ıı. abdülhamid dönemi pan-islâmist uygulamaları ekseninde osmanlı-iran ilişkileri

308 Pages·2017·3.49 MB·Turkish

by  Akın Kiren

T. C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER

DOKTORA TEZİ

II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ
PAN-İSLÂMİST UYGULAMALARI EKSENİNDE
OSMANLI-İRAN İLİŞKİLERİ

AKIN KİREN
2502120297

TEZ DANIŞMANI
PROF.DR. NAMIK SİNAN TURAN

İSTANBUL 2017

ÖZ
II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ PAN-İSLÂMİST UYGULAMALARI
EKSENİNDE OSMANLI-İRAN İLİŞKİLERİ
AKIN KİREN

Bu tezde, II. Abdülhamid döneminde uygulanan İslâm Birliği Siyaseti’nin ve
bu siyaseti desteklemek amacıyla İmparatorluk haricindeki Müslümanlara yönelik
gerçekleştirilen “Pan-İslâmist Uygulamaların”, Osmanlı-İran ilişkilerini nasıl
etkilediği ve rekabeti artırarak ilişkilerin gerginleşmesine sebep olup olmadığı
araştırılmıştır. Bu amaçla; Türkçe, İngilizce ve Farsça kaynaklar ile arşiv belgeleri
kullanılarak, izlenen siyasetin diğer pan ideolojilerle karşılaştırması yapılmış,
karakteristik özellikleri sorgulanmış ve Osmanlı-İran ilişkilerinin hangi yönde
değiştiği (veya değişmediği) tespit edilmeye çalışılmıştır. Ulaşılan en önemli sonuç,
realizmin bir dış politika paradigması olarak Hamidiye rejiminin en belirgin dayanak
noktalarından birisi olduğu ve iki ülke arasındaki gelişmelerin şekillendiği zeminin bu
paradigma üzerine inşa edildiği olmuştur. Krizlerle karşı karşıya ve siyasi açıdan bir
çeşit ölüm kalım savaşı içerisinde bulunan bir İmparatorluğun başına geçen II.
Abdülhamid’in başlıca gayesi, bütün kayıplara rağmen hala çok etnikli ve kimlikli
yapısını korumakta olan devleti parçalanmadan ayakta tutmak idi. Yapılabilecek tek
şey; dikkatli bir denge siyaseti izlemek ve eldeki kozları artırmaktı. İran’la olan
ilişkiler de ana hatlarıyla bu genel siyasetin sınırları içerisinde devam etmiştir. Arada
sorun kaynağı birçok mesele bulunmasına karşılık, ilişkiler temkinli bir tavırla
sürdürülmüştür. Dolayısısyla, zaman zaman bazı gerginlikler yaşansa bile, gerilimi
artıracak eylemlerden mümkün olduğunca kaçınılmıştır.

Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamid, İran, İttihâd, Pan-İslâm, Mezhep, Realizm.

iii
ABSTRACT
OTTOMAN-IRANIAN RELATIONS IN THE CONTEXT OF PAN-
ISLAMIC PRACTICES IN THE ERA OF ABDULHAMID II
AKIN KİREN

The aim of this thesis is to study how the Policy of Islamic Unity implemented
in the era of Abdulhamid II and “the Pan-Islamic Practices” carried out to support this
policy toward Muslims outside of the Empire affected the Ottoman-Iranian relations,
and, whether they caused the relations to become strained or not by increasing
antagonism. In line with this aim, by using archival documents and Turkish, English,
and Persian sources, the comparison of adopted policy with other pan ideologies was
made, its characteristic features were questioned, and the direction of change (or no
change) in the Ottoman-Iranian relations was attempted to be determined. The most
significant result achieved is that realism is one of the most prominent points of
Hamidian regime as a foreign policy paradigm and the ground on which developments
between the two countries are shaped was constructed over this. Abdulhamid II
inherited an empire faced with crises, and it was in a kind of life-or-death struggle
politically. In this context, the principle objective of him was to keep the state, which
was still preserving its multi-ethnic and multi-cultural identity in spite of all losses,
alive. The only thing that could be done was to follow a careful balance policy and to
increase the bargaining chips at his hand. Generally, relations with Iran also continued
within the bounds of this policy. Although there were many source of problems in
many issues, the relations continued in a balanced way. Therefore, even the relations
became strained from time to time; actions that may increase the tension were avoided
as much as possible.

