Album "Ochrona Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce"

113 Pages·2017·7.26 MB·English

Warszawa 2017
Projekt współfinansowany przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP
The project is co-financed by the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland
AUTORZY TEKSTÓW | WRITERS:
Jan Dziedziczak, Monika Krawczyk, Lesław Piszewski, Jarosław Sellin
TŁUMACZENIE | TRANSLATION:
Dominika Gajewska
REDAKCJA | EDITING:
Marcin Bartosiewicz, Monika Krawczyk, Gniewomir Zajączkowski
KOREKTA | PROOFREADING:
Marcin Bartosiewicz
PROJEKT GRAFICZNY, ŁAMANIE I SKŁAD | DESIGN AND LAYOUT:
Marta Narocka-Harasz, Promedium
© by Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Warszawa 2017
ISBN 978-83-61306-37-5
Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego
tel.: [phone], fax: [phone]
e-mail: [email protected] http://www.fodz.pl
Zdjęcia wykorzystane w albumie pochodzą ze zbiorów: Fundacji Bente Kahan, Fundacji Borussia, Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we
Wrocławiu, Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, Miejsko-Gminnego Centrum Kultury w Działoszycach, Dąbrowskiego Domu Kultury i Ośrodka Spotkania Kultur w Dąbrowie
Tarnowskiej, Moniki Krawczyk, prof. Jonathana Webbera, Krzysztofa Bagińskiego, Stowarzyszenia Sztetl Dukla, Urzędu Miejskiego w Bobowej, Urzędu Miejskiego w Gliwicach.
Photos courtesy of Bente Kahan Foundation, Borussia Foundation, Foundation for the Preservation of Jewish Heritage in Poland, Jewish Religious Community of Wroclaw, Jewish Reli-
gious Community of Warsaw, Municipal Center of Culture in Dzialoszyce, Municipal Center of Culture and Center for the Meeting of Cultures in Dabrowa Tarnowska, Monika Krawczyk,
Professor Jonathan Webber, Krzysztof Baginski, Shtetl Dukla Association, Town Office in Bobowa, Town Office in Gliwice.
Miejsko-Gminne Urząd Miejski Urząd Miejski
Centrum Kultury w Bobowej w Gliwicach
w Działoszycach
Z punktu widzenia polskich Żydów… From the viewpoint of Polish Jews…
Polska to miejsce szczególne dla dzie- Poland is a special place when it comes to
dzictwa żydowskiego ze względu na Jewish heritage because of the role that
wkład, jaki polscy Żydzi wnieśli w jej rozwój. Jews have played in its history over the ages.
Po tragicznym doświadczeniu Holocaustu After the tragic experience of the Holocaust,
z liczącej ponad 3 miliony wspólnoty zostało once a community of three million, there are
nas zaledwie 20 tysięcy, z konieczności staliśmy now barely 20,000 of us left. We have therefore,
się więc społecznością strażników pamięci. of necessity, become a community of guardians
Po zakończeniu II wojny światowej nastąpiły of memory. World War II was followed by
czasy PRL, w których trudno było odbudować communism, when it was hard to rebuild the
społeczność, co przełożyło się na kolejne fale community, which in turn led to successive
emigracji. Nawet po przywróceniu demokracji waves of emigration. Even after democracy
odnowa życia żydowskiego wymagała wiele was restored in Poland, renewing Jewish life
czasu i wysiłku. required considerable time and effort.
Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich The Union of Jewish Religious Communities
został zarejestrowany w 1993 r. jako konty- in Poland was registered in 1993 as the suc-
nuacja przedwojennego Związku Religijnego cessor of the pre-war Religious Union of the
Wyznania Mojżeszowego. Dwadzieścia lat temu, Mosaic Faith. Twenty years ago, on February
20 lutego 1997 r., weszła zaś w życie ustawa 20, 1997, the Law on the Relationship between
o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych the State and Jewish Religious Communities
żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej. Dzięki in the Republic of Poland entered into force. 3
niej społeczności żydowskiej udało się odzyskać Under this law, the Jewish community of
wiele synagog i przywrócić im dawny blask, Poland was able to recover many synagogues
a także, co jest szczególnie ważne dla juda- and restore them to their former glory as well
izmu, uchronić wiele żydowskich cmentarzy as – something that is particularly important to
przed desakralizacją, zniszczeniami czy nawet Judaism – prevent the desecration, destruction
całkowitym unicestwieniem. Zabytki kultury and obliteration of many Jewish cemeteries.
żydowskiej w Polsce to zarówno część wiel- Jewish monuments in Poland are both part of
kiego światowego dziedzictwa kulturowego, world heritage and, above all perhaps, places
Wstęp jak i, przede wszystkim, miejsca związane related to the origins of many Jews scattered
z historią pochodzenia przodków wielu Żydów around the world today. Whenever I meet with
rozproszonych dziś na całym świecie. Kiedy Jews from the United States or Israel visiting
spotykałem się z odwiedzającymi Polskę Żydami Poland, they often share with me incredibly
Foreword
z USA czy Izraela, często dzielili się oni ze mną personal memories. Thanks to them I have
bardzo osobistymi wspomnieniami. Dzięki nim discovered many stories about the shtetls from
poznałem wiele historii o sztetlach, z których which their ancestors hailed.
pochodzili ich antenaci. Today we are faced with the enormous task
Lesław Piszewski
Dziś stoi przed nami olbrzymie zadanie of preserving thousands of Jewish sites – syn-
utrzymania tysięcy żydowskich zabytków: agogues, cemeteries and other sites for whose
Przewodniczący Zarządu
synagog, cmentarzy i innych, które mamy pod maintenance we are responsible. As an organ-
Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP
swoją pieczą. Na Związku Gmin Wyznaniowych ization bringing together Jewish communities
President of the Union of Jewish Religious Communities Żydowskich w RP, jako organizacji skupiającej across Poland, the Union of Jewish Religious
in the Republic of Poland gminy żydowskie w całej Polsce, spoczywa Communities has a special responsibility. As
szczególna odpowiedzialność. Jako społeczność Jako społeczność polskich Żydów funding obtained in the course of regulatory
polskich Żydów uważamy, że naszym moral- proceedings – under the 1997 law, the Union
uważamy, że naszym moralnym obowiązkiem
nym obowiązkiem jest kultywowanie pamięci of Jewish Religious Communities and its
o przodkach, a co za tym idzie, objęcie opieką jest kultywowanie pamięci o przodkach, a co za tym idzie, members were able to file claims for the return
miejsc z nimi związanych. Jednak w chwili objęcie opieką miejsc z nimi związanych. of properties (or compensation) that belonged
obecnej niemożliwym jest, aby 20-tysięczna to Jewish communities before the war and were
społeczność żydowska w Polsce objęła opieką As the community of Polish Jews, we believe it is our moral nationalized after 1945. The proceeds from this
całe rozległe dziedzictwo 3,5 miliona Żydów, procedure are the Jewish community’s main
duty to preserve the memory of our ancestors and to provide
zamieszkujących Polskę w latach poprzedza- source of income. The process has been going
jących wybuch II wojny światowej, czyli do protection to places linked to their lives. on for 20 years and the availability of funding
czasów Zagłady. Przypomnijmy, że z około largely depends on cooperation with the state
1600 gmin funkcjonujących przed wojną, authorities. This is a vital issue because it is very
dziś istnieje tylko 9. W większości dawnych znacjonalizowane. Dochody z tego procesu the community of Polish Jews, we believe it is easy to criticize the neglect of many historical
sztetli nie ma już żydowskich mieszkańców, co są w rzeczywistości podstawowym źródłem our moral duty to preserve the memory of our Jewish sites, yet very hard to obtain funding
sprawia, że nie możemy utrzymać wszystkich dochodów dla społeczności żydowskiej. Trwa ancestors and to provide protection to places for their renovation.
