Қазақстан архитектурасы - Архитектура Казахстана. Том 7

97 Pages·8.611 MB·Kazakh

1
2
УДК 72
ББК 85.11
Қ 18
Қазақстан Республикасының
Мәдениет және ақпарат министрлігі
Ақпарат және мұрағат комитеті
«Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару»
бағдарламасы бойынша шығарылды
ҚЫРҒЫЗ ДАЛАСЫНЫҢ
Құрастырушылар: А.Қ. Қапанов, А.И. Рүстембеков
ҚЫСҚАША ТАРИХИ ОЧЕРКІ
Жауапты редакторлар: А.И. Кастанье, Б.А. Глаудинов
Қ 18 Қазақстан архитектурасы – Архитектура Казахстана. – Алматы: «Өнер» баспасы, 2012.
Т. 7. – 192 б. – қазақша, орысша.

ІSВN 978­601­209­192­2 Қырғыз даласында жүргізілген археологиялық Бытырап тірлік кешкен чудь (чудь деп атаған) хал­
зерттеулер мен көне мекендерден табылған тас қы ның күнделікті тұрмыста ұстанған діні, белгілі
Ғалым А.И. Кастаньенің жазбалары енгізілген бұл кітапта – көне дәуірлердегі тарихи жәдігерлердің құ­
рылысы, архитектуралық жағы өзінің өн бойына тұнып тұрған тарихи оқиғаларымен байланыстырылып дәуі рі нің әртүрлі заттары мәселен: тас құралдары, бір әдет­ғұрпы, салт жоралғысынан бастап өз өнері
суреттелсе, сәулетші­ғалым Б.А. Глаудиновтың ғылыми мақалалары қамтылған бөлімінде – кеңестік Қазақ­ бал ға, балта, жебе және металдан жасалған ауыр мен өндірісіне дейін болды. Бәрінен бұрын олардың
станның әртүрлі қалаларында бой көтерген қоғамдық, өнеркәсіптік ғимараттар мен нысандардың салынуы,
бұ йым дар1 ал ғаш қы адамдардың сол жерлерді ме­ арасында «Чудтіктердің кені» деген кен ісі айрықша
1930–1961 жылдардағы архитектураның даму тарихы сөз болады. Қазақстан архитектурасының жеткен же­
кен де ге нін көрсе те ді. Ежелгі ескерткіштер – обалар дамып, Ақмола өңірі (Қарқаралы уезі), Оренбург гу­
тіс тік те рі мен даму мүмкіндіктері баяндалады.
Кітап сәулет және құрылыс саласының мамандары мен ізденушілеріне арналады. мен көне қа ла лар дың орындарын чудилерге жат қы­ берниясы (Қарғалы кеніші), Торғай облыстарында
зу ға болды. ке ңі нен таралып жатты.
Бұл халық балшықтан, ағаштан немесе тастан Біздің заманымызға дейін бес ғасыр бұрын Геро­
В предлагаемой книге представлены рукописи ученого­исследователя А.И. Кастанье, который зримо
са лын ған кішігірім бекіністі қалаларда тұрған. Он­ дот Сақтарды суреттей отырып (IV кітап, 21 тарау)
обрисовал построения исторических памятников древности, где архитектурная сторона тесно взаимосвязана
с историческими событиями. Далее в научных статьях ученого­архитектора Б.А. Глаудинова рассказывается дай көне қала орындары Қырғыз даласының Орал, былай деп келтіреді: «Танайс өзенінен өткен соң,
о строительстве в различных городах Советского Казахстана общественных, производственных зданий и Елек, Тобыл, Есіл, Ертіс жағалаулары немесе басқа әрі қарай енді Сақтың жері емес, сарваттарға тие сі­
объектов, об истории развития архитектуры в нашей стране в 1930–1961 годы. Также излагаются достижения
көл дердің жағалауларынан әлденеше рет ашылып лі Метей өзенінің алыс түкпірінен солтүстік желді
и возможности развития казахстанской архитектуры.
жатты. Көне қала орындарынан мыс пен қоладан жа­ жақ қа қарай 15 күншілік қашықтықта жатқан, жа­
Книга предназначена для архитекторов и строителей, а также всем любителям архитектуры.
сал ған құ рал дар мен саздан жасалған әртүрлі ыдыс­ байы және құнарлы ағаштардың қай­қайсысынан да
УДК 72 аяқ тар табылып жатты. Демек, чудь халқы Қырғыз бөлініп қалған аймақтың бірінші бөлігі басталады;
ББК 85.11 даласында елеулі бір кезең болып есептелетін қола ал, екінші алабынан жоғары қарай жатқан (яғни сол­
мен мыс дә уі рі арқылы біртіндеп темір дәуіріне өту түс тік тік жағы) тығыз орман жыныстары басып қал ­
үшін Тас дә уі рі не кіретін кезеңде өмір сүрді деп ша­ ған мекенді (22 тарау) Вудиндер иемденген. Ал, Ву­
© Кастанье А.И., 1910
ма лау ға болады. диндерден жоғары солтүстікке қарай әуелі 7 күн ші­
© Глаудинов Б., 1974
лік шөлді аймақ жатса, бұл шөлдің сыртқы жа ғын да
© Рүстембеков А.И., 2012 1 Тас дәуірінің Еділбайға жақын қонысы Орск қаласынан сол­
ІSВN 978­601­209­192­2 (т. 7) © «Өнер», 2012 түстік­шығысқа қарай жатыр. Златоустовск орманды саяб а ғы­ шығысқа қарай саны, сапасы жағынан айрықша бо­
ның жерлерінде шөп­шалам қоқыстарының үйіндісі тола. Тас
ІSВN 978­601­209­139­7 (общ.) © Көпіш Ә., (безендіру) 2012 лып есептелетін, аңмен қоректенетін Пасагеттер
дә уі рі нің Бестабындағы, Торғай болысындағы қоныстар т.с.с .
