri......................................................... 92
II.ı) "Yalancının Mumu" Sönmeyecek Mi?...................................................... 94
II.i) Alevi ve Kiirt Kültüründe Ozanlık Geleneği........................................... 96
Il.j) "Alevi Kürtler’in İbadet Dili" Sorunu..................................................... 103
II.k) Kürtçe Alevi Deyişlerinden Örnekler [Kurmanci, Zazaki Alevi Âyet ve
Beyitleri; Goraııice Ahle Haq Manzumeleri ve Kurmanci Yezidi Qavil ve Beyitleri]....... 106
OSMANLI TOPLUMUNDA ALEVİLER VE SÖZCÜLERİ
PİR SULTAN ABDAL
I-Osmanlı İmparatorluğu’nun Toplumsal Dokusu.......................................... 155
II-Osmanlı İmparatorluğu’nun İdeolojik-Kültürel Yapısı.............................. 167
III-16. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı İmparatorluğu’nun Geçirdiği
Ekonomik Bunalımın Toplumsal Yapı ve Halk Üzerindeki Etkileri....... 185
IV-16. Yüzyılda Sivas Yöresinin (Eyalet-i Rum) Özgül Koşulları.............. 192
V-Osmanlı Feodalizminin Yarattığı Gerilim ve Pir Sultan’ın Başkaldırısı.. 200
VI-Pir Sultan Abdal’ın Yaşamında "Düzmece Şah İsmail Olayı”
Ve Deli Hızır Paşa........................................................................................... 216
VII-Kaynakla r..................................................................................................... 232
VHI-Pir Sultan Şiirinin Özellikleri.................................................................... 240
IX-Pir Sultan’ın Şiirinde Alevilik Yorumu Ve İki Belirleme....................... 247
III.KESİM
KÜRTLER’DE GİZLİ HETERODOKS DİNLER
(KIZILBAŞLIKALEVLİK, AHLE HAQLK, KAKAİLİKyEZİDİLİKZERDİŞTÎLİK)
I.BÖLÜM: BATILI KAYNAKLARDA "KIZILBAŞ!ALEVİ KÜRTLER"
I.a) Belgelere "Giriş"......................................................................................... 266
I.b) C.H.Wheeler: "Fırat Boylarında Krzılbaş ve Yezidi Kürtler" (1814).. 271
I.c) Campanile, Prof. G.: "Kürdistan’da Dinsel Mezhepler:
Yezidiler ve Şemsiler (1818)....................................................................... 275
I.ç) James B.Fraser: "Horasan’da Kızılbaşlar" (1828)................................ 283
I.d) G.W.Dunmore: "Protestan/Kızılbaş Kürtler” (1855)............................ 289
I.e) G.W.Dunmore: "Kürt Papazları Arasında Belirgin Hareketler" (1857) 293
I.f) G.W.Dunmore: "Kızılbaş Kürtler’i Ziyaret" (1858).............................. 297
I.g) Dı Jevvett: "Kızılbaş Kürtler" (1857)....................................................... 302
I.ğ) Ball: "Küçükasya’da Kızılbaşlar" (1857).............................................. 307
I.h) J.VV.Parsons: "İlginç Bir Kızılbaş" (1858)............................................. 309
I.ı) Dr.G.B.Nutting: "Kızılbaş Kürtler" (1860)............................................. 310
1.1) W.Winchester: "Kızılbaş Kürtler” (1861)............................................... 314
I.j) W.W.Livingston: "Kızılbaş Kürtler" (1865, 1869)................................ 318
I.k) Herrick: "Protestan Kürtler’i Ziyaret” (1866)...................................... 320
1.1) M.F.Gilbert: "Kürdistan’daki Tarikatlar Üzerine Not" (1873).......... 323
I.m) Rev.H.N.Barnum: "Kızılbaş Kürtler" (1890)...................................... 325
I.n) M.F.Grenard: "Küçük Asya’da Dini Bir Tarikat: Kızılbaşlar" (1904) 328
I.o) Stephan van Rensselaer Trowbridge: "Aleviler Yada
Ali’yi İlahlaştıranlar" (1909)................................................................... 335
I.ö) Agop Şahbaz: "Kızılbaş Kürtler” (1911)................................................ 346
