Table Of ContentPAUL FESCH
Abdülhamid'in Son Günlerinde
/STANBUL
Balık baştan kokar
(Türk Atasözü)
Çeviren
Erol ÜYEPAZARCI
PerTau rizvmeT i caret AŞ.
YayıNno :i7
ÇevEisreir Nloe9:r
YayıYnö netmeni
AiaaEtsteirn
YayıKno ordinatörü
AbdunahınAarns lan
Birinci Baskı : İstanbul 1999
Baskı
Kurtiş Ofset
Cilt
SemCai ltevi
ISBN 975-8065-17-3
© Pera Turizm ve Ticaret A.Ş.
Merkez
CumhuriyCeatd des1i71 /4E lmadağ/İstanbul
Telefon0:. 2122.4 01 03 2- 2333 98 5
Faks0:. 2122.4 04 08 6
Şube
GalatasaSraahyn,e SokAalkiH, a n Kat3:, N o.3 02
Telefon0:. 2122.4 36 19 0
PAUL FESCH
Abdiilhamid'in §on 6ünleı•inde
İSTANBUL
Çeviren
Erol ÜYEPAZARCI
Alaattin Eser'in aziz hatırasına
ÇEVİRENİN ÖNSÖZÜ
ve
ESER İLE il. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ ve
il. ABDÜLHAMİD ÜZERİNE BAZI DÜŞÜNCELER
I GİRİŞ
-
Çevirisini sunduğumuz Paul Fesch'in "Abdülhamid'in Son Günlerinde İstanbul" adlı
eseri Paris'te 1907 Kasım'ında basılmıştır. Yani il. Meşrutiyet'in ilanından topu topu
sekiz ay önce yayınlanmıştır. Yazarın, eserini yazmadan önce lstanbul'a geldiği bir süre
kaldığı; bu ikameti sırasında İstanbul'daki Avrupalılar ve rejim karşıtı Türkler'le gö
rüşmeler yaptığı anlaşılmaktadır; yine kitabın satırları arasında çıkardığımız bilgiler o
dönem Fransa'da yaşayan rejim karşıtlarıyla özellikle Sultanzade Sabahaddin Bey ile
1
yakın ilişkiler içinde olduğunu göstermektedir.
Paul Fesch bir gazeteci, araştırmacıdır. Sağcı bir politikacı, heyecanlı bir Fransız
milliyetçisi, iyi bir Katolik ve belki de ılımlı bir monarşist olduğu; döneminin ülkesindeki
laik eğilimli siyasetçi ve yöneticileriyle pek çok konuda anlaşamadığı ve onları eleştir
diği; hatta Büyük Fransız Devrimi'nin sonunda Fransa'yı anarşiye götürdüğü ve bunun
etkilerinin hala sürdüğü şeklinde bir düşünceye sahip olduğu yine çevirisini yaptığımız
eserdeki fikirlerinden anlaşılmaktadır. Laikliği anlamsızca din düşmanlığına çevirmek,
jakobin olmak ve masonların etkisi altında kalmakla suçladığı dönemin Fransız yönetici
ve aydınlarına şiddetli bir dille eleştiriler getirmektedir. Eleştirilerinin odak noktalarından
birini de Fransa'nın Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki geleneksel etkisinin; Fransa'nın
yanlış politikaları yüzünden, Almanlar lehine gittikçe azalması oluşturmaktadır.
Burada kastettiğimiz Prens Sabahaddin'dir. Kendisine Avrupalıların yanlışlıkla ver
dikleri "Prens" ünvanı; Avrupa hanedanlarındaki uygulamaya göre de yanlıştır. Çün
kü Abdülmecid'in kızının oğludur. Osmanlı hanedanında kız çocuklarının tahtta ve
raset hakkı olmadığından çeviri bile olsa Sabahaddin Bey'e "Prens" denmemesi ge
rekir. Prens'e eşdeğer ünvan Padişah'ın erkek çocuklarına verilebilir ve bunun kar
şılığı "Şehzade"dir. Bu nedenle Padişah'ın kızlarının çocuklarına verilen ünvanla
Sultanzade demeyi yeğledik.
v
Yalnız Paul Fesch'in yukarıdaki nitelikleri; onun kişilerin vatandaş olarak belirli,
çağdaş haklara ve hürriyetlere sahip olmaları konusunda çok duyarlı davranmasını
önlememektedir. Kişilerirı özellikle de Hıristiyanların insanca bir serbestlik içinde yaşa
ması bahsinde tam bir özgürlükçüdür. Ne kadar doğru bir tanımlamadır bilemiyoruz ama
Fesch için "İlerici Hıristiyan Demokrat" tarifi; bize uygun geliyor.