cmentarzy w należytym stanie. Potrzeba nie on od dwudziestu lat i w dużej mierze ich linked to their lives. At present, however, it is I believe that the Foundation for the Preser-
tylko pracy ludzkich rąk, ale też ogromnych dostępność zależy od współpracy z władzami impossible for the Polish-Jewish community of vation of Jewish Heritage in Poland, co-founded
nakładów finansowych. Ogrodzenie tych państwowymi. Jest to bardzo ważne zagadnienie, 20,000 to extend care to the heritage of over in 2002 by the Union of Jewish Religious
miejsc, koszenie trawy dwa razy w roku, bie- ponieważ łatwo jest krytykować stan zaniedba- 3.5 million Jews who lived in Poland on the Communities, is doing a great job of preserving
żące porządki - to wszystko czynności, które nia wielu obiektów zabytkowych należących eve of World War II and before the Holocaust. and restoring sites belonging to Jewish culture.
4 wymagają ciągłego finansowania. Bez wsparcia do kultury żydowskiej, ale bardzo trudno jest A telling example: only nine of out Poland’s The Foundation’s programs, based on cooper-
światowej społeczności żydowskiej, samorzą- pozyskać źródła finansowania ich renowacji. 1600 pre-war Jewish religious communities are ation with local organizations, authorities, and
dów lokalnych i polskich władz nie będziemy Jestem przekonany, że współpowołana w 2002 today in existence. There are no Jews in most state agencies, promote the understanding that
w stanie tego dokonać. r. przez Związek Gmin Wyznaniowych Żydow- former shtetls, which means that we cannot material elements of Jewish culture in Poland
Z drugiej strony należy pamiętać, że judaizm skich w RP – Fundacja Ochrony Dziedzictwa maintain all the cemeteries as they should be. are a unique common good that is worth pro-
w swojej istocie jest religią życia i zgodnie z pra- Żydowskiego dobrze działa na rzecz zachowania We are short both of human labor and finan- tecting. Poles and Jews shared a history across
wem żydowskim powinniśmy się koncentrować i odnowy zabytków należących do naszego cial resources. Building fences, mowing grass many centuries. Joint efforts to protect Jewish
na potrzebach i rozwoju naszej społeczności. kręgu kulturowego. Kreowane przez Fundację twice a year, providing regular maintenance monuments as a way of cementing brotherhood
Gminy Wyznaniowe Żydowskie w Polsce, programy oparte o współpracę z lokalnymi are all activities that require continual funding. and mutual respect is in our best interests all
podobnie jak wszystkie gminy żydowskie na organizacjami, samorządami i organami władzy Without the support of Jews around the world, across the board.
świecie, organizują życie swoich członków, państwowej przyczyniają się do zrozumienia, że of local authorities and of the Polish state we This publication, appearing thanks to the
zapewniają im koszerne wyżywienie, edukację materialne elementy kultury żydowskiej w Polsce will not be able to accomplish our mission. financial support of the Polish Ministry of
żydowską, organizację świąt i szabatów, opiekę są unikalnym, wspólnym dobrem, o który warto On the other hand, it must be kept in mind Foreign Affairs, shows the achievements in
nad osobami starszymi i potrzebującymi. wspólnie zadbać. Polaków i Żydów wspólna that Judaism is essentially a religion of life and this field over the course of the last 20 years.