5
өмір сүрді. Олармен бірге сол жерлерде олар да аң­ «Қы зыл аңғардағы қала» деп аталған қаланың не гі­ Торкалар мен печенектер өз кезегінде жаңа көш­ Алтын орданың құлауы және Шағатай мен Жошы
мен қоректенетін Иирке деп аталатын адамдар тұр­ зін салды. Үйсіндердің қаласы Чи­гу­чин V ғасырда пенді тайпалар половтардың тықсыруымен бас қа ұлыстарының ыдырауы кезінде XV ғасырдың бі рін­
ды... Бұлардан жоғарырақ шығысқа қарай жылыстай әлі де болса өмір сүріп тұрды. Олар Есіккөл өл ке ле­ түрік тайпаларына ығысып, ақырында олармен тұ­ ші жартысында қырғыздар басқа түрік тайпаларын
отырып, Виссагеттерден әрі, патшалық сақтардан рін иемденді, бірақ, ол кезден әрі қарай қытай та­ та сып, батысқа, оңтүстік орыс даласына қарай бет бірінші болып алып үлгерді. Қырғыз­қай сақ тар дың
оқ шау ла нып осы елге келіп қосылған Сақтар (23­та­ рихшылары не қала туралы, не үйсіндер туралы тіс алады. немесе қазақтың бірінші ханы болып, Жошы әу ле ті­
рау) тұрады... Бұл сақтардың жеріне дейін бар лық жармайды. Негізі, Чи­гу­чин қаласының көлге батып Осы уақыт шамасында оңтүстік Оралда түрік нен тараған Керей мен Жәнібек сайланды.
елдер жазық және шұқыр топырақты, ал, сырт жағы жо ға луы VI ғасырдың айналасында болуы мүм кін баш құр лар көбейіп, бұл екі ортада кейіннен «қыр­ Жәнібектің ұлы Қасым хан иелігі Қытай шека­
тасты, ай құш­ұйқыш болып келеді. Ал, сол ойлы­ деп болжауға болады. VII ғасырдың бірінші жарты­ ғыз қазақтар» немесе «қайсақтар» деген ортақ раларынан Орал үстірттеріне дейін созылып жат­
қыр лы ел дің келесі жағында биік таулардың (Орал) сында буддизмнің қытайлық миссионері Хюн­цзан атау мен мәлім болған жаңа түрік тайпалары тарих қан барлық қырғыз халқын біріктірді. Қасым хан
бөк те рін де туабітті таздар деп айтылатын, аты Ар­ көл дің жанынан өтсе де, неге екені белгісіз, Чи­гу­ сахнасына шықты1. өлі мі нен кейін 1520 жылдар шамасында қырғыз­қа­
гиппейлер (Жүй рік ат ты лар – 24­тарау)... деп аталған чин қаласы туралы жақ ашпаған. Тарихи деректер бойынша қырғыздар бірнеше зақ ода ғы бөл шек те ніп, 200 жылдан кейін тарихқа
адамдар тұр ды. Егер, Сақтардан біреулер оларға Біздің заманымыздың 119 жылынан бастап, үй­
тү рік тайпаларының араласуынан, атап айтқанда, белгілі: Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз деген
дейін жету керек болса, жанына жеті аудармашы сін халқы түрік тайпаларымен араласа бастады.
бір кездері керей, найман, қыпшақ, алшын, арғын атпен мә лім үш саяси одаққа бөлініп тынды. Олар­
алуы не жеті тіл білуі қажет болған. Сол уақыттан бастап, үйсіндер тарих сахнасынан кө­
болып бөлініп шыққан тайпалардан пайда болған. дың бар лы ғы нан да Орта жүздің күші басым бол­
Аргиппейлерден шығысқа қарай қазіргі Семей рін бей кетеді. Б.з. 177 жылы үйсіндер, юэ­чжи мен
Керейлер Шыңғыс ханның Отаны – Керулен мен ды; Хан ор да сы ның ор та лы ғы Ташкент қаласында
өңі рі нің1 шет жағына жақын маңда исседондар тұр­ қырғыз даласының шығыс жағын мекендеген бас қа
Ононды ежелден бері моңғолдармен алма­кезек орналасты.
