Ahmed-i Yesevî’nin Rumelili Bir Takipçisi: Üsküplü Atâ "Tuhfetü’l-Uşşâk"

236 Pages·2017·0.721 MB·Turkish

by  Prof. Dr. İsmail Hakkı Aksoyak

Ahmed Yesevî'nin Rumelili Bir Takipçisi
ÜSKÜPLÜ ATÂ
TUHFETÜ’L-UŞŞÂK
Prof. Dr. İ. Hakkı AKSOYAK
Ankara 2017
İnceleme Araştırma Dizisi
Yayın No: 41
Ahmed Yesevî’nin Rumelili Bir Takipçisi
Üsküplü Atâ
Tuhfetü’l-Uşşâk
Hazırlayan
Prof. Dr. İ. Hakkı AKSOYAK
Yayın Koordinatörü
Halil ULUSOY
Teknik Redaksiyon
Dr. Bülent KAYA
ISBN
978-9944-237-56-7
Baskı Tarihi
Nisan 2017
Baskı
Merkez Repro Basım Yayın Ltd. Şti.
www.merkezrepro.com
Ahmet Yesevi Üniversitesi
Mütevelli Heyet Başkanlığı
Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sokak.
No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA
Tel: [phone] • Faks: 0312 216 06 09
www.ayu.edu.tr [email protected]
Kitapta ifade edilen fikir ve görüşler sadece yazarlarının olup,
Ahmet Yesevî Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığının
görüşlerini yansıtmazlar.
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ .............................................................................................5
ÖNSÖZ ............................................................................................7
KISALTMALAR ...........................................................................10
GİRİŞ .............................................................................................11
I. ÜSKÜP’TE BİR YESEVÎ DERVİŞİ: ÜSKÜPLÜ ATÂ ...........11
A. Hayatı ....................................................................................11
B. Eserleri ...................................................................................16
C. Edebî Kişiliği .........................................................................24
II. TUHFETÜ’L-UŞŞÂK ..............................................................30
A. Eser Hakkında Genel Bilgiler ...............................................30
1. Eserin Yazılışı ile İlgili Bilgiler ..........................................31
2. Vezin .................................................................................32
3. Kâfiye ................................................................................32
4. Beyit Sayısı ........................................................................39
5. Dili ....................................................................................40
6. Nüshaları ...........................................................................48
B. Eserin İçeriği ..........................................................................50
1. Başlangıç Bölümü .............................................................50
2. Konunun İşlendiği Bölüm .................................................52
3. Sonuç Bölümü ...................................................................61
III. TUHFETÜ’L-UŞŞÂK İLE KÂTİBÎ’NİN DEHBÂB’ININ
KARŞILAŞTIRILMASI .........................................................64
IV. SONUÇ ....................................................................................76
V. KAYNAKLAR ...........................................................................81
VI. METİN ....................................................................................87
VII. DİZİN (Özel Adlar) .............................................................219

SUNUŞ
hmet Yesevî’nin yetiştirdiği binlerce öğrenci, Yesevî mektebin-
A
den aldıkları inanç, bilgi ve bilinci Horasan'a, Deşti Kıpçak diye
adlandırılan Sibirya’ya, Diyâr-ı Rûm diye adlandırılan Anadolu'ya ve
Balkanlara ulaştırmışlardır.
Yusuf Hemedânî'den yoğun bir tasavvuf eğitimi alan Yesevî, şeyhin
dört halefinden üçüncüsü olmuş ve ilk iki haleften sonra şeyhinin yeri-
ne geçmiştir. Hemedânî'den aldığı bir işaretle buradaki irşat makamını
Şeyh Adülhalik Gücdüvânî'ye bırakarak Yesî'ye dönen Yesevî, büyük
bir etki alanına ulaşacak olan Yesevîye Ocağı'nı kurmuştur.