il -PAUL FESCH'IN TÜRKİYE VE TÜRKLERLE İLGiLi YORUMLARININ
NiTELİGİ
Ancak altı önemle çizilmesi gereken bir husus; Paul Fesch'in Türkiye'ye ve
Türkler'e bakış açısının ve değerlendirmesinin; kişiliğiyle ilgili olan bu saptamalarımızdan
bağımsız olarak, Batılılarda çoğu zaman egemen olan "çifte standart" uygulamasının
tipik bir örneğini oluşturduğu gerçeğidir. Avrupalıların veya yerli Hıristiyanların hakları
söz konusu olduğu zaman pek demokrat ve pek liberal olan yazar; söz konusu haklar
Müslüman Osmanlılar için söz konusu olunca bu ilkelerin dışına çıkabilmekte sakınca
görmemektedir. Örneğin Lorando isimli Fransız uyruklu bir levanten'in pek şüpheli olan
bir alacağı yüzünden Fransız donanmasının Midilli gümrüğüne el koyması; yazara göre
uluslararası hukuka hiç te aykırı değildir; sorunu diplomatik yollarla çözmeye uğ
raşmaktansa Türkler'in anlayacağı dille çözmek yeğlenecek bir yöntemdir. Okuyucu
eserde bu çifte standardın özellikle azınlıklar konusundaki bölümlerde pek çok örneğini
görecektir.
Buna karşın yazar, Türk dostu olduğuna inanmaktadır ve bu dostluğunun kanıtını
göstermek için bazı öğütler de vermektedir; örneğin kurulmasını umduğu mecliste her
azınlığın temsil edilmesini ve mecliste de azınlıklara kendi dilleriyle konuşma olanağının
sağlanmasını Türkler'den istemektedir. Azınlıkların Meclis'te temsili, zaten il.
Abdülhamid'in hiçbir zaman ilga etmediği ama yürürlüğe de sokmadığı Kanun-ı Esasi'de
de var olan bir hükümdür. Kanun-ı Esasi'ye göre her Hıristiyan Osmanlı yurttaşı,
Müslüman yurttaşlarla eşit haklarla temsilcilerini seçmek hakkına sahiptir. Ancak
Meclis'te konuşma dili Türkçe'dir ve her milletvekilinin Türkçe bilmesi zorunludur. Fesch
bu hususu eleştirmekte ve dünyanın hiçbir meclisinde uygulaması olmayan bir şekilde
Millet Meclisi'nde her milletvekilinin kendi dilinde konuşmasını Türkler'in kabul etmesini
Avrupa uygarlığına girebilmeleri için bir koşul olarak ileri sürmekte ve iyi niyetle
önermektedir. Ama bu arada Fransa'nın hemen burnunun dibindeki Fas, Cezayir, Tunus
gibi topraklardaki Müslüman çoğunluğunun Fransa Meclisi'nde temsil edilip edilmediği
hususunu herhalde hiç aklına getirmemektedir. Oraları Fransa sömürgesidir; ve oraların
sakinleri geri kalmış Müslümanlardır; onların uygar Fransız Meclisi'nde temsilinin Batı
uygarlığı içinde herhalde önemi yoktur. Yahut ta o dönemdeki örneğin Avusturya
Macaristan İmparatorluğu Meclisi'nde; Alman kökenlilerin Slav kökenlilere göre aynı
miktar seçmen için daha çok milletvekili seçme hakları olmasına karşın; Osmanlıların her
uyruğuna aynı hakları tanımasının altının çizilecek kadar ilerici bir gelişme olduğunun hiç
ehemmiyeti yoktur da milletvekillerinden, devletin resmi dilini bilmelerini istemesi
Türkler'in baskıcı eğiliminin bir örneğidir. Hatta daha da ileri gidip, Türkler her Osmanlı
uyruğunun devlet memuru olabileceğini kabul ettiler ama burada da devlet memuru ola
cakların Tükçe bilme koşulunu getirdiler; bu ne zorbaca davranıştır (!) diyebilmektedir.
VI
Devleiin resmi dilini bilmeyen bir devlet görevlisinin nasıl hizmet verebileceğinin pratik
bir yanıtını aramadan bu eleştiriyi yapabilmekte ve sayfalarca bu savını kanıtlamaya
.l
çalışmaktadır. Böyle bir dıru_mun uygar (!) Fransa'da söz konusu olup olmayacağını hiç
düşünmeden Osmanlılara bu, zorbaca davranıştan vazgeçmelerini uygarlık adına
önerebilmektedir.
