âgâh dîvânı ve incelenmesi

633 Pages·2007·22.55 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI

ÂGÂH DÎVÂNI VE İNCELENMESİ

DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN
PROF. DR. GÖNÜL AYAN

HAZIRLAYAN
ŞERİFE AKPINAR

KONYA 2006
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ…………………………………………………………………………………… v
KISALTMALAR…………………………………………………………………………vii
GİRİŞ……………………………………………………………………………………….1
ÂGÂH’IN YAŞADIĞI DEVRE TOPLU BİR BAKIŞ…………………………………..1
I. ÂGÂH’IN HAYATI, ESERLERİ ve EDEBÎ KİŞİLİĞİ……………………………...6
I.I. Türk Edebiyatında Âgâh Mahlaslı Diğer Şâirler…………………………6
I.II. Hayatı………………………………………………………………………..8
I.III. Eserleri……………………………………………………………………14
I.III.I. Türkçe Dîvân……………………………………………………..14
I.III.II. Farsça Dîvân……………………………………………...……...15
I.IV. Edebî Kişiliği……………………………………………………………...16
II. DÎVÂN’IN ŞEKİL ve MUHTEVÂ ÖZELLİKLERİ……………………………….58
II.I. Kasîdeler…………………………………………………………………...58
II.I.I. Şekil Özellikleri…………………………………………………….58
II.I.I.1. Vezin………………………………………………………..58
II.I.I.2. Kâfiye ve Redif…………………………………………….59
II.I.II. Muhtevâ Özellikleri………………………………………………60
II.I.II.1. Dinî Unsurlar……………………………………………..61
II.I.II.2. Tarihî ve Efsanevî Unsurlar……………………………..64
II.I.II.3. Tabiat Unsurları………………………………………….65
II.II. Musammatlar…………………………………………………………….69
II.II.I. Şekil Özellikleri…………………………………………………...69
II.II.I.1. Vezin………………………………………………………70
II.II.I.2. Kâfiye ve Redif……………………………………………70
II.II.II. Muhtevâ Özellikleri……………………………………………..71
II.II.II.1. Dinî Unsurlar…………………………………………….71
II.II.II.2. Tarihî ve Efsanevî Unsurlar…………………………….71
II.II.II.3. Tabiat Unsurları…………………………………………72
II. III. Gazeller………………………………………………………………….74
II.III.I. Şekil Özellikleri…………………………………………………..74
II.III.I.1. Vezin……………………………………………………...75
II.III.I.2. Kâfiye ve Redif…………………………………………..79
II.III.II. Muhtevâ Özellikleri…………………………………………….83
II.III.II.1. Dinî Unsurlar…………………………………………...84
II.III.II.2. Tarihî ve Efsanevî Unsurlar…………………………...99
II.III.II.3. Tabiat Unsurları………………………………………106
II. IV. Kıt‘‘‘‘alar…………………………………………………………………116
II.IV.I. Şekil Özellikleri………………………………………………...116
II.IV.I.1. Vezin…………………………………………………….116
II.IV.I.2. Kâfiye ve Redif…………………………………………116
II.IV.II. Muhtevâ Özellikleri…………………………………………...117
II.IV.II.1. Dinî Unsurlar………………………………………….118
II.IV.II.2. Tarihî ve Efsanevî Unsurlar………………………….118
II.IV.II.3. Tabiat Unsurları…………….. ……………………….120
II.V. Müfred…………………………………………………………………...122
II.V.I. Şekil Özellikleri………………………………………………….122
II.V.I.1. Vezin……………………………………………………...122
II.V.I.2. Kâfiye ve Redif…………………………………………..122
II.V.II. Muhtevâ Özellikleri…………………………………………….122
ii
II. VI. Rubâîler………………………………………………………………..123
II.VI.I. Şekil Özellikleri………………………………………………...123
II.VI.I.1. Vezin…………………………………………………….123
II.VI.I.2. Kâfiye ve Redif…………………………………………123
II.VI.II. Muhtevâ Özellikleri…………………………………………...124
II.VI.II.1. Dinî Unsurlar………………………………………….125
II.VI.II.2. Tarihî ve Efsanevî Unsurlar………………………….126
II.VI.II.3. Tabiat Unsurları………………………………………126
III. DÎVÂN’IN DİL ve ÜSLÛP ÖZELLİKLERİ……………………………………..129
III. I. Dil ve Üslûp……………………………………………………………..129
III.II. Atasözleri, Deyimler ve Hikmetli Sözler……………………………...134
III. II. I. Atasözleri……………………………………………………..134
III. II. II. Deyimler…………………...…………………………………135
III. II. III. Hikmetli Sözler………………………………………….…..138
III.III. Edebî Sanatlar………………………………………………………...143
IV. METİN………………………………………………………………………………154
IV.I. Nüshaların Tanıtılması…. ……………………………………………..154
IV.II. Tenkîdli Metnin Hazırlanmasında Gözetilen Esaslar……………….166
IV. III. Transkripsiyon İşaretleri…………………………………………….169
IV.IV. Âgâh Dîvânı’nın Tenkîdli Metni……………………………………..170
Kasîdeler…………………………………………………………………171
Musammatlar……………...…………………………………………….181
Gazeller…………………………………………………………..……....186
Kıt‘‘‘‘alar……………………………………………………………….…..560
Müfred………………...………………………………………..………..568
Rubâîler……………………….………………………………………....570
iii
SONUÇ…………………………………………………………………………………..597
BİBLİYOGRAFYA……………………………………………………………………..601
METNİN DİZİNİ……………………………………………………………………….607
EKLER…………………………………………………………………………………..609