Key Words: Abdulhamid II, Iran, Unity, Pan-Islam, Sect (Madhhab), Realism.

iv
ÖNSÖZ
“II. Abdülhamid Dönemi Pan-İslâmist Uygulamaları Ekseninde Osmanlı-İran
İlişkileri” başlıklı bu tezin amacı: II. Abdülhamid döneminde merkezine Müslümanların
birliği anlayışı koyularak uygulanan siyasetin ve bu kapsamda Osmanlı İmparatorluğu
dışındaki Müslümanlara dönük gerçekleştirilen Pan-İslâmist uygulamaların, iki ülke
ilişkilerini nasıl etkilediklerinin ve rekabeti artırarak ilişkilerin gerginleşmesine sebep
olup olmadıklarının anlaşılmasıdır.
Literatürde, II. Abdülhamid dönemi ve bu dönemde izlenen siyasetle ilgili
oldukça fazla sayıda akademik çalışma bulunmaktadır. Buna rağmen, dönemin hâkim
politika aracı olan İslâmcı yaklaşımın; Osmanlı İmparatorluğu ile XVI. yüzyıldan beri
siyasȋ rakibi olan ve XVIII. yüzyıl sonlarından itibaren kendisi dışındaki tek büyük
Müslüman devlet olarak kalan İran arasındaki ilişkileri ne şekilde etkilediği yeterince
araştırılmamıştır. Konuyla ilgili daha evvel yapılan çalışmalar, makale veya kitap
içerisindeki bölümlerle sınırlıdır. Bu çalışmalarda ya mesele belli açılardan incelenmiş
ya da arşiv belgelerinden kısıtlı sayıda örneklere yer verilmiştir. Bu tezde; Türkçe,
İngilizce ve Farsça kaynakların yanı sıra Osmanlıca arşiv belgelerinden geniş ölçüde
yararlanılarak söz konusu eksikliğin bir ölçüde kapatılması ve elde edilecek verilerle
literatürün gelişmesine katkı sağlanması amaçlanmıştır. Bunun yanında, bugün hala
Türkiye-İran ilişkilerinden bahsedildiğinde akla gelen ilk husus mezhep farklılığıdır.
Bu farklılığın tez için seçilen dönemdeki etkisinin anlaşılması, muhakkak ki daha
sonraki dönemlerin ve bugünkü ilişkilerin anlaşılmasını kolaylaştıracaktır.
Dolayısıyla, çalışmanın, ileride sonraki dönemler üzerine yapılacak araştırmalara da
bakış açısı sunabileceği düşünülmektedir.
Tez araştırmasının büyük kısmı, İSAM Kütüphanesi, Boğaziçi Üniversitesi
Kütüphanesi ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde tamamlanmıştır. Bir kısmı ise;
TÜBİTAK Yurt Dışı Doktora Sırası Araştırma Bursu da alınarak Amerika Birleşik
Devletleri’ndeki George Mason Üniversitesi Küresel İslâmȋ Çalışmalar Merkezi’nde
(Ali Vural Ak Center for Global Islamic Studies) gerçekleştirilmiştir. Buradaki süre
içerisinde, George Mason Üniversitesi’nin yanı sıra, Georgetown ve George
Washington Üniversitelerinin kütüphaneleriyle Amerikan Kongre Kütüphanesi’ndeki
kaynaklardan yararlanılmıştır. Adı geçen tüm kurumların idareci ve çalışanlarına
v
yardımlarından dolayı teşekkürü borç bilirim. Ancak, kendimi bu kurumlar arasında
George Mason Üniversitesi Küresel İslâmȋ Çalışmalar Merkezi’ni ayrı bir yere koymak
zorunda hissediyorum. Merkezin akademik ve idari kadrosundan Maria M. Dakake,
Ann S. Birkelbach, Ezzat Shehadeh ve Ahmet S. Tekelioğlu’na, Amerika’da
bulunduğum sürede rahat çalışabilmem için her türlü olanağı sundukları için
minnettarım. Özellikle de danışmanlığımı yürüten kıymetli hocam Dr. Hüseyin
Yılmaz’a şükranlarımı sunmak isterim.
Uzun süren tez çalışmasının her zaman yüksek motivasyonla sürdürülmesi
mümkün değildir. Ayrıca, zaman zaman tezin bazı bölümlerinde yazarın kendisini
çıkmazda hissetmesi doğaldır. Çalışma süresince konuyu benimle tartışan veya
dikkatim dağıldığı anlarda cesaretimi artırmaya çalışan değerli dostlar Gamze Uşar,
Gülcan Melis Köymen, Münevver Yağmur Erdem, Taha Eğri ve Volkan Şeyşane’ye ne
kadar teşekkür etsem azdır.
Bu çalışmanın birincil kaynakları, Osmanlı Türkçesi’yle yazılmış arşiv belgeleri
ile süreli yayınlardan, İngilizce ve Farsça hatırat ile seyahatnamelerden oluşmaktadır.
Kendisine ait özel öğretim metodları ve kişisel ilgisiyle arşiv belgelerini okuyup
anlayabilmemi sağlayan değerli hocam Mustafa Çakıcı’ya ve Farsçamı ilerletmem
konusunda katkılarından dolayı Dr. Maziar Valamotamed’e minnettarım.
Türkiye akademisinde danışmanlık ve komite üyeliklerinin sürekli sorgulandığı
bilinmektedir. Bu husus ilgisizlik gerekçesiyle birçok öğrencinin eleştiri sebebidir.
Kendimi bu anlamda oldukça şanslı sayıyorum. Zira tez izleme komitemde bulunan
saygıdeğer hocalarım Prof.Dr. Nuray Mert ve Doç.Dr. Adil Baktıaya’nın, sunduğum
raporları her defasında satır satır okumaları ve aklıma asla gelmeyecek birçok noktaya
işaret etmeleri tezi olabileceği halinden çok daha farklı bir yere taşımıştır. Kendilerine
her daim müteşekkir olacağım. Bu arada, değerli hocam, danışmanım Prof. Dr. Namık
Sinan Turan’a nasıl teşekkür edeceğimi gerçekten bilmiyorum. Yazdığım her kelimeyi
tekrar takrar okuyup üşenmeden düzelten hocamdan, sadece tezimle ilgili değil,
“hocalık”la ilgili çok şey öğrendim. Hayatım boyunca ilmiyle yolumu aydınlatması en
büyük dileğimdir.
Son olarak, şimdiye kadar aldığım tüm kararları destekleyen ve bana olan
güvenlerini daima belli eden sevgili annem, babam ve kardeşimden varlıklarıyla beni
güçlendirmeye devam etmelerini istiyorum.
vi
İÇİNDEKİLER