Osmanlı uyruğu azınlıkların askerlik görevinden kaçınmalarının doğru bir davranış
olduğunu kanıtlamak amacıyla gösterdiği çaba ise; bugünkü okuyucu için Batıhlar'ın
Osmanlı'ya uyguladıkları çifte standardın tipik bir örneğini teşkil edecektir. Azınlıklar,
Müslüman Osmanlılar ile bütünüyle aynı haklara sahip olmalıdırlar; ancak ortak va
tanlarını gerektiğinde canlarıyla korumak için askerlik görevi yapmamalıdırlar. Çünkü
onlar askerlik işlerine pek yatkın değillerdir; hem de Osmanlı yönetimi azınlıklara men
sup subayların albaylıktan öteye rütbe almasını pek istememektedir ve de en önemlisi
Padişah, Ruslarla savaşa giden askerlerine bunun dini bir gaza olduğunu söylemiş ve
savaşa dinsel bir amaç vermiştir. O zaman Hıristiyan azınlıklar da vatanlarına da sal
dırsa Hıristiyan bir orduya karşı savaşamazlar; kitapta dehşetle okuyacağınız gibi
Kumkapı'da Ermeni Patrikliği'nde toplanır ve bunu açıkça da ilan ederler ama oturdukları
bu vatanda düşmanla savaşan ve ölen Müslümanlarla aynı hakları olması gayet doğal
ve uygarca olur.
Bunu yazan Fesch; Fransızların Kuzey Afrika Müslümanlarından oluşan Zühaf
alaylarında bırakın albay rütbesini çavuş mertebesinde bir Müslümanın var olup olma
dığını hiç irdelemiş midir? Aslında söylediği yanlıştır; Türk Ordusu'nda söz konusu ettiği
dönemde de; daha sonra da albaylıktan daha üst rütbeleri almış azınlık mensupları
vardır. Örneğin 1876-77 yıllarında Ordu'daki en üst rütbeli askeri doktorlardan biri Rum
asıllı ünlü Marko Paşa'dır. Yahudiler Fesch'in kitabını yazdığı dönemde Rus ve Alman
ordularında subay olabiliyorlar mıydı? Uygar Fransa'da uygarlık gereği subay olabilen
Dreyfüs'ün başına sırf Yahudi olduğundan dolayı neler gelmişti? Bütün bu sorular soru
labilir ve Fesch'in yaklaşımının ve çifte standartlarının niteliği ortaya konabilir.
Yine de Paul Fesch'i bu davranışları nedeniyle kınamak bize pek anlamlı gelmiyor.
Yazarda oluşan bu kıymet hükmü; Batı'nın bugünde pek değişmeyen çifte standart
uygulamasının ve bunun haklılığı için gösterilen "farklı uygarlıklar" kavramının bir sonu
cudur.
Yazarın bir diğer ilginç saplantısı da inanılmaz boyutlara varan Abdülhamid düş
manlığıdır. Her türlü objektif değer hükümlerinin dışında ve inanılmaz indi hükümlerle
oluşan bu düşmanlığın kapsamı çevirmeninizi isyan ettirecek boyutlardadır ve eseri
okurken göreceğiniz gibi pek çok yerde konuya yabancı olabilecek okuyuculara bilgi
verebilmek açısından �ipnotlarıyla açıklama yapma gereğini duymuştur. Biraz ileride
değineceğimiz gibi il. Abdülhamid eleştii'ilmeyecek bir hükümdar değildir; pekala eleşti
rilebilecek tarafları bulunmaktadır; ancak Orhan Koloğlu'nun çok iyi vurguladığı gibi
Fesch te bilinç altındaki bir dürtüyle "doruğuna erişmiş emperyalizmin Osmanlı toplu
muna yönelttiği oyunları örtbas etmenin gereği" olarak il. Abdülhamid'i aşağılamış, sü
rekli olarak onun üzerinde durmuş ve güya kişisel psikolojisini incelemiştir(!). Bunu ya
parken de anasının Ermeni olduğu gibi ilginç buluşlardan hareketle; Ermenilere düşman
olmasının psikolojik nedenlerini bulmuş; hatta daha ileri giderek babasının da Ermeni
olduğunu dip notta da olsa zikretmeden edememiştir(!).