iv
ÖN SÖZ

Şâirlerin sanatlarını sergiledikleri dîvânlar, eski Türk edebiyatı tarihinin
araştırılmasında, önemli kaynak eserlerdendir. Dîvânları anlamak için de yazarlarını
tanımak; esas olanın şiirleri olduğunu unutmadan, şâirin eserdeki rolünü ortaya koymak
gerekmektedir. Bu nedenle, çalışmamızın amacı Âgâh ve Dîvânı’nın Türk edebiyatındaki
yerini tayin etmek olmuştur.
“Âgâh Dîvânı ve İncelenmesi” isimli çalışmamız, Âgâh’ın yaşadığı devrin
– on yedinci yüzyılın ikinci çeyreği ve on sekizinci yüzyılın başları – siyâsî ve edebî
özelliklerini ihtivâ eden Giriş ile başlamakta ve dört bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölümde; Âgâh’ın hayatı, eserleri ve edebî kişiliği ortaya koyulmaya
çalışılırken; Türk edebiyatındaki “Âgâh” mahlaslı diğer şâirler de söz konusu edildi.
Âgâh’ın hayatı, kaynaklarda rastlanan bilgiler ve eserlerinden hareketle incelendi.
Türkçe Dîvânı ele alınırken, henüz elde edilememekle birlikte, Farsça Dîvânı’nın olduğu
da belirtildi.
Edebî kişiliği, şâir hakkında bilgi veren kaynaklar, şiirleri ve kendi şâirliği için
söylediklerinden yola çıkılarak değerlendirilmeye çalışıldı. Yine, Âgâh Dîvânı’nda yer
alan nazîreler, birçok şâirin dîvânının taranmasıyla ortaya çıkarıldı ve bu şiirlere, “Âgâh’ın
Nazîreciliği” alt başlığı ile edebî kişiliğinin incelenmesinde yer verildi.
İkinci bölümde; Dîvân’ın şekil ve muhtevâ özellikleri ele alındı. Daha önce
yapılan çalışmalardan farklı olarak; her nazım şekli, ayrı ayrı şekil ve muhtevâ açısından
değerlendirildi. Nazım şekillerinin şekil özellikleri; vezin, kâfiye ve redif bakımından
incelenirken; muhtevâ; dinî unsurlar, tarihî ve efsanevî unsurlar, tabiat unsurları başlıkları
altında söz konusu edildi.
Üçüncü bölümde; Âgâh’ın şiirlerindeki dil ve üslûp özellikleri; dil ve üslûp,
atasözleri, deyimler ve hikmetli sözler, edebî sanatlar başlıklarıyla ele alıp, şâirin edebî
kimliği belirtilmeye çalışıldı.
Dördüncü bölümde ise, Âgâh Dîvânı’nın tespit edilen 16 nüshasının tanıtımı
yapılıp, tenkîdli metnin hazırlanmasında gözetilen esaslar belirtildi. Ayrıca bu bölümde,
transkripsiyon işaretleri ile Âgâh Dîvânı’nın tenkîdli metnine de yer verildi.
v
Tenkîdli metin çalışmasında, A3, H1, H2, R, Ü1 ve Ö nüshaları karşılaştırılıp;
kasîdeler, musammatlar, gazeller, kıt‘alar, müfred ve rubâîler şeklinde düzenlenerek,
Âgâh’ın mürettep Dîvânı ortaya konmaya çalışıldı.
Sonuç kısmında; Âgâh, Dîvânı’nın incelenmesi ve tenkîdli metinle ilgili
değerlendirmeler maddeler halinde sıralanmıştır. Çalışmamız, Bibliyografya, kişi, yer ve
eser adlarından oluşan Metnin Dizini ve tespit ettiğimiz nüshalardan birer varağın yer
aldığı Ekler ile sona ermektedir.
Bu çalışma esnâsında, -özellikle metnin kurulma aşamasında- benden
yardımlarını esirgemeyen, engin bilgisinden istifâde ettiğim saygıdeğer hocam Prof. Dr.
Hüseyin AYAN'a ve çalışmamın her safhasında hoşgörü, teşvik ve yardımlarını gördüğüm
danışman hocam Prof. Dr. Gönül AYAN’a sonsuz şükranlarımı arz ederim.