ÖZ…………………………………………………………………………………...iii
ABSTRACT…………………………………………………………………………iv
ÖNSÖZ………………………………………………………………………………v
KISALTMALAR LİSTESİ………………………………………………………...x
GİRİŞ………………………………………………………………………………...1

BİRİNCİ BÖLÜM
6
OSMANLI İMPARATORLUĞU,
II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA ve İRAN
6
1.1. Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyȃsal Alan ve İslâm’ın Temsili ................. 6
1.2. II. Abdülhamid Dönemi Dış Politikası ve Pan-İslâmist Uygulamalar ..... 27
1.2.1. Dünyada “Pan” İdeolojiler ve Ortak Yönleri ....................................... 32
1.2.2. Kavram ve Siyaset Olarak Müslümanların Birliği Anlayışının Gelişimi
.............................................................................................................. 34
1.2.3. İttihâd-ı İslâm ve Pan-İslâmizm Tartışmaları Arasında II. Abdülhamid .
.............................................................................................................. 41
1.2.4. Realist Bir Siyaset: İttihâd-ı İslâm ve Pan-İslâmist Uygulamalar ....... 51
1.3. İran’da Kaçar Dönemi (1796-1925): Siyȃsal-Toplumsal Değişim ve
Ulemanın Rolü .......................................................................................................... 55
1.3.1. Siyasal-Toplumsal Değişim ................................................................. 59
1.3.2. Şiȋlik ve Ulemanın Rolü ....................................................................... 72