Vll
Bu komik varsayımlar yanında; akıllara zarar verecek çok daha dehşetengiz iddi
alar da ileri sürmüştür. Abdülhamid'in öldürüp Haliç'e attırdığı insan sayısı o kadar
il.
çoktur ki Haliç'teki gemiler bu cesetlerden dolayı doğru dürüst demirleyememekte ve.
çipaları cesetlere takılmaktadır. Örneğin il. Wilhelm'e sunulan iki zavallı cariye de, gö
revlerini yerine getirdikten sonra boğdurulup Haliç'e atılmışlardır. Bütün bu orientalist
masallar; Fesch'in Abdülhamid eleştirilerinin ciddiyetinin boyutlarını gösterir ve aslında
döneminde ünlü İngiliz Başbakanı Gladstone'dan başlayıp gelişen "Kızıl Sultan" mitinin
nasıl geliştiğinin ve yukarıda vurguladığım gibi Osmanlı'nın başına sürekli çorap ören
Batı emperyalizminin olayları perdelemek ve belki de vicdanını rahatlatmak için sorunu
nasıl Çarpıttığının kanıtlarıdır. Bu açıdan Fesch'in kitabı; bugün olayları tarafsız incele
yecek olanlar için Abdülhamid'in davranışlarının nedenlerini anlamakta yararlı ipuçlarını
verecektir.
Bütün bu niteliklerine karşılık Paul Fesch'in kitabı; Türk okuruna kendi diliyle tanı
tılmaya değer bir eserdir. Bunun üç bellibaşlı nedeni olduğunu sanıyoruz:
1- Kitabın içeriği ve verdiği bilgilerin önemi;
2� Gerek Türk ve gerekse yabancı yazarlara kaynak kitap olması ve pek çok in
celemede ismi zikredilerek veya edilmeyerek kendisinden yararlanılması ve bu yarar
lanma sonucu belirli kıymet hükümlerinin oluşması;
3- Yukarıda da vurguladığımız gibi ortalama Batılı'nın Osmanlılar daha geniş kap
samıyla Türkler hakkındaki bakış açısının anlaşılmasında tipik bir örnek olması ve ilk
başta haklı ve doğru gözüken eleştirilerin; altları biraz eşelenince nasıl bir çifte standart
uygulamasının sonucu olduğunun saptanmasında yararlı bir gösterge olması.
Sonuncu saptamamızla ilgili ön bilgileri yukarıda verdiğimizden şimdi, ilk iki konu
daki düşüncelerimizi sunmak istiyoruz.
111- FESCH'İN KİTABiNiN İÇERİGİ
Fesch'in kitabı geleneksel bir gezi kitabı gibi başlamakta ve Simplon Ekspresi ile
yapılan Paris-İstanbul tren yolculuğunun anlatılması; okuyucuya sıradan bir gezi kitabı
okuyacağı izlenimini vermektedir. Ama bu ilk bölümden sonra Fesch; kitabında ayrı
başlıklar altında ayrıntılı bir Osmanlı Devleti incelemesi yapmaktadır; artık kitap gezi ki
tabı değil 1907 yılındaki verilere göre Osmanlı lmparatorluğu'nun çeşitli konularda
araştırılıp değerlendirilmesidir.
Fesch ilk önce Osmanlı Devleti'nde basının durumunu inceliyor; burada özellikle
azınlık basını için verdiği bilgiler çok ilginçtir ve toplu olarak hiçbir yerde rastlanmayacak
kadar zengindir. Bu bölümde yazarın ikinci incelediği konu il. Abdülhamid devrindeki
sansürdür. Daha sonra değineceğimiz gibi bu konuda yazdıkları dolaylı veya dolaysız
"il. Abdülhamid Dönemi Sansürü"nü inceleyen bütün kitapların ilk ve tek önemli kaynağı
olmuştur.
Yazar bundan sonraki bölümde muhbirlik ve polis örgütünü incelemektedir; dedi
kodu ile karışık ta olsa ilginç pek çok bilgi ve saptama bu bölümde de vardır. Özellikle
Padişah'ın özel doktoru Mavroyani Paşa'ya atfettiği kitap öyküsü okuyucunun ilgisini
çekecektir.