ды. Олардан жоғарырақ алтын қорыған аримастар да түрік тайпалары қытайлық шеткі ау мақ тар дан
жайлап­қыстап отырды. Наймандар XII ғасырда­ақ,
Тарихтың осы шамасында қалмақтардың пайда
мен гриппилер тұрды. Ал, массагеттер2 Оренбург шыққан ғұндардың тықсыруымен ба тыс қа қа рай
Орхон мен Ертіс өзендерінің аралығында керейлер­
болуын айтуға болады. Қалмақтар XVI ғасырдың
аймағының оңтүстік жағын Орал өңі рі нің бойын ығысқан немесе құрып кеткен, бәлкім ас си ми ля ция­
мен көршілесе көше­қонып жүрді. Ал, қыпшақтар
со ңын да қырғыз даласының оңтүстік бөлігінде қыр­
және одан шығысқа қарай Яқсартқа де йінгі жерлер­ лан ған немесе өмір сүрген. Егер, «пат ша лық» деген
мен алшындар қазіргі Семей және Ақмола өңіріне2
ғыз дар ды солтүстік­батысқа тықсыра бастаған ке­
ді алып жатты. сөздің аясына ұйымдасқан, тығыз біріктірілген де­
қа рас ты сахараның солтүстік­батыс бөлігінде көшіп
зінде кө рі не бастады. Бұл халық өз ішінен «ойрат
Қытай жылнамасы бойынша, біздің за ма ны мыз­ ген ұғымды енгізетін болсақ, б.з. II ға сы ры нан V
қо нып жүрді. Шыңғыс хан мен Батудың жорықтары
ода ғы» деген атпен мәлім торғауыт, хонзы, қошуыт,
ға дейін 200 жыл бұрын қырғыз даласының шет ай­ ғасырға дейін қырғыз далаларынан біз ғұн дар дың
ке зін де моңғол жаугерлерінің тобыры түріктермен
жоң ғар лар дың одағын құрды, ал, орыстардан «қал­
мақтарында тибет тайпасынан «юэ­чши» деп атала­ патшалығын көреміз, әрине.
араласып кетті. Наймандар мен арғындар Шың ғыс
мақтар»4 деген атпен одақ құрды.
тын халық пайда болған және олармен бірге көкшіл V ғасырдан бастап, хунь­хе немесе ұйғыр тайпала­
хан ның екінші ұлы Шағатайдың ұлысына кіріп, XII
XVII ғасырда моңғолдардың ішкі өзара алауыз­
көз ді, ақ сары шашты «үйсін» деген, көне қырғыз рынан құралған жаңа моңғол халықтары Алтайдан
ға сыр да Еміл өзенінен оңтүстік­батысқа, Қараталға
ды ғы мен күрес­тартысы ойраттар одағын әлсіретіп,
ті лін де« Хэу­сун» деп аталатын тайпа пайда болады. қыр ғыз даласына түсіп, ғұндарды бағындыра оты­
де йін және Нұра өзенінің батысына дейін көшсе,
ке шік пей ыдыратып, одақтан бөлініп шыққан тор ға­
Тарихи деректер бойынша Ғұндардан ығысқан юэ­ рып, олармен тұтасып кетті. Ал, VII ғасырға дейін
керейлер Қара Ертісте өсіп­өніп, ал қыпшақтар мен
чжи батысқа, Арал­Каспий көліне қарай қашып бар­ буддизмге3 кірген көп түрік тайпаларының үздіксіз уыт тар Тобыл мен Оралдың жоғарғы жағымен ба­
алшындар Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының
са, үйсіндер Есіккөлдің өзі мен Балқаштың ма ңа йы­ қоз ға лыс та ры сахара бойында жалғасып отырды. тыс қа қарай, сосын 1630 жылы Волгаға қарай жөң­
ұлы сы на кірді. Сөйтіп, Алтын Орда немесе Қыпшақ
на орналасты. Қытай жылнамашыларының айтуы Қырғыз даласындағы тайпалардың эт но гра фия­ кі ді. Қалған жоңғар тайпасы басқа қалмақ тайпала­
ор да ла ры ның3 өзегі қалыптасып жатты.
бойынша Есіккөлдің салқын жаңбырлы аңғарында лық араласуына VII және IX ғасырларда ке йін нен рымен бірігіп, бұрынғы одақ енді «Жоңғария» деген
1 «Қырғыз» сөзі ең көне түрік тайпаларының бірінің атауы
бай жайылымда үйсіндер Чи­гу­чин деген, яғни торкалар келіп, қазіргі Орал өңірінен Вол га ға дейін атпен атала бастады.
болған.
ығыстырған печенектер келіп араласты. 2 Басқа мәліметтер бойынша қыпшақ, найман, уақ­керейлер мо­
1 Әкесінің өлімінен кейін ұлы оның бас сүйегін алтынмен аптап, ғол жерінде өмір сүрген, қазіргі Жетісу облысы.. Ежелгі Жетісу облысының несториан молалары Жетісу жерін
кейін оған табынатын болған. Забелиннің сөзі бойынша бас 3 Түрік­ұйғыр, қаңлы, қыпшақтармен іргелес қарлықтар тұрды. 3 XIX ғасырдың басында мұсылман діні қырғыз сахарасында қа ра қы тай лар билеп тұрған, сол дәуірдегі 1249 жылдарға жата­
сүйек сусын ішетін тостағанға ауысқан. Шың ғыс ханның кезінде қарлықтардың патшасы Арслан бо ла­ зор қарқынмен таралады, ол кезде елдің оңтүстік бөлігі мен не­ ды. Ең соңғы мола Ақсақ Темірдің билік еткен кезімен тұс тас
2 Массагеттер күнге табынушылар болатын: олар үскірік аяздан тын. Түркі­ұйғырлар Балқаш өзенінің бойында көшіп­қон ып гізінен Есіккөлде XIII ғасырдан бастап христиан­несториан діні келеді.
құтқарушы құдайға арнап өз аттарын құрбандыққа шалатын. жүрді. әлдеқашан еніп кеткен еді. 4 Қалмақтардың діні – ламаизм.