Bütün Türk yurtlarında İslam’ı tebliğle görevlendireceği müritlere,
İslam’ın Zahirî ve Bâtınî ilimlerini öğretir. Rivayetlere göre, Ahmed
Yesevî dergâhında yetişip Hint kıtasından İdil boylarına, Çin Sed-
di’nden Tuna kenarlarına kadar uzanan geniş bir coğrafyaya tebliğ ve
irşat göreviyle gönderilen dervişlerin sayısı, doksan dokuz bindir. Yine
başka bir rivayete göre, Ahmed Yesevî’nin on iki bini kendi yaşadığı
muhitte, doksan dokuz bini de uzak ülkelerde bulunan müridleri ve
geleneğe uygun olarak hayattayken tayin ettiği pek çok halefi vardı. İlk
halefi, Arslan Baba’nın oğlu Mansur Ata’dır. Mansur Ata, vefat edince,
yerine oğlu Abdülmelik Ata; onun vefatından sonra yerine oğlu Tac
Hâce, daha sonra da onun oğlu Zengi Ata geçtiler. Yesevî’nin ikinci
halefi Harizmli Said Ata, üçüncü halefi, Yesevî tarzındaki hikmetleri
ve menkıbeleriyle Türkler arasında büyük bir şöhret ve nüfuzu olan
Süleyman Hakîm Ata’dır. Yeseviye silsilesi, bilhassa Seyyid Ata ile Sadr
Ata’dan gelmektedir.
Anadolu'da ve Rumeli'de Türk varlığının kökleşmesinde en büyük
hisselerden biri, Yesevî takipçilerinindir. Osmanlı Devleti'nin manevi
kurucuları olan Şeyh Edebâli, Hacı Bektâş Velî, Yunus Emre, Geyikli
Baba Ahmed Yesevî'nin takipçileridir. Evliya Çelebi, gezdiği yerlerde
rastladığı Yesevî dervişlerine ait makamları eserinde kaydederek, bu der-
viş ve gaziler arasında Deliorman’daki Demirci Baba, Niyazabad’daki
Avşar Baba, Merzifon’daki Pir Dede, Karadeniz kenarında Batova’daki
Akyazılı, Bursa’daki Geyikli Baba, Abdal Musa, İstanbul Unkapanı’n-
daki Horoz Dede, Bozok Sancağı Yozgat’taki Emir Çin Osman, Tokat
merkezindeki Gaj-Gaj Dede ve Zile ilçesindeki Şeyh Nusret Evliya
Çelebi’den Yesevî dervişleri olarak bahseder. Rumeli’nin fethinin manevi
öncüsü olan Sarı Saltık da asıl adı Muhammed Buhari olan bir Yesevî
dervişidir. Ahmed Yesevî'nin Hacı Bektaş'a yardımcı olarak gönderdiği
Sarı Saltuk, Balkanlarda Müslümanlığı kökleştiren kişidir. 16. yüzyı-
la kadar Türkistan ve Horasan'ın hemen her yerinde hatta Keşmir'de,
Kâbil'de, İstanbul'da, Temeşvar'da ve Hicaz'da da Yesevî dervişlerine
rastlanmaktaydı. İşte bunlardan biri de Üsküp’te yaşamış olan Tuhfe-
tü’l-Uşşâk mesnevisinin şairi Üsküplü Atâ’dır. Şair Tuhfetü’l-Uşşâk mes-
nevisinin sonunda onun neslinden geldiğini söylemektedir.
Bizler de Ahmet Yesevî Üniversitesi olarak Ahmet Yesevî’nin eserlerinin
yanı sıra onun Rumeli’deki takipçilerinden olan Üsküplü Atâ’nın da ese-
rinin basılmasının doğru olacağını düşünerek elinizdeki bu kitabı hazır-
ladık. Ahmed Yesevî'nin Rumelili Bir Takipçisi Üsküplü Atâ Tuhfetü’l-Uşşâk
adlı kitabın hazırlanmasında emeği geçen Prof. Dr. İ. Hakkı Aksoyak’a
şahsım ve üniversitem adına en kalbî şükranlarımı sunuyorum.
Prof. Dr. Musa YILDIZ
Mütevelli Heyet Başkanı
ÖNSÖZ
üyük mutasavvıf Hoca Ahmed Yesevî hikmetleriyle kültür tari-
B
himizde yeni ufuklar açtı; bu etki ile Hakim Ata, Uzun Hasan
Ata, Seyyid Ata, Sadr Ata, Bedr Ata, Mansur Ata, Sait Ata, Süleyman
Ata ve Zengî Ata gibi pek çok Yesevî dervişi yetişti. Üsküplü Atâ da
kendisini Yesevî dervişi olarak kabul eden bir şairdir. Kaynaklar şai-
rin Divan’ı, Tuhfetü’l-Uşşâk mesnevisi ve Mevlit adlı eserlerini haber
veriyorlar. Atâ’nın Divanı’nın tam metni elimize ulaşmamıştır. Tuhfe-
tü’l-Uşşâk mesnevisinin iki nüshası elimizdedir.