I.p) "Dersim Kızılbaşları" (1911).................................................................... 352
I.r) L.Molyneux-Seel: "Dersim ve Kızılbaşlık" (1911)................................ 358
I.s) Henry Riggs: "Dersim Kürtleri’nin Dini" (1911)................................ 364
I.ş) A.v.Le Coq: "Kızılbaş ve Yeşilbaşlar" (1912)....................................... 372
I.t) Hugo Grothe: "Kürtler ve Kızılbaşlar" (1912)...................................... 378
I.u) Melville Chater: "Kürdistan’ın Kızılbaş Aşiretleri" (1928)............... 389
I.ii) Peter J.Bumke: "Dersim’de Kızılbaş Kürtler" (1979)......................... 404
I.x) Peter J.Bumke: "Kürt Alevileri" (1989)................................................. 420
I.v) Peter Alford Andrews: "Alevi Kürtler" (1989)..................................... 428
I.w) David Mcdovvall: "Alevi Kürtler" (1992)............................................. 430
I.y) Hans Lukas Kieser: "Kürt Aleviliği" (1994).......................................... 437
I.z) Matti Moosa: "Kızılbaş Kürtler’in İnancında
Ermeni Unsurları" (1988)........................................................................ 451
II.BÖLÜM
BATILI KAYNAKLARDA "AHLE HAQ, KAKAİ VE YEZİDİ KÜRTLER"
II.a) Heinz Halm: "Ahle Haq"........................................................................ 470
Il.b) F.M.Stead: "İran’daki Ali-İlahi Mezhebi" (1932).............................. 474
II.c) V.Minorsky: "Ahle Haqq Tarikatı" (1956).......................................... 478
Il.ç) C.J.Edmonds: "Irak’taki Ahle Haqlar’uı İnançları" (1969)............ 484
Il.d) C.J.Edmonds: "Kakailer" (1957).......................................................... 502
ll.e) A.M.Menteşaşvili: "Ehl-i Hak [Ali İlahi, KakaiJ (1984)................... 518
Il.f) Dr.Golmurad Moradi: "Ehl-i Hak’ın Kutsal Kitabı:
Zebur-e Hakikat" (1996)......................................................................... 523
Il.g) G.R.Driver: "Kürtler’in Dini (Yezidilik)" (1922)............................... 549
Il.ğ) Tevfik Vehbi: "Irak Kürdistan’ıtıdaki Hatra’da Mitraiznı Kalıntıları
ve Yezidilikteki Etkileri" (1976)............................................................ 563
II.h) Mehrdad R.İzady: "Kürtler’in Din ve İnanç Yapısı" [İslam,
Melekler Kültü, Ehl-i Haq, Alevilik, Yezidilik, Mistik Sufi Tarikatlar,
Yahudilik, Hıristiyanlık, Babilik] (1992)........................................................... 573
III.BÖLÜM:HORASAN’DA ALEVİ VE Şİİ KÜRTLER
III.a) Martin van Bruinessen: "Kuzeydoğu İran’a (Horasan) Kürt Göçü” 620
Ill.b) Jenny Housego: "Horasan Kürtleri"..................................................... 623
III.c) Mehrdad R.İzady: "Horasan ve Albruz Dağlarında Alevi, Ahle Haq
(Yarsani), Yezidi, Şii ve Sünni Kürt Aşiretleri".................................. 624
III.ç) W.Ivanov: "Horasan Etnolojisi Üstüne Notlar" (1926)................... 629
III.d) W.Ivanov: "Horasan Kürtçesi Üstüne Notlar" (1928)..................... 634
III.e) H.Tornecengi: "Doğu Horasan Kürtleri"............................................ 640
III.f) B.Fılad: "Horasanlı Kürt Yazar Kelimullah Tewehuri İle
Bir Görüşme"............................................................................................. 643
IV. BÖLÜM:KÜRTLER VE HIRİSTİYANLIK
IV.a) Athelstane Riley: "Türkiye’in Doğusundaki Hıristiyanlar
ve Kürtler" (1889)..................................................................................... 652
IV.b) Bazil Nikitin: "Kürtler ve Hıristiyanlık" (1922)................................. 667
