Table Of ContentŁukasz Smorczewski
JIHGFEDCBA
A D M IN IST R A C JA D IE C E Z JI P O N T U
I W PÓ Ź N Y M C E SA R ST W IE R Z Y M SK IM
ADMINISTRACJA DIECEZJI PONTU
W PÓŹNYM CESARSTWIE RZYMSKIM
BIBLIO TH ECA C LA SSICA BY ZA N TIN A zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Redakcja naukowa
Jan Prostko-Prostyński
vol. II
Łukasz Smorczewski
JIHGFEDCBA
A D M IN IST R A C JA D IE C E Z JI P O N T U
W P Ó Ź N Y M C E SA R ST W IE R Z Y M SK IM
Poznań 2019
© Copyright by Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Historii U AM, Poznań 2019
© Copyright by Łukasz Smorczcwski, 2019
Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem
prof. dr. hab. Jana Proslko-Prostyńskicgo
REDAKCJA
Wioletta Sytek
PROJEKT OKŁADKI
Piotr Namiota
SKŁAD
Małgorzata NowackazyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
ISBN 978-83-66355-08-8
Instytut Historii UAM
ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7
61-614 Poznań
tel.61 829 14 64
e-mail: [email protected]
www.historia.amu.edu.pl
DRUK
Zakład Graficzny UAM
ul. Wieniawskiego 1
61-712 Poznań
Spis treścizyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Wstęp .......................................................................................................................................................... 7
Zarys problemu................................................................................................................................ 7
Cele badawcze i kompozycja pracy .......................................................................................... 9
Chronologia....................................................................................................................................... 11
Stan badań......................................................................................................................................... II
Źródła ................................................................................................................................................ 13
Rozdział I
Utworzenie diecezji - terytorialnej jednostki administracyjnej w okresie późnego Cesarstwa
Rzymskiego................................................................................................................................................ 20
1.1. Wprowadzenie......................................................................................................................... 20
1.2. Pojęcie diecezji przed reformą administracyjną późnego cesarstwa........................ 20
1.2.1. Koncepcja Mommscna ............................................................................................. 25
1.2.2. Wiceprefekci w czasach Dioklecjana ................................................................... 31
1.2.3. Agens vicepraefectorumpraetorio i wikariusz diecezjalny.......................... 40
1.3. Stan badań nad Laterculus Peronensis.............................................................................. 61
1.3.1. Chronologia listy werońskiej - szczególny przypadek diecezji Pontu........ 69
Rozdział II
Administracja diecezji Pontu od IV do VII wieku......................................................................... 80
2.1. Wprowadzenie ........................................................................................................................ 80
2.2. Przebieg granic diecezji Pontu............................................................................................. 81
2.2.1. Podziały administracyjne w okresie późnego pryncypatu ............................. 83
2.2.2. Bitynia........................................................................................................................... 85
2.2.3. Honoria i Paflagonia ................................................................................................. 89
2.2.4. Prowincje galackie ................................................................................................... 91
2.2.5. Diospontus/Hclcnopontus i Pont Polemoniacus................................................ 94
2.2.6. Prowincje kapadockie............................................................................................... 98
2.2.7. Prowincje armeńskie................................................................................................. 104
2.3. Kwestia integralności diecezji Pontu................................................................................ 108
2.3.1. Królestwo Hannibaliana .......................................................................................... 109
2.3.2. Diecezja Pictas .......................................................................................................... 121
2.4. Reformy administracji terytorialnej w dobie panowania cesarza Justyniana I
i schyłek formacji diecezjalnej w VII wieku ................................................................. 132
2.4.1. Cotnes lustinianus Galatiae ................................................................................... 136
2.4.2. Praetor lustinianus Paphlagoniae ....................................................................... 138
2.4.3. Proconsul lustinianus Cappadociae.................................................................... 140
2.4.4. Moderator lustinianus Helenoponti .................................................................... 141
2.4.5. Proconsul Priniae Armeniae i comes lustinianus Tertiae Armeniae............ 143
2.4.6. Status Galacji Salutaris i Bitynii za rządów Justyniana I ............................... 144
2.4.7. Restytucja urzędu wikariusza Pontu i jego dalsze losy.................................... 145
6zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Spis treściJIHGFEDCBA
Rozdział III
Kompetencje pontyjskich zwierzchników diecezjalnych i ich officium.................................... 153
3.1. Wprowadzenie.................................................................................................................... 153
3.2. Zagadnienia ogólne - tytulatura i ranga.......................................................................... 154
3.2.1. Sądownictwo........................................................................................................... 155
3.2.2. Finanse publiczne .................................................................................................. 163
3.2.3. Nadzór instytucjonalny......................................................................................... 169
3.2.4. Ochrona ładu prawnego......................................................................................... 178
3.2.5. Biuro naczelnika diecezji....................................................................................... 182
3.3. Lista prozopograficzna - indeks......................................................................................... 192
3.3.1. Wiccprefckci działający na obszarach pontyjskich od czasów tetrarchii
do upadku Licyniusza............................................................................................. 193
3.3.2. Wikariusze diecezji Pontu od samodzielnych rządów Konstantyna
Wielkiego do końca panowania Arkadiusza....................................................... 198
3.3.3. Wikariusze Pontu od Teodozjusza 11 do początku rządów Justyniana 1 . . . . 216
3.3.4. Wikariusze Pontu po 548 roku po Chr................................................................ 217
Zakończenie...................................................................................................................................... 219
Wnioski...................................................................................................................................... 219
Bibliografia ..................................................................................................................................... 224
Wykaz skrótów ........................................................................................................................ 224
Źródła ....................................................................................................................................... 226
Opracowania............................................................................................................................ 234
Administracja diecezji Pontu w późnym Cesarstwie Rzymskim {Streszczenie) ........... 253
Administration of Pontus diocese in the late Roman Empire (Summary) ...................... 255
Indeks osobowy............................................................................................................................... 257
Indeks geograficzno-administracyjny....................................................................................... 262
W stęp
Atque uti rerum absolram breri:
ut imperatore ipso praeclarius, ita apparitorumplerisque magis atrox nihil'.zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Sckstus Aureliusz Wiktor
Zarys problemuzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
ziewiętnastowieczny angielski geolog William J. Hamilton, w krótkim szkicu
D
historycznym otwierającym itinerarium tego badacza po Azji Mniejszej (wyda
nym w Londynie w 1842 roku), autorytatywnie stwierdza, że pierwsze wieki istnienia
Cesarstwa Rzymskiego były dla tamtejszych ziem czasem niebywałej prosperity:
Another and a brighter epoch was now to dawn upon this portion of the world; every province
and a cvcry district felt the influence of the high civilization and luxurious habits of Romę
during the first years of Imperial Govcrnment. New towns owed the splendour and magnifi-
cence of their public buildings to the protection of the Empcrors, while thosc which had suf-
fered during the wars wcrc rcbuilt and cnrichcd by the same liberał hands. New honours and
privileges were granted to them, and the products of a favourcd climc reccivcd fresh encour-
agement from universal pcace1 2.
Owa epoka w dziejach Anatolii została skontrastowana z wizją nieodległej przyszło
ści, czyli z okresem późnej starożytności. W opinii Hamiltona nieprzerwany ciąg wo
jen z wrogiem zewnętrznym, rebelii wojskowych oraz narastający konflikt religijny
ostatecznie skruszyły imperialne fundamenty. Chwilową stabilizację dla azjatyckie
go regionu, a co za tym idzie i dla całego śródziemnomorskiego mocarstwa przynio
sło dopiero panowanie Konstantyna Wielkiego:
A vain prospcct of better days appeared, when Constantinc, after fighting under the Cross and
conąuering Maxentius, laid the foundations of Constantinople on the site of Byzantium, the
seat of the futurę Empire of the East. During this period the carly history of the Church is in-
timatcly associatcd with that of Asia Minor. It is enough to allude to the celebrated Council
of Nicaea and its crccd, and to mention the names of Georgc of Cappadocia, Gregory of
Nazianzus, Euscbius, and St. Basil ofCaesarea. The illusion soon vanishcd...3
Zdaniem tego badacza annały bezpośredniego spadkobiercy Rzymu, Bizancjum,
przepełnione są aktami niewyobrażalnej przemocy, intryg, opresji i występku4.
Nawet tak wybitne jednostki, jakimi byli w oczach angielskiego pisarza imperatorzy
1 Aur. Vict., Caes., 42, 25 (s. 110).
2 W.J. Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia with sonie account of their antiqui-
ties andgeologa Hildcshcim-Zurich-Ncw York 1984 [reprint wydania z 1842], s. XIX.