Tuhfetü’l-Uşşâk, İran şairi Kâtibî’nin Dehbâb (Tecnîsât) adlı mesnevi-
sinin kısmen çevirisidir. Atâ, eserine yer yer eklemeler ve çıkarmalar
yapmıştır. Tuhfetü’l-Uşşâk’ta Atâ’nın Ahmed Yesevî’yi’ye bağlı olduğu-
nu ifade ettiği; Nakşîliğin kurucusu Hoca Bahaeddin’i (ö.1389), Emir
Buharî’yi ve Abdullah İlahî’yi saygıyla andığı beyitler Dehbâb’da yoktur.
Böylece XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde olgun yaşta bulunan bir Osmanlı
şairinin eserinde bir yandan Ahmed Yesevî bir yandan da Nakşî eko-
lünün temsilcileri aynı anda anılmıştır. Anadolu sahasında Emir Bu-
harî ile ilgili ilk manzum övgüleri bulundurması da Tuhfetü’l-Uşşâk’ın
önemli biri özelliğidir.
Tuhfetü’l-Uşşâk’ın Ankara Millî Kütüphane ve Saraybosna Kütüphane-
si nüshaları elimizdedir. Prof. Dr. Fuat Köprülü, eserin bir nüshasının
özel kütüphanesinde olduğunu söylüyorsa da bu nüshaya ulaşılama-
mıştır. Saraybosna nüshasının başında eserin adı Uşşâk-nâme olarak
ÜSKÜPLÜ ATÂ
yazılmıştır. Ancak şair mesnevisinde eserinin adını Tuhfetü’l-Uşşâk
olarak anar.
Beş bölümden oluşan çalışmamızın genel plânı şu şekildedir: I. Bö-
lüm’de, Üsküplü Atâ’nın hayatı, eserleri ve edebî kişiliği hakkında kay-
nakların verdiği bilgileri bir araya getirdik. II. Bölüm’de, Tuhfetü’l-Uşşâk
hakkında kaynaklardaki bilgiler verildi; eser biçim ve içerik bakımdan
incelendi. Üsküplü Atâ’nın Tuhfetü’l-Uşşâk adlı mesnevisinin iki nüshası
tespit edilebilmiştir: Ankara Millî kütüphane, Yz. A. 2188. (=A.) ve
Gazi Hüsrev Begova Kütüphanesi (Saraybosna) R. 2421 (=G.). Tuh-
fetü’l-Uşşâk’ın elimizde bulunan iki nüshasının beyit sayısı farklıdır. A.
nüshası 1398; G. nüshası 1327 beyittir. Bazı beyitler A. nüshasında ba-
zıları ise G. nüshasında yoktur. İki nüshadan hazırladığımız metin ise
1413 beyittir. Atâ, Tuhfetü’l-Uşşâk’ı, ünlü İran şairi Kâtibî’nin Dehbâb
diğer adıyla Tecnîsât adlı mesnevisini esas alarak kaleme almıştır. Deh-
bab’ın beyit sayısı Türkiye’de yapılan iki çalışmaya göre Dehbâb 1170
beyittir.
Kâtibî, 10 bâb’a ayırdığı mesnevisinin her bâb’ında 5 hikâyeye yer ve-
rir. Atâ da Tuhfetü’l-Uşşâk’ı aynı plân ile meydana getirmiştir. Tuhfe-
tü’l-Uşşâk’ın iki nüshası da plân bakımından Dehbâb’ı izlemekle bir-
likte bazı bablardaki hikâye sayısı bazen fazla bazen eksik çıkmaktadır.
Metni oluştururken plân bakımından Farsça aslına daha çok uyan A.
nüshasını esas aldık. Buna rağmen bu nüshada da plâna göre eksik ve
fazlalıklar meydana geldi. Tuhfetü’l-Uşşâk’ta II. Bâb ve X. Bâb’ta beş
hikâye yerine dört hikâye bulunuyor. IV. Bâb’ta ise beş olması gereken
hikâye sayısı bir fazlası ile altı olarak yer alıyor. Hikâye sayılarındaki
eksiklik ve fazlalık eserin Farsça aslı üzerinde yapılan iki çalışmada
da görülmektedir. Buna rağmen yaptığımız karşılaştırma sonucu III.