Şerife AKPINAR

vi
KISALTMALAR

A2 Millet Ktp., Alî Emîrî Ef., Manzum Eserler 2
A3 Millet Ktp., Alî Emîrî Ef., Manzum Eserler 3
A4 Millet Ktp., Alî Emîrî Ef., Manzum Eserler 4
age. adı geçen eser
AKM Atatürk Kültür Merkezi
bk. Bakınız
Böl. Bölümü
C. Cilt
D Türk Dil Kurumu Ktp., 403
E Süleymaniye Ktp., Esad Ef., 2599
Ef. Efendi
Ens. Enstitü
G. Gazel
H. Hicrî
H1 Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Hazine 968
H2 Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Hazine 1470
H3 Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Emanet Hazine 1682
hzl. Hazırlayan
K. Kasîde
Kt. Kıt‘a
Ktp. Kütüphane, kütüphanesi
KTÜ Karadeniz Teknik Üniversitesi
M Mevlana Müzesi Ktp., Abdülbâki Gölpınarlı Kitaplığı 63
M. Milâdî
MEB Milli Eğitim Bakanlığı
Msm. Musammat
Nu. Numara
Ö Atatürk Üniversitesi, Seyfeddin Özege Kısmı, Agah Sırrı Levent
Koleksiyonu 138
ö. Ölüm tarihi
R Süleymaniye Ktp., Reşid Ef. 741
Rb. Rubâî
S. Sayı
s. sayfa
T Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Revan 777
TTK Türk Tarih Kurumu
Ü1 İstanbul Üniversitesi Ktp., 2896
Ü2 İstanbul Üniversitesi Ktp., 2916
Ü3 İstanbul Üniversitesi Ktp., 3021/ 5
Ü Üniversite
vb. ve benzeri
vd. ve diğerleri
Yay. Yayınevi, yayınları
Z Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Ktp., 333/5

vii
GİRİŞ

ÂGÂH’IN YAŞADIĞI DEVRE TOPLU BİR BAKIŞ
Âgâh’ın (M.1630-1728) yaşadığı devir, Osmanlı Devleti’nin siyâsî ve sosyal
yönlerden duraklamaya başladığı dönem (on yedinci yüzyılın ikinci çeyreği) ile gerileme
döneminin (on sekizinci yüzyıl) başına rastlamaktadır.
Âgâh, Semerkand’da dünyaya geldiği zaman, Osmanlı Devleti’nin başında IV.
Murad (M.1623-1640) vardır. IV. Murad, on yedinci yüzyılda tahta geçen Osmanlı
padişahları arasında en değerlisidir.1 Hükümdarlığının ilk dokuz senesi çocukluk
dönemidir. Çocukluk dönemini atlatır atlatmaz, fevkalâde sert bir tutumla düzeni
sağlamıştır. Devletin özellikle doğuda kaybettiği itibarını tekrar geri almayı başarır.
Öldüğü zaman da, devleti iyi bir durumda bırakmıştır. Fakat bu durum uzun sürmez. IV.
Murad’dan sonra tahta geçen Sultan İbrahim (M.1640-1648) tekrar düzenin bozulmasına
sebep olur. Tam bir israf ve sefahat devri olan bu dönem, Kösem Sultan ve Ocak ağalarının
birlikte hareket edip Sultan İbrahim’i tahttan indirerek öldürmeleriyle sona erer.2 Daha
sonra tahta, Sultan İbrahim’in oğlu IV. Mehmed (M.1648-1687) geçer. IV. Mehmed henüz
yedi yaşındadır ve bu sebeple devlet yönetimi saray kadınları ve Ocak ağalarının eline
düşer. Hazine boşalmış, rüşvetin oranı artmıştır. 1652’de Tarhuncu Ahmed Paşa’nın
sadrazam olmasından sonra, defterler gözden geçirilip, rüşvet ve suiistimaller önlenerek
maliyeye bir düzen getirilmeye çalışılırsa da çıkarları zedelenen çevreler padişaha tesir
ederek Paşa’yı katlettirirler.3 Böyle bir durumda, IV. Mehmed’in annesi Turhan Vâlide
Sultan’ın siyâsî basîret göstererek, büyük salâhiyetle sadârete getirdiği ihtiyar Köprülü
Mehmed Paşa, kuvvetli idaresiyle devlet otoritesini yeniden kurmaya muvaffak olur.4 Daha
sonra yerine geçen oğlu Fâzıl Ahmed Paşa da Osmanlı tarihinin en büyük ve kahraman
vezîri olmuştur. Osmanlı Devleti’nin duraklama döneminde sadaret makamına getirtilen
Köprülüler, devlete âdetâ on altıncı yüzyılın muhteşem dönemini tekrar yaşatmışlardır.
1676’da Fâzıl Ahmed Paşa vefat edince yerine Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tayin edilir.
Paşa, 1683’te Viyana’yı kuşatır ve yapılan hatalar sebebiyle başarıya ulaşılamaz.