3 Ibidem, s. XX.
4 Ibidem, s. XXI.
8zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Wstęp
Justynian 1 oraz Herakliusz, nie były w stanie skutecznie przeciwdziałać procesom
dekompozycji grecko-rzymskiej cywilizacji.
Niewątpliwie autor pozostawał dzieckiem swojej epoki, wychowanym na lektu
rze sztampowych dzieł oświeceniowych historyków, spośród których na pierwszym
miejscu wypada wymienić nieprzemijające studium Edwarda Gibbona. Tłumaczy to
poniekąd surowość osądu historii późnego cesarstwa zaprezentowanej w tym króciut
kim szkicu. Dlatego brytyjski pasjonat historii ograniczył się jedynie do symptoma
tycznego podkreślenia roli cesarza Konstantyna jako fundatora Nowego Rzymu oraz
protektora chrześcijańskiego wyznania. Niejako na marginesie swoich rozważań wy
mienił przy tej okazji imiona kilku znaczniejszych kościelnych intelektualistów zwią
zanych ze wschodnią częścią cesarstwa.
Z obecnej perspektywy badawczej zaprezentowana ocena wydaje się być ra
żąco niesprawiedliwa. Późny antyk stanowił bowiem dynamiczny okres chrakte-
ryzujący się doniosłymi zmianami w rozwoju rzymskiej administracji terenowej.
Najważniejszym osiągnięciem reform dioklecjańsko-konstantyńskich była pró
ba przeprowadzenia wyraźnego rozdziału kompetencji cywilnych i wojskowych5.
Bezpośrednim efektem wspomnianego podziału było stworzenie niezwykle złożone
go układu hierarchicznego w państwie. Monteskiusz, opisując etapy kształtowania się
instytucji republikańskiego Rzymu, wyróżnił dwie zasadnicze fazy: „Dans la nais-
sance des societes ce sont les chefs des republiąues qui font 1'institution; et c’est en-
suite l’institution qui formę les chefs des republiques”6.
Epoka późnoantyczna odznaczała się nie mniej ważnym dziełem. Było nim usta
nowienie trójstopniowego modelu zarządu terytorialnego, który obejmował całość
obszarów cesarstwa, stając się odniesieniem dla kolejnych pokoleń imperialnej elity
biurokratycznej - dalej reprodukującej ów wzorzec. Formacje diecezjalne zajmowały
w utworzonym systemie istotne miejsce, zrzeszając pomniejsze organy prowincjonal
ne. Same łączyły się w prefektury regionalne kierowane przez reprezentujących ce
sarskie władze prefektów praetorio.
Ten fakt najwyraźniej umknął uwadze brytyjskiego uczonego. Mimo to poglądy
Hamiltona będą dogodnym punktem wyjścia do dalszych rozważań. Aspekt kształto
wania się organizacji diecezjalnej na ziemiach czarnomorskich nadal pozostaje zna
czącą luką w studiach historycznych zarówno dla pierwszej połowy XIX wieku, jak
i dla czasów współczesnych.
5 M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejqcej, tłum. D. Lachowska,
Warszawa 2002, s. 739 i 760. Nic dość konsekwenta próba wprowadzenia rozdziału sfer aktywności
władz podlega obecnie krytyce historyków sygnalizujących formalną przynależność cywilnych urzędni
ków do pionu wojskowego (pełniąc służbę państwową w ramach militia). Vide: R. MacMullcn, Soldier
and cMlian in the later Roman Empire, Cambridge 1963, s. 49-76; H. Lóhkcn, Ordines dignitalum.
Untersuchungen zurformalen Konstituierung der spatantiken Fiihrungsschicht, Kóln-Wicn 1982, s. 143,
przyp. 46; A. Dcmandt, Die Spćitantike. Romische Geschichte von Diocletian bis Justinian, 284-565
n. Chr, 2., vollst. bcarb. und crw. Aufl., Munchcn 2007, s. 276.
6 Ch.L. Montcsąuicu, Consideralions sur les causes de !a grandeur des Romains et de leur deca-
dence, ćd. stćreotype, d’aprćs Ic procćdć de Firmiu Didot, Paris 1830, s. 3.