Działanie gmin i rozwój społeczności możliwe historia połączyła na wiele wieków. Postarajmy that Jewish religious law obliges us to focus We hope that this special area and individual
są dzięki środkom pozyskiwanym z procesu się wszyscy zadbać o zabytki żydowskie – jako on the present needs and development of our projects will find continuers.
regulacyjnego: na mocy wspomnianej ustawy przejaw braterstwa i wzajemnego szacunku. community. Like Jewish communities around
z 1997 r., Związek Gmin Wyznaniowych Niniejsza publikacja, która ukazuje się dzięki the world, Jewish religious communities in
Żydowskich i zrzeszone w nim gminy do Ministerstwu Spraw Zagranicznych RP, poka- Poland organize the lives of their members,
2002 r. mogły składać wnioski o zwrot nieru- zuje, co udało się na powyższym polu osiągnąć provide kosher meals, Jewish education, organize
chomości (lub odszkodowanie), które przed w ostatnim dwudziestoleciu. Mamy nadzieję, że holiday and Shabbat celebrations, and look
wojną były własnością gmin żydowskich, a po ta specyficzna tematyka i poszczególne projekty after their needy and elderly members. Com-
1945 r., w okresie komunistycznym zostały znajdą swoich kontynuatorów. munities can function and develop thanks to
Synagoga | The Synagogue DZIAŁOSZYCE
5
RADOM Cmentarz żydowski | The Jewish Cemetery
6
Długa historia obecności Żydów i innych The long history of Jews and other national
mniejszości narodowych oraz kultu- and cultural minorities in Polish lands
rowych na terenach Rzeczypospolitej has been linked inextricably with that
nierozerwalnie związała się z historią Polaków, of the Poles, creating a vibrant multicultural
tworząc na przestrzeni naszych dziejów wie- mosaic down the ages. We see signs of it in every
lokulturową, barwną mozaikę. Jej przejawy sphere, from science and technique, through
znaleźć można w każdej z dziedzin życia everyday traditions, to literature, art, and music.
naszego społeczeństwa, począwszy od nauki The activity of different national and religious
i techniki, przez tradycje życia codziennego po communities, particularly Jews, in Poland is
literaturę, sztuki wizualne i muzykę. still very visible, despite extensive war losses
Działalność przedstawicieli różnych naro- suffered at the hands of the German and
dowości i społeczności religijnych na terenie Soviet occupiers. Jewish cemeteries have sur-
Polski, a zwłaszcza Żydów, jest nadal bardzo vived in many towns, as have synagogues,
widoczna, mimo dużych strat wojennych whose characteristic shapes, along with the
spowodowanych przez niemieckich i sowiec- silhouettes of local churches, form the outline
kich okupantów – w wielu miejscowościach of the local panorama. Before the war, these
zachowały się żydowskie cmentarze, a w mniej temples co-existed, sharing many architectural
licznych charakterystyczne budynki synagog, features and influencing one another on many
które wraz z sylwetkami tamtejszych kościołów levels. After World War II, only a handful of
tworzą panoramę tych miejscowości. Przed survivors remained of the many-million Jewish
wojną obie kultury współistniały, wzajemnie community of Poland, while the German-per- 7
od siebie czerpiąc i przenikając się na różnych petrated Holocaust consisted not only of the
płaszczyznach. Po II wojnie światowej jednak annihilation of people, but also of Jewish culture
Żydowskie dziedzictwo kulturowe z wielomilionowej polskiej społeczności żydow- in the broad sense of the term. The fact that
skiej pozostała garstka ocalonych, a zagłada a number of sites survived the inferno of war
– spojrzenie z perspektywy polityki Żydów dokonana przez Niemców polegała and the deliberate, destructive actions of the
nie tylko na eksterminacji ludności, lecz German occupiers and were not subsequently
zagranicznej także na unicestwieniu kultury żydowskiej torn down in communist Poland is nothing
w szerokim sensie. To, że niektóre obiekty short of a miracle and a call to action. Another
ocalały do naszych czasów z pożogi wojennej important, shameful though it was, period in the
i rozmyślnego, niszczycielskiego działania history of relations with the Jewish community
Jewish Cultural Heritage:
niemieckich okupantów, a potem nie zostały in Poland was the period of Soviet-imposed
zdemolowane w okresie PRL-u, jest w zasadzie communism, responsible for the pogroms of
A Foreign Policy Perspective
cudem, a dla nas wezwaniem do działania. 1946, through the anti-Semitic campaign of
Równie ważnym, co niechlubnym okresem 1968 and its aftermath, as well as significant
historii stosunków ze społecznością żydowską barriers to the renewal of traditional Jewish
w Polsce jest okres narzuconej przez ZSRS life in Poland after World War II.