1 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. III, Böl. II, Ankara 1988, s. 586.
2 Ahmet Atillâ Şentürk-Ahmet Kartal, Üniversiteler İçin Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 2004,
s. 336.
3 Mustafa İsen-Cemâl Kurnaz, “XVII. Yüzyıl Divan Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. 3, Ankara
1992, s. 159.
4 Nihad Sâmi Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. II, İstanbul 1987, s. 644.
1
Köprülülerin sağladığı huzur devresi sona ermeye başlamıştır. Padişahın devlet işlerinden
ziyade av ile meşgul olması halk arasında hoşnutsuzluğa yol açar ve 1687’de IV. Mehmed
tahttan indirilir.
IV. Mehmed’den sonra, II. Süleyman (M.1687-1691) tahta geçer. II. Süleyman
kardeşi IV. Mehmed zamanında kafes hayatı yaşadığı için, sultan olunca âciz bir duruma
düşmüştür. Onun Osmanlı İmparatorluğu’na en büyük hizmeti, isabetli bir kararla sadarete
Köprülü-zâde Fâzıl Mustafa Paşa’yı getirmiş olmasıdır.5 Köprülü-zâde, yaptığı bazı
ıslahatlarla memleketin iç durumunu düzeltir, dışta da devleti birçok başarıya ulaştırır.
Osmanlı, çeşitli cephelerde savaşmaya devam ederken, II. Süleyman ölür ve
yerine kardeşi II. Ahmed (M.1691-1695) geçer. Bu sırada devlet, Venedik ve Rusya’nın
yanlarına Avusturya ve Polonya devletlerini de alarak kurdukları Mukaddes İttifak’a karşı
savaşmaktadır. 15 yıl süren bu savaşta, Fâzıl Mustafa Paşa şehit düşer. II. Ahmed vefat
eder ve yerine II. Mustafa (M.1695-1703) tahta çıkar. II. Mustafa’nın bizzat çıktığı iki
sefer de, mağlubiyetlere engel olamamıştır. Macaristan ve Dalmaçya kıyıları Almanya’ya;
Mora ve civarı Venediklilere; Podolya, Ukrayna ve çevresi Polonyalılara terk edilerek
1699’da Karlofça Antlaşması imzalanır.6 Bu antlaşma ile on yedinci yüzyılı kapayıp, on
sekizinci yüzyıla giren Osmanlı Devleti’nin gerileme döneminin de başladığı kabul edilir.
On sekizinci yüzyılda kaybedilmeye devam eden topraklar ve itibar sonucunda,
bütün kurumlarda bir gerileme dönemi başlar. II. Mustafa tahttan indirilir ve kardeşi III.
Ahmed (M.1703-1730) padişah olur. III. Ahmed barışçı bir siyâset sürdürmek isterken;
İsveç Kralı XII. Karl’ın Osmanlı Devleti’ne sığınması, Rusya ile savaşmamıza sebep olur.
Sadrazam Baltacı Mehmed Paşa komutasındaki ordu, Kırım, Polonya ve İsveç
birliklerinin de yardımıyla Rus ordusunu yener. 1711’de imzalanan Prut Antlaşmasıyla,
Osmanlı Devleti Karlofça’da Ruslara verdiği toprakları geri alır. Fakat devlet bu başarıdan
yeterince yararlanamaz. Daha sonra Venedik ve Avusturya ile savaşan ordu, Temeşvar ve
Belgrat’ın düşmesinden sonra Pasarofça Antlaşmasını (M.1718) imzalamak zorunda kalır.
Böylece Osmanlı Devleti, artık Avrupa karşısında savunma durumunda kalması
gerektiğini anlar. Farklı siyâsetler geliştirir. Avrupa’yı her yönüyle tanıyabilmek için
Avrupa başkentlerine elçiler gönderilir. 1718-1730 yılları arasındaki bu dönem, sanatta lâle
motifinin işlenmesi sebebiyle “Lâle Devri” adıyla anılırken,7 matbaalar açılmaya ve

5 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, age., s. 590.
6 Ahmet Atillâ Şentürk-Ahmet Kartal, age., s. 339.
7 Ahmet Atillâ Şentürk-Ahmet Kartal, age., s. 396.
2