6 7
XVII ғасырдың басында Жоңғар хандығы Ал­ ұлан­бай тақ жазира­жазықта азиялық ондаған
тайдан Арал теңізіне дейін Семей, Ақмола, Торғай халықтар бі рі нен соң бірі жөңкіле жылжып отыр­
об лыс та ры ның оңтүстік бөлігін иемдене отырып, ған. Сондықтан да бұл алқапты жазиралар «ха­
жазыла­жайылып қоныстанды. 1739 жылы жоңғар­ лық тар дың тарихи жағалауы» деген атауға ие
лар қырғыздарға басып кіріп, оларды Орал өзеніне болды. Әрине, олар дың әрқайсысы басып өткен
де йін тықсырып шығарды. іздерін өзінен ке йін қалдырып отыруға тиісті
Жоңғар хандығын қытайлар тал қан да ған нан ке­ болды. Ал, бұл іздер – обалар мен мазарлар, тас­
йін енді, қырғыздар Ресейдің ықпалына түсе бас та­ мү сіндер мен тасжазулар, қа ла лар дың қалдығы,
ған еді. бекіністер мен ғимараттар, әртүрлі дә уір лер дің
Қырғыз даласындағы көшпенді халықтардың басқа да не түрлі ұсақ ескерткіштері ақ са май лы
ҚАЗБАЛАР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР
ежелден бүгінге дейінгі саяси тарихын жалпылай ежелгі за ман ның тілсіз куәлары болып болып
айт қан да осындай. Байқағанымыздай, осы бір қала бермек.

Ташкент маңындағы оба қазбалары. 1887 ақ та рыл ған. Кәлемнің Бөрілі даласының бет ке йін де
жылы Императорлық Археологиялық Ко мис сия­ және жоғарғы жағында жүргізген қазба жұ мыс та ры
ның тапсырмасымен Н.П. Остроумов Ташкенттің оңды нәтиже бере алмады.
маңында Никифоров қаласында қазба жұмысын Шымкент уезіндегі оба қазбалары. 1893 жылы
жүр гіз ді. Бұл қаз ба жұмыстары туралы есептеме шілдеде Н.П. Остроумовтың Мамаевтағы және Шым­
Түркістан Ха бар шы сы ның 1982 жылғы №42 мә лі­ кент маңындағы обаларға жүргізген қазбасында
мет тер жи на ғын да көрсетілген. (Түр кіс тан үйірмесінің қазба есептемесінің Хатта­
Әулиеата уезіндегі оба қазбалары. «Им пе ра тор­ масын қа ра ңыз. 1898–1899 ж., 118­137 бет және Түр­
лық Археологиялық Комиссияның 1890 жылғы есеп­ кістан Хабаршысы, 1893 ж., №50 және 52) Ма маев қа
темесінен» біз 1889 жылы көктемде қыр ғыз дар дың жақын бірнеше кішігірім мола төмпешіктері қо па ры­
жабайы түрде аяусыз қопарыстырып тастаған қаз ба­ лып жатты. Қо па рыл ған молалардан екіден, төрт тен
сын таптық. Қазба жұмыстары 1) Күйік тау ла рын да, үйіліп қойылған адам қаңқалары табылды. Адам
Те ріс өзенінің сол жақ жағалауындағы Үңгірлі Сай­ қаңқаларының бастары солтүстікке және шы ғыс қа
да, Әу лиеа та дан 60 шақырым жерде және 2) Кіші бұрылып, бет сү йек те рі жоғары жаққа қа ра тыл ған.
Бө рі лі нің оңтүстік ылдиында Әулиеатадан Солтүс­ Бірнеше молада қаңқалар бір деңгейде емес, жер
тікке қа рай 8 шақырым жерде жүргізілген. Сол жер­ қабаттарының әр түрл і қабатында жатты. Остроу­
лерден та был ған заттардан қола айна, белдіктерден мов мырзаның айтуынша, қаңқа өзінің пошымым­
қал ған алтын жиынтығын, күміс сауыт т.б. заттар­ ен қайтыс болған адам ның моңғолдық тектен шық­
ды көр се те аламыз. қан ды ғын кү мән сіз көр се те ді. Қаңқалардың бі рі нен
Императорлық Археологиялық Комиссия қыз­ ерік сіз қызықтыра түсетіндей аномалияны кө ру ге
мет ке рі Калемнің берген мәліметтері бойынша жүз­ болады. Мәселен, бас сүйектен адам маң да йын бай ­
ден асатын обалар немесе мазарлар жергілікті адам­ қау мүлде мүмкін емес, ал, қасының үс тін де гі дөң ге­
дар дың қолымен бағалы заттарды іздеу мақ са тын да лек бөлігі жоғарыға қарай бағытталып барып, сосын
8 9
ақырындап шүйдеге қарай құлдилайды. Сондай­ не қарап, көне екендігін сөзсіз көруге болады, бі рақ, өзеннің оң жағында жатқан із әлдебір жұмбақ сыр Дәл сондай жағдайдағы басқа да қорғанда үлкен
ақ, бірнеше ұсақ моншақтар мен мыс бұйымдары­ ол көмбенің ашылуын әртүрлі кездейсоқ фактілер­ жасырып жатқандай, екі биік текшеленіп үйі ліп өртелген қыштан жасалған дөңгелек үстел, астында
ның сынығы табылды. Молалардан құмыралар мен ге де теңеуге де болады. Мысалы, «көмбенің иесі қалған оба бар. Олардың бірінің бұрыш астынан бө­ безендірулер жүрілген аласа аяқты қол диірмен, ал
тостаған табылмады. Бар лық қаң қа лар жан­жағы­ тең ге ні әлдебір жаудан қашу кезінде немесе сахара лі ніп шыққан екі тіп­тік кішкентай обалардың сы зы­ олардың бірнешеуі крест тәрізді пішінде көрінеді.