Jan Dziedziczak
władzy komunistycznej, odpowiedzialnej, The Polish Ministry of Foreign Affairs attaches
począwszy od pogromów roku 1946, przez great importance not only to preserving the
Sekretarz Stanu
rok 1968 i jego konsekwencje, za znaczące memory of victims of the Holocaust, but also
Ministerstwo Spraw Zagranicznych
zahamowanie odbudowy tradycyjnego życia to honoring Poles who, living the nightmare
Secretary of State żydowskiego na terenie naszego kraju po II of German occupation, were willing, in the
Ministry of Foreign Affairs wojnie światowej. most perilous circumstances and at risk to
ŁAŃCUT Synagoga | The Synagogue
8
Ministerstwo Spraw Zagranicznych przywią- Wspieranie przez Państwo dziedzictwa żydowskiego, sta- increasingly supported in this effort by partner
zuje dużą wagę do dbałości nie tylko o pamięć organizations and the Jewish community. Of
nowiącego przecież istotną część historii Polski, jest dla nas
ofiar Holokaustu, ale również o uhonorowanie primary importance is the fact that most of
tych Polaków, którzy przeżywając koszmar nie- ważnym elementem budowy rzetelnej narracji historycznej. the former German concentration camps were
mieckiej okupacji w czasie II wojny, gotowi byli built in occupied Polish territories. Thanks to
w najtrudniejszych warunkach, z narażeniem State support for the protection of Jewish heritage the efforts of the Polish State, these sites have
własnego życia, ratować swoich żydowskich as an important part of Poland’s history is crucial been commemorated and opened to the public
sąsiadów, za co groziła im i ich rodzinom kara as museums so that the words ‘Never again”
in building a reliable historical narrative.
śmierci. To z myślą o tych szlachetnych oby- can convey a powerful image. They are visited
watelach Rzeczypospolitej w 2016 r. otwarte by large numbers of tourists from Poland and
zostało Muzeum Polaków Ratujących Żydów other countries, including by groups from Israel
podczas II Wojny Światowej im. Rodziny Ulmów i, w miarę konieczności, domaga się sprostowań themselves and their families, to help their Jewish and Jewish diaspora countries. It would be
w Markowej, niedaleko Łańcuta. Łańcucka oraz walczy o używanie poprawnych sformu- neighbors, which assistance was punishable by wonderful if these visitors didn’t view Poland
synagoga, będąca oprócz pałacu Potockich łowań mówiących o niemieckich obozach death. It is with these noble Polish citizens in solely through the lens of memorial sites but also
najważniejszą atrakcją turystyczną tej miejsco- zagłady. Z satysfakcją zauważamy aktywność mind that the Ulma Family Museum of Poles visited places historically related to the Jews’
wości, gościła w swoich murach uczestników partnerskich organizacji i środowisk żydow- Saving Jews in World War II in Markowa 1000-year presence in Polish lands. To allow
ceremonii otwarcia Muzeum, w symbolicznym skich w tej kwestii. Szczególne znaczenie dla near Łańcut was opened in 2016. The Łańcut them to do so, it is crucial to preserve authentic
akcie polsko-żydowskiej solidarności. tej sprawy posiada fakt, że byłe niemieckie synagogue, the city’s main tourist attraction Jewish artefacts and historic monuments. State
Wspólna historia zobowiązuje też Państwo obozy koncentracyjne, w większości zostały along with the Potocki Palace, hosted the support for the protection of Jewish heritage as
Polskie do aktywnego angażowania się na arenie wybudowane na terenie okupowanych ziem Museum’s opening ceremony, a symbolic act an important part of Poland’s history is crucial
międzynarodowej w kształtowanie powszechnej polskich. Staraniem Państwa Polskiego, zostały of Polish-Jewish solidarity. in building a reliable historical narrative. 9
poprawnej perspektywy postrzegania faktów one upamiętnione i udostępnione publicznie Our shared history also obliges the Polish The Ministry’s Polish diaspora program is