Bâb’dan bir hikâyeyi II. Bâba aldık. Bu durum Tuhfetü’l-Uşşâk ile Deh-
bâb’ın plân bakımından karşılaştırılmasında engel oluşturmuştur.
III. Bölüm’de Tuhfetü’l-Uşşâk, Kâtibî’nin Dehbâb’ı ile karşılaştırıldı.
VI. Bölüm, Tuhfetü’l-Uşşâk’ın metnine ayrıldı. Eserin sonunda VII.
Dizin (Özel Adlar) yer almaktadır. İlk baskıdaki tam dizin yerine, bu
8
TUHFETÜ’L-UŞŞÂK
baskıda özel adlar dizinine yer verilmiştir. Metinde okuyamadığımız
ibareleri üç nokta ile gösterdik. Metne yaptığımız eklemeleri parantez
içerisinde verdik. Anlaşılamayan beyitlerin yanına soru işareti koyduk.
Üsküplü Atâ’nın Tuhfetü’l-Uşşâk mesnevisinin Ankara Millî Kütüpha-
ne nüshasını yayına hazırladık ve çalışmamızı bur özetini bir makale
haline getirdik. Atâ üstüne çalıştığımızı belirtmemiz üzerine rahmetli
M. Ali Tanyeri şairin çeşitli mecmualardan topladığı şiirlerini vermek
lutfunda bulundu. Kendilerine bu konudaki katkılarından dolayı teşek-
kür ederim. Söz konusu şiirlerden yararlanmamıza önayak olan değer-
li arkadaşım Prof. Dr. Hatice Aynur’a; Atâ’nın Mecmau’n-nezâir’deki
şiirlerini gönderen Prof. Dr. M. Fatih Köksal’a ve Manchester, John
Rylands, nr: 68’deki Mecmua’nın mikrofilmini veren Dr. Mehmet Kal-
paklı’ya da katkılarından dolayı teşekkür ederim. Nüshaları karşılaştı-
rırken yardım eden öğrencim İncinur Dr. Atik Gürbüz ile Dr. Mehmet
Gürbüz’ün emeklerini de burada anmak isterim. Birinci baskı için tanı-
tım yazısı kaleme alan Dr. Kaplan Üstüner’e de ayrıca teşekkür ederim.
Metindeki otuz kadar kelimeyi onaran ve yeni anlamlar öneren değerli
bilim insanı Prof. Dr. Semih Tezcan’a teşekkür ederim. Çalışmaları
her zaman teşvik eden hocam Prof. Dr. Mustafa İsen’e müteşekkirim.
Eserin, şu anda bitmiş olan ilk baskısı Bosna-Hersek Dostları Vak-
fı’nın başkanı Sayın Saffet Erdem’in maddi katkıları ile gerçekleşti.
Yeni baskı ise Ahmed Yesevî Üniversitesi Mütevelli Heyeti’ni temsilen
Prof. Dr. Musa Yıldız’ın tavsiyesi ve desteği sayesinde oldu. Kendile-
rine Üsküplü Ata’nın Tuhfetü’l-Uşşâk mesnevisinin yanısıra Ahmed
Yesevî ile ilgili eserleri basma konusundaki ciddi çabalarından dolayı
dilimiz ve edebiyatımız adına şükranlarımı sunarım.
Prof. Dr. İ. Hakkı AKSOYAK
Ankara, 2017
9
KISALTMALAR
A.: Arapça
akk.: akuzatif
bk.: bakınız
C.: Cilt
DTCF: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
F.: Farsça
gen.: genetif
H.: Hicrî
Haz.: Hazırlayan.
Hz.: Hazret
iy.: iyelik eki
Ktp. Kütüphanesi
M.: Milâdî
nr: numara
ö.a.: özel ad
s.: sayfa.
S.: Sayı.
TDAY: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı
TDED: Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi
TDK: Türk Dil Kurumu
TTK: Türk Tarih Kurumu
y.a.: yer adı