нан балшық басып қалған төртбұрышты жабық кір­ барымташысы көне Отырар саудагерінен тонап ал­ ғы көне қабырғалардың ізін көрсететіндей. Оба лар­ Табылған теңгедегі жазбаны оқыған әлдебір са­
піштермен қоршалған. ғанын жасырғысы келіп, ұрланған бай лық ты да ла­ дың Арыспен қатар жатқан сызығы 8 ша қы рым ға уатты қырғыздың айтуы бойынша, теңге ти му рид­
Мамаев ауылына жақын Н.П. Остроумов Жуан­ да ғы төбеге тығып, сосын өзі көшке қайтып келуі дейін тартылады. Сосын біртіндеп, басқа оба лар­ тық тар дың бірі Барур сұлтанның дәуіріне жатуы
түп немесе Таяқсалды обаларына қазба сынағын де мүм кін. Немесе содан кейін өзі де әл де кім дер дің дың үйіндісі басып қалған, биіктігі 15 ұзындыққа мүмкін.
жүр гі зіп көрді. Бұл оба пирамида сынығы бейнесін­ қо лы нан қаза тауып, байлық төбеде қалуы мүм кін. жететін төбешіктердің ортасында жоғалып кетеді. Мерке маңындағы обалар қазбасы. Түркістан
де 8 биіктікте орнатылған. Бұл пирамиданы салу Остроумов мырза Шымкенттің маңының Бадам Ең соңғысы абажадай зор дуалмен қоршалған не­ үйірмесінің Хаттамасынан, 1898 ж. №3, 129­131 бет­
кезінде әрбір жағында 50 құрым, ал, жоғарғы кес­ өзенінің жағасында одан басқа да қазбалар жүр гіз ді. месе бұл іздер магистральды арықтың ізі болуы да терден біз И.Анич ковтың хабарламасынан Мерке
ігінде 25 құрым қоса салынғаны байқалады. Жуан­ Бұл жерде «Алуан Кент» деген атпен мәлім төбе де мүмкін. Жер өлшеуші Барониннің межелеу жұмысы ма ңын да ғы бір обаның қазбасы туралы оқимыз.
түп (Таяқ сал ды) обасының ішінде екі жасанды білік бар. 1888 жылы Остроумов мырза келіп кеткен бұл кезінде бірінші обада межеленген белгіні қоя оты­ Мола (оба болуы да мүмкін) томпақ төбешік секілді
пен олардың арасында жалпағынан үш жырық жа­ тө бе де 25 ұзындықтан өрнектелетін 3 ұзын дық бар; рып, жұмысшыларға шұқырды қазуды бұйырған. кө рі не ді. Оны қазған қырғыздар. Асем­төре ақ са қал­
тыр. Обаның 1½аршын тереңдікте жатқан биігінде бі рақ, қазіргі күнде төбеден (яғни, 1893 ж.) оның бұ­ Сөй тіп, міне, бірнеше құлаш кетпеннен кейін жұ­ дың айтуы бойынша, мола қырғыздардың Ка ра ғыс ­

сол 1893 жылдың мамыр айына дейін ме же леу ші рынғы көлемінің жартысы ғана қалды деп бол жау ға мыс шы лар саз ыдыстың сынып түскен дыбысын ес­ тан болысының жайлауында, Қарағыстан таулы аң ­
Баронин үш аяқшасы бар және екі қол диір мен та­ болады. Қазба кезінде көптеген бас сүйектері, қа зір­ тиді. Жұ мыс әрі қарай сақтықпен жүріліп, кешікпей ға рын да орналасқан. Ақ­тастан (Александровский
сы ның сынығы бар дөңгелек бал шық тан жа сал ған гі күн де де жергілікті халық қолданатын үлкен қыш металмен айнала қапталған қышқұмыра табылды. тө бе сі) адам бойына тең келетін әлдеқашан шіріп,
үстелді қазған.Сонымен қоса, бұл жерде саздан жа­ құ мы ра лар дың сынықтары табылды. Ыдыста: 1800 күміс пен 4000 мыс теңгелер, бірнеше шашылып кеткен сүйектер табылды. Олардың жа­
салған ыдыс­аяқтар мен адам сү йек те рі нің сы нық­ Шымкенттегі Алуан Кент обасы қандай бір ғи ма­ інжу­моншақтың бауы, ақық тастың сынықтары, нында ер­тоқым құралдарының металды сы нық та­
та ры табылған. Ал үстелдің астында ші ріп кеткен рат қа қатысты мақсаттың шешімін табуға кө мек те­ екі немесе үш кішкентай теңіз қабыршақтары, қола ры, жебелер, кү міс тостаған т.б. әртүрлі заттар та­
киім қалдығы көрінеді. Жуантүптің үл кен төбе сетін ешбір оңды нәтиже бермеді. Обаны қазу со ңы­ үзең гі, 2 күміс білезік және басқа да әртүрлі әше кей­ былды. Бұл мә лі мет тің авторы бұл жерде ат мінген
үйіндісінің бірнеше жерінде және оның айналасында на дейін жеткен жоқ. лер табылды. адам ның жерленуі мүмкін деген болжам айтады.