Vlll
Fesch daha sonra bir selamlık resmini izlediği Abdülhamid üzerine eğilmekte, onun
oğlu Burhaneddin Efendi'yi veliaht yapma çalışmalarını anlatmakta, bu arada hanedanın
diğer üyelerini de söz konusu etmektedir. Tabii burada da abartmalar ve orientalist
öyküler eksik değildir ama ilginç bilgiler de bulunmaktadır. Örneğin bizim yakın tarih ile
uğraşan yazarlarımızın "Abdülhamid'in hanedan içindeki casusu" olarak niteledikleri son
Padişah Vahdettin için çizilen portre; hiç alışılmış tanımlara uymamaktadır. 1907 yılı
Abdülhamid karşıtlarından aldığı bilgilerle hazırlandığını kendisinin de belirttiği bu bö
lümdeki Vahdettin portresi; ata binmeyi, at yetiştiriciliğini çok seven, sportmen, Padi
şah'a karşı sözünü hiç esirgemeyen ve gerektiğinde Saray'a gidip Abdülhamid'in adam
larını azarlayan, onlara hakaret eden bir kişi olarak çizilmektedir.
Fesch daha sonra ilk meşrutiyet hareketlerini incelemekte, Midhat Paşa'yı oğlunun
kitabından aldığı pasajlarla anlatmakta ve İslam dininin siyasi ve sosyal reformlara
uygunluğunu irdelemektedir. Burada olumlu yaklaşımına kaynak olarak il. Abdülhamid'in
sadrazamlarından Tunuslu Hayrettin Paşa'nın Fransızca'ya da çevrilmiş eserinden
yararlanmaktadır. Ancak Fesch'in incelediği dönem Osmanlı Tarihi bilgisi yüzeysel ve
yalnızca Batı kaynaklarına dayalı olduğundan; Hayrettin Paşa'yı Tunuslu bir zat olarak
anmakta ve sonra· istanbul'a gelip il. Abdülhamid tarafından sadrazamlığa kadar
yükseltildiğini bilmemektedir.
Daha sonra yukarıda da değindiğimiz azınlıkların askerlik sorununu inceleyen ya
zar; 1. Meşrutiyet Meclisi'nin toplantılarından ve görüşmelerinden söz etmektedir. Yazar,
burada yine yalnızca Batılı kaynakları kullanmıştır. Merhum Hakkı Tarık Us'un yayınladığı
Meşrutiyet Meclisi'nin zabıtları tarafımızdan taranmış ve yazarın Batılı kaynaklara göre
1.
anlattığı olaylar; bu zabıtlar muvacehesinde dipnotlarıyla ve gerçek görüntüleriyle
okuyucuya iletilmiştir.
Fesch'in basın konusunun dışında kitabındaki en ilginç bölümlerden biri de genel
likle Fransa'da yaşayan Abdülhamid karşıtı Jöntürklerle ilgili verdiği bilgilerdir. Bunlardan
Sultanzade Sabahaddin Bey ile yakın alakası olduğu anlaşılmaktadır. Fesch'in çevirisini
sunduğumuz kitabının bu bölümü yine Jöntürkler konusunda inceleme yapanların
kaynaklarının başında gelmektedir.
Fesch bütün bu incelemelerinden sonra; Türkiye'nin gücü ve zayıflığını kendi gö
rüşleri çerçevesinde araştırmakta ve bazı sonuçlara varmaktadır. Bu sonuçların oku
yucunun ilgisini çekeceğini umuyoruz.
Yazar bu saptamalarını takiben; bugün bizim için çok ilginç olacak bir konuya de
ğinmekte ve o dönemde Osmanlı topraklarındaki Fransız okullarını bir bağımsız bölümde
incelemektedir. Eğitim ve kültür emperyalizminin bu somut örneklemesi bugün için de
çok ilginç bilgileri kapsamaktadır. Fesch, dönemin Fransız yönetiminin dini tarikatlara
bağlı okullara yardımı kesmesini şiddetle eleştirmekte ve bunun eleştirisine kitabında
sayfalar dolusu yer ayırmaktadır.
Kitabın ilginç bir diğer bölümü de Osmanlı toprağındaki emperyalist güçler arasın
daki güç savaşının incelendiği bölümdür. Fesch burada asıl karşılaştırmayı Fransa ile
Almanya arasında yapmaktadır. Ancak Osmanlı İmparatorluğu'nun emperyalizmin kıs
kacında nasıl sömürüldüğünün ve bu sömürüyü Batılıların nasıl doğal hakları olarak
gördüklerinin bu kadar parlak ve belki de safça yazılmış bir kanıtı pek kolay görülemez.
Fesch'in yazdıklarından ortalama okuyucunun çıkaracağı; dönemin Osmanlı ülkesinin
IX