İKİNCİ BÖLÜM
MEZHEP FARKLILIĞI ve KARŞI KARŞIYA GELİNEN ALANLAR
2.1. Mezhep Farklılığının İki Ülke İlişkilerine Etkisi ...................................... 84
2.1.1. “İnanç Birliği Sağlama” Girişimleri..................................................... 94
2.1.2. İslȃm Birliği’nin İran ve İran Dışında Şiȋler Tarafından Algılanışı ... 104
2.2. Osmanlı Topraklarında Şiȋlik ve Şiȋlikle Mücadele ................................ 110
2.2.1. Osmanlı Topraklarında Şiȋlik ............................................................. 110
2.2.2. II. Abdülhamid Dönemi’nde Osmanlı Topraklarında Şiȋlik .............. 114
2.2.3. İmparatorluğun Şiȋliğin Yayılmasına Karşı Aldığı Tedbirler ............ 118
2.2.4. Şiȋlikle Mücadelede / Sünnȋleştirmede Başarısız Olunması .............. 123
vii
2.3. Atabȃt-ı Ȃliye ve İki Ülke İlişkileri ........................................................... 127
2.3.1. Atabȃt-ı Ȃliye’nin Önemi .................................................................. 128
2.3.2. Atabȃt-ı Ȃliye’de Şiȋ Halkla İlişkiler ve Düzeni Sağlamak İçin Alınan
Tedbirler ........................................................................................................... 136
2.3.3. Şiȋler’in Atabȃt-ı Ȃlȋye’de Defnedilme Talepleri .............................. 140
2.3.4. Atabȃt-ı Ȃliye’nin İlişkilere Etkisi ..................................................... 143
2.4. Hac Esnasındaki Gelişmeler ...................................................................... 145

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KOMŞU İKİ DEVLETİN İLİŞKİLERİ
3.1. Olumlu Gelişmeler ..................................................................................... 165
3.1.1. Osmanlı Topraklarında Bulunan İranlıların Etkisi ............................. 170
3.1.1.1. İran Devlet Görevlilerinin Etkisi ................................................ 173
3.1.1.2. Ekonomik/Ticari Amaçla Bulunan İranlılar ............................... 178
3.1.1.3. Eğitim Amacıyla Bulunanlar ...................................................... 182
3.1.2. Diplomasi Uygulamaları .................................................................... 189
3.1.2.1. Karşılıklı Kutlama ve Hitaplar .................................................... 190
3.1.2.2. Ziyaretler ..................................................................................... 195
3.1.2.3. Verilen Nişȃn, Tȃltif ve Hediyeler .............................................. 202
3.1.2.4. Osmanlı Elçisinin Arabuluculuğu ............................................... 207
3.2. Olumsuz Gelişmeler ................................................................................... 210
3.2.1. Osmanlı Topraklarında Bulunan İranlı Muhaliflerin Etkisi ............... 210
3.2.1.1. Kısa Süreli Bir Gerilim: Nasirüddin Şah Suikastı (1896) ve
Cemaleddin Afganȋ ...................................................................................... 217
3.2.2. Sınır Konuları ..................................................................................... 222
3.2.2.1. Eşkıyalık, Sınır Tecavüzü ve Askeri Hareketler ......................... 224
3.2.2.2. Kürt Aşiretler .............................................................................. 227
3.2.2.3. Ermeniler .................................................................................... 235
3.2.3. Diğer Sorun Alanları .......................................................................... 239
3.2.3.1. Karşılıklı Tabiiyet Statüleri ve Evlenme .................................... 240
3.2.3.2. Osmanlı İmparatorluğu’nda Kur’an-ı Kerim ve Dinȋ İçerikli
Yayınların Basım-Yayımı ............................................................................ 244

viii
SONUÇ……………………………………………………………………………251
KAYNAKÇA……………………………………………………………………...260
ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………296

ix
KISALTMALAR LİSTESİ

A.g.m. - Adı geçen makale
A.m. - Aynı makale
A.MKT.MHM. - Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı
BEO - Babıâli Evrak Odası
BEO.MTV. - Babıâli Evrak OdasıMütenevvi Kısmı
Bkz. - Bakınız
Çev. - Çeviren
Der. - Derleyen
DH.M. - Dâhiliye Nezareti Müteferrik
DH.MKT. - Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi
DH.MKT. - Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi
DH.MKT.PRK.- Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi
DH.ŞFR. - Dâhiliye Nezareti Şifre Evrakı
DH.TMIK. - Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu
DİA - Diyanet İslam Ansiklopedisi
Ed. - Editör
EI - Encylopedia Islam
h. - Hicri Tarih
Haz. - Hazırlayan
HR.MKT. - Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı
HR.MTV. - Hariciye Nezareti Mütenevvia Kısmı Evrakı
HR. SYS. - Hariciye Siyasi Evrak
HR.TO. - Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı
İ.DA. - İrade Divan-ı Ahkâm-ı Adliye
İ.DAH. - İrade Dâhiliye
İ.EV. - İrade Evkaf
İ.HR. - İrade Hariciye
İ.HUS. - İrade Hususi
İ.MMS. - İrade Meclis-i Mahsus
x