Остроумов мырза қазбалар жүргізген. Жердің бар­ М.А. Кирхгофтың мәліметі бойынша (қараңыз:
лығы үйме­жүйме секілді көрінеді. Төбелерде жуан Түр кіс тан үйірмесінің Хаттамасы және хабарлама­
саздан жасалған ыдыстардың бастары да кездеседі. сы. 1906/7 ж., 58­59 беттер), обаларды жабайы қо­
Үймектің екі жерінде бір ұзындықтың түбінде қыш па ры лыс ты ру лар дың іздері Бесарықтың теміржол
ыдыстардың бас жағының сынықтары шашылып станциясынан солтүстікке қарай Ақүйік шатқалы
жатқан, ал, жоғарғы жағын ұсақ жұмыртастар ба­ бойымен жүргенде, өзеннің шатқалға кіреберісіне
сып қалған дөңгелек шұқырлардың диаметрлік ар­ шамамен 2 шақырымдық жерде көзге түседі.
шы нын байқауға болады. Әлгінде Остроумов еске салған, жоғары жа ғы нан
Жуантүптің маңында Н.П. Остроумов Қа ра уыл­ Баронин көмбе тауып алатын Шымкент уезінің оба­
тө бе деген атпен мәлім, Баронин көмбе табатын1 бас­ лары және Қарауылтөбе обасы туралы (Қазан. унив.
қа төбені қарап шықты. XI т., 4­шығ.) мынадай мәліме келтірілген: «Осы
Остроумов мырзаның пікірінше, бұл көмбеден та­ жылдың мамыр айында шаруа егістігінен көмбе
был ған теңгелер онда жазылған жазбалардың әр пі­ табылды. Көне Отырардың қалдығынан 25 ша қы­
рым биіктікте, Арыс өзенінің сол жақ жағалауы мен
1 Бұл олжа туралы баяндауларды әрі қарай қараңыз.
10 11
ҚЫШ СҮЙЕКСАУЫТТАР ТУРАЛЫ
МӘЛІМЕТТЕР
Археология әуесқойларының түркістан үйірмесі станциясына жақын, Самарқандқа барар жолда,
мү ше ле рі нің жиыны мен хатттамаларында аталған Ташкенттен 22 шақырым қашықтықта отставкадағы
ұйым ның жұмыс жасауына 11 жыл толғанда жауынгер Вау лин нің үйінен табылды.
Н.П. Ост ро умов тың қыш сүйексауыттар туралы Содан кейін Н.М. Никифоровтың Ташкенттен 2
мақаласы жарияланды. Мақаланың авторы қыш ша қы рым дық бұрынғы жерінде, Никольский қыс­
сүйексауыттар Ташкент төңірегінде табылғанын та ғы ның жоғарғы жағында Алтынтөбе обасына жа­
есептей келе, оған Са мар қанд та табылған қын жерде жұмысшылар арық жүргізген жерде тұ­
олжалардың да ұқ сай тын ды ғын айтады1. тас тай бір қыш сүйексауыттар табылды.
Н.П. Остроумовтың жазуы бойынша: «Қазіргі Үшінші олжа 1889 жылы үйірменің қайтыс бол­ хан ның бақшасындағы жерден 2 аршын те рең дік­ Осы 1904 жылы үйірме мүшесі Каллаур Н.П. Ос­
күн де Ташкент мұражайында Ташкенттің маңынан ған мүшесі, генерал Жорабектің Ташкенттен 2 ша­ тен құр ғақ жерге сіңіп кеткен адам сүйегіне толы троу мов қа Әулиеата қаласында ойпаң жерді қазу
әр түр лі уақыттарда табылған 11 қыш сүйексауыт қы рым, Күйлік жолының бойындағы, қала сыр тын­ қыш сү йек са уыт табылады. кезінде бір қыш табыт пен адам сүйегіне толы құ мы­
сақ тау лы тұр. 12­нің үлкен ақауы болса, 13­де бір қо­ да ғы бақшасынан табылады. Сондай­ақ, Алек сандр­ 1904 жылы 12 қарашада өткен үйірме мү ше ле­ ра табылғанын хат арқылы хабарлайды. Бұл та быт­
лы на шоқ пар ұстап тұрған батырдың тұлғасы бейне­ лық сая бақ ты салу кезінде Ташкенттің қысқы теат­ рі нің отырысында, үйірме мүшесі Мырза­Абдулла тың табылған жерінің бір жағы – қаланың өзіндегі
ленген қа быр ға ны бойлай түскен сызат бар. Бірінші рына жа қын жерде адам сүйегі салынған қыш табыт Иса­Мухаммедов мұражайға Ангрен аңғарында Николаевский әскери шіркеуінің шіркеу ала ңы ның
қыш са уыт 1886 жылы бұрынғы Ниязбаш пошта табылған. Және де 1896 жылы Ташкенттен 6 ша қы­ қыр ғыз дар тапқан екі сүйексауытын сыйға тарта­ маңы, екінші жағы – нан базары.
1 1908 ж., 19 желтоқсан, «Түркістан Курьерінде» Археология рым да Самарқандтың ескі пошта жолының бойын­ ды.