historycznych. W 80. lat po II wojnie świa- w charakterze placówek muzealnych, aby słowa State to actively disseminate true historical facts also crucial for preserving the memory of Jews
towej konieczne stało się ciągłe przypomina- „nigdy więcej wojny” niosły za sobą konkretny among the international audience. Almost 80 who lived in Poland before World War II. It
nie, kto jest bezpośrednio odpowiedzialny za obraz. Miejsca te są masowo odwiedzane przez years after the war, it has become necessary to is noteworthy that Jews are also members of
zagładę Żydów w Europie. Ministerstwo Spraw turystów krajowych i zagranicznych, w tym remind the world of who was directly respon- Polish communities in various countries around
Zagranicznych bardzo aktywnie przeciwdziała wiele grup z Izraela i innych krajów, gdzie sible for the extermination of Europe’s Jews. the world today (former and current citizens
rozpowszechnianiu w mediach za granicą społeczność żydowska jest dzisiaj liczna. Zależy The Ministry of Foreign Affairs acts to counter of Poland) and enrich the culture of those
niezgodnych z prawdą historyczną wyrażeń nam, aby na Polskę nie patrzono jedynie przez statements in international media contradict- countries. The Plenipotentiary of the Polish
sugerujących współodpowiedzialność za ist- pryzmat miejsc pamięci, ale także, aby turyści ing historical facts and suggesting that Poles Minister of Foreign Affairs for Contacts with
nienie niemieckich obozów koncentracyjnych żydowscy mieli szansę odwiedzenia miejsc were responsible for the existence of German the Jewish Diaspora is an important figure in
w czasie II wojny światowej (zwroty typu „polskie historycznych związanych z prawie 1000-letnią concentration and death camps (expressions this regard. He is responsible for identifying
obozy koncentracyjne”). Niezależnie od tego, obecnością na ziemiach polskich. Aby można like “Polish camps”). Regardless of whether conditions and profiles of Jewish social activ-
czy jego użycie bywa celowe, czy też wynika było to osiągnąć – tak ważne jest zachowanie such statements are made deliberately or out of ity and for facilitating contacts between Jews
z nieświadomości autorów, jego szkodliwość autentycznych reliktów i obiektów zabytkowych a lack of awareness, their harmful effect is not living in Poland and those around the world,
nie ogranicza się jedynie do funkcjonowania reprezentujących kulturę żydowską. Wspiera- limited to the linguistic and semantic realm. including descendants of Polish Jews. Coop-
w przestrzeni językowej i semantycznej. Może nie przez Państwo dziedzictwa żydowskiego, They can spread a false message, instilling an eration with the Polish-Jewish diaspora and
ono istotnie wpływać na przekonania odbior- stanowiącego przecież istotną część historii untrue image of relations between Poles and the Plenipotentiary’s tasks are linked to the
ców, którzy na jego podstawie budują sobie Polski, jest dla nas ważnym elementem budowy Jews during World War II. The MFA moni- activity of organizations like the Foundation
zupełnie nieprawdziwy obraz wspólnej historii rzetelnej narracji historycznej. tors foreign media and, if necessary, demands for the Preservation of Jewish Heritage which
Polaków i Żydów w czasie II wojny światowej. Dla zachowania pamięci o Żydach mieszka- corrigenda and fights for accurate statements ensures the care of a wide range of historical
MSZ z najwyższą uwagą dba o monitorowanie jących w Polsce przed II wojną światową istotny referring to the wartime extermination camps as sites, including synagogues and cemeteries. The
zagranicznych środków masowego przekazu jest również realizowany przez Ministerstwo German. To our great satisfaction, we are being MFA frequently passes inquiries concerning