әуесқ ой ла ры ның түркістан үйірмесінің мүшесі Калмыковтың Са­
да сарт Рахметолла Латыпбаеваның ауласында жер
мар қанд тан В.Н. Кастальский тапқан қыш сауыттарға қа тыс ты
баяндамасына қатысты ескертпе бар. Қоғамның мүшесі Калмы­ астынан адам сүйегіне толы қыш қақпақтармен жа­
ков табылған олжаны б.з. IV–VII ғасырға жат қыз ды. Табыттың
был ған қыш сүйексауыттар табылады».
қақпағындағы ойып салынған суреттерден баяндамашы табыт
аңызда айтылатын өсімдік «Гаома» или «Со ма ға» табынатын 1897 жылы Н.П. Остроумовтың және үйірменің
тайпаларға жатқызған қорытынды жасайды. «Гаома» діні тура­
екі мүшесінің қатысуымен Ташкент сарты Ақ бар­
лы «Зенд­Авестада» еске алынады.
12 13
БАЛБАЛ ТАСТАР ТУРАЛЫ
МӘЛІМЕТТЕР
Археология әуесқойларының түркістан үйір ме сі жа сал ған, оның біразы айбатты баскиім немесе ду лы­
мү ше ле рі нің хаттамаларында (1897 ж., №1) Каллаур­ ға ны елесететін сүп­сүйір бас сүйектерінен тұ ра ды.
дың өте қызықты мақаласы жарық көрді. Әри не, Түр­ Бас қа ла ры ның басы дөңгелектеніп келеді. Бар лы ғы­
кіс тан да бірінші болып балбал тас та қы ры бын аш қан ның да қарнында қолға ұстап тұрған тост а ған дар
В.А. Каллаур екендігіне талас жоқ. Бірінші балбал бейнеленген. Балбал тастардың көбісі обаларда бір­ 1, 2, 3, 4, 5, 6 және 7 суреттер. Ташкент мұражайындағы Сыр­Дария облысының балбал тастары
тас Меркеге жақын орналасқан Сомтөбе обасында, бір ден немесе екіден, тіпті, үш­үштен орн а тыл ған. Ақырында, қырғыздар Каллаур мырзаға Бадам бу шин нің қыстағы маңынан қызыл тастан жа сал ған
Мерке1 ауылынан орыстарға жер бөліп беру ке зін де Бұл сапарында Каллаур мырза көрген балбал өзе ні нің жоғарғы жағында бірі ересек, бірі жас бала балбал тас тұрған кішігірім обаны көрген (қа ра ңыз:
табылған. Екінші балбал тас 1889 жылы Шымкент тастар: 1) Николаевский қыстағында, 2) Қа ра бал тық екі балбалтастың табылғанын хабарлайды. Археология әуесқойларының түркістан үйір ме сінің
уезінің шет жағында Қаратау тауларында, Көк­Тал­ қыс та ғын да екі балбал. 1897 жылы Каллаур мырза Әулиеатаға археоло­ Хат та ма сы на қосымша, 1904 ж., 55 бет).
да табылды. Тағы да бірнеше балбал тас 1893 жылы 1898 жылы В.Каллаур тап қан екі балбал тастар гиялық сапарға шығады. Алатау тауларындағы Бо қа­ Аничков мырзаның анықтауы бойынша балбал
Каллаур мырзаның қазба жұмысы ке зін де Меркеге табылған жерлер – Әу лие ата қа ла сы нан 60 ша қы рым­ йыр шатқалының Ақтайлақ мазарына дейін 30 адым тас тар дың таралуы аймағы тұрғысында Александ­
қарсы беттегі Жалаңашта, Александровск бөк те рі ­ да Тасбастау қор ған да ры ның бі рі нен, №6 қыр ғыз жетпей, шатқалдың оң жағынан Каллаур мырза бе­ ровск жоталары мен Сусамыр аңғары айрықша ма­
нің тау етегінде, 1896 жылы Үрмарал жа ға сы нан,
қыс та ғы ның маңы, Тас­Төбе болысы, Шешенқара зен ді ріл ген кішігірім балбал тасты табады. Балбал ңыз ды; Меркеден әрі қарай Ахыр­Ташқа қарай еш­
Дмитриевка ауылынан жоғарырақта; соң ғы сы 1897
Жангелдиннен. тас батысқа қарата қойылған. Бұл балбал тасты олар бір балбал тас кездеспейді.
жылы Сандық аңғарында, Шымбұлақта, Жай саң ды
Тағы бір балбал тас табылған жер қырғыздар осы жолы алып кетіп, уез басшысының үйінің жа ­ Мақала авторының хабарлауында құлпытасқа
бұлақта және Әулиеатадан 10 ша қы рым дық Же ті тө ­
қо па рыс ты рып тастаған Қыш­Қоңыр аймағының нын да ғы баққа әкеліп орнатады. 1901 жылы В.Ко ло­ қа тыс ты мынадай да қызғылықты ой айтылады.
бе ге жақын жерден табылды.
Көк­Тал өзенінің бойында. Ер адамды бейнесі іс­ сов ский тапқан балбал тас Қаратаудың шығыс жа­ Яғни, бұл бейнелерден қырғыз даласында кезде­
Бұдан кейін балбалдар сондай­ақ, Алексан­
петті кө рі не тін балбал тастың сұлбасы басқа Талас ғын да ғы Өсектас шатқалынан табылды. сетін адам дар дың бұрынғы кескіндерінің әбден
дровск жотасының тау етегінде де 1896 жылы
өзе ні нің жо ға ры жағынан табылған балбал тастан Бұл таулардың Көк­Тал шатқалынан Каллаур мү жіл ген формасын көруге болады екен (қараңыз:
И.В. Анич ков ский дің атсалысуымен табылады. Бұл
өз ге ше леу; ал басқа екі балбал тас – Бештаста, еке­ 1889 жылы бұрын да балбал тас тапқан болатын. Археология әуесқойларының түркістан үйірмесінің
бал бал дар дың барлығы да тау жынысының тасынан
уі – Урмолада, Романовка қыстағында, Михайловск Каллаур 1904 жылы Биік­Шақпақ қыстағынан хат та ма сын да ғы Мустафиннің мақаласы, 11 жел тоқ­
1 Бұл балбал тас Ташкенттегі үйірме мұражайында сақтаулы
қыс та ғы нан тө мен Талас өзенінің бойында. Грозный қыстағына шығатын жолда Черчекбай Нар­ сан, 1897–1899 жж.).
(қараңыз: XIV кесте, 1–7 суреттер).
14 15
ТАСЖАЗУЛАР
ӘУЛИЕАТА УЕЗІ сы ның са ға сы нан аздаған жоғарырақ, Боралдай өзе­
нінің сол жа ғы на құйылатын, бас жағы Бо рал дай­
1897 жылы В.Каллаур Әулиеатаға уезіне ішіна­ дың сол жақ та ра уы ның арасындағы су айы рық тың
ра Талас өзенінің таулы аңғарына да археология­ бас жа ғын да, Қара Тастыбұлақ пен Қы зыл бұ лақ та
лық сапарға шығады. Терексай шатқалында тапқан құз бар екен де, ал, онда жазулар мен суреттер1 бар.
тасжазулар Каллаурдың пікірінше, ұйғыр тілінде Бұларды да, өз ге лер ді де қырғыздар қал мақ тар ға
жа зыл ған. Осы жолы тасжазулардың төртеуі сурет­ жат қы за ды.
ке тү сі рі ліп алынады. Әрі қарай Каллаур Құлан­Сай Ал, Комаровтың пікірінше, бұл жазулардың кес­
шат қа лы на жақын Шымтастағы ұйғыр жазуын еске кінінде қалмаққа жататын ештеңе жоқ. Бо рал дай­
тү сір ген тасжазуды да қарап шығады. 1898 жылы дың жағалауларынан Үлкен­Төр зеңгіріне қарай қия­
Каллаур Айыртам­Ой шатқалына Орхон жазуын лай кө те ріл ген тастарда жылқы, арқар, (Ovis argali),
көру үшін барады. Бұл жерден басқа да Орхон жазу­ бұғы марал, (Cervus tarandus или elaphus), тазы ит,
лары табылады (қараңыз: Императорлық орыс ар хео­ қас қыр секілді жануарлар мен адамдардың кескіні
ло гия лық қоғамы шығыс бөлімшесінің жазбалары. ойып салынған. Былайша айтқанда, таутекелерді
XI т.). қуып бара жатқан садақ ұстаған салт аттылар мен
Боралдай жазбалары. Түркістандық мә лі мет тер ерттелген аттар бейнеленген. Кейбір суреттер мей­
жинағының 1905 жыл, 4 қыркүйекте, №130 санында лінше әдемі салынған десе де болады. Тас та ғы бей­
П.Комаровтың мақаласы жарияланды. Қайта ба сыл­ нелерден басқа Орхон жазуларына немесе қыр ғыз
ған мақаланың қосымшасы Археология әуес қой ла­ таң ба ла ры на ұқсайтын, кейбір бөлігі Археология
ры ның түркістан үйірмесінің 1905 жыл ғы «Борал­ әуес қой ла ры ның түркістан үйірмесінің №2 Хат­
дай жазбалары туралы» мәліметтеріне ар нал ған. тамасы 61­бетінде келтірілген несториандық мо ла­ 1­сурет. Әулиеата уезі Сыр­Дария облысындағы Боралдай жазбалары
2­сурет. Жетісу облысы Тоқмақ қаласы маңындағы Христиан­Несториан қабір үсті ескерткіші
Ма қа ла ав то ры ның хабарлауынша, «Теректі жыл ға­
1 Шымкент уезінің Боралдай болыстығы. 3­сурет. Жетісу облысы Ыстық­Көл маңындағы көне мұсылман қабір үсті жазбаларының ескерткіштері
16 17
2–7379
ШЫМКЕНТ УЕЗІ
Жануарларды бейнелеген тастар мен қандай да
бір анықталмаған суреттер мен кескіндер тасжа­
зуы Түркістан қаласының солтүстігінде топограф
М.А. Кирхгофтың зерттеуінде табылған еді. Бұл та­
был ған заттар туралы мәліметтер мен хабарламалар
Археология әуесқойларының түркістан үйірмесі мү­
ше ле рі нің Хаттамасына (1906/7 ж., 57­60 бет) түс кен.
М.А. Кирхгоф Бес­Арық станциясы теміржолынан
ЖАРТАСТАР ТУРАЛЫ
сол түс тік ке қарай жүргізілген топографиялық жұ­
мыс тар кезінде бірнеше кескіндемелер бар тастар­ МӘЛІМЕТТЕР
ды қа рап шығады. Қара және жалтыр түстес, дәл
бір май ға бөк ті ріл ген дей сурет Қара­Жарық жыл ға­
сы нан құ йыл ған, кішкентай кеуіп қалған арықтың
ТАШКЕНТ УЕЗІ жүзімізге жазықтығы 60 ар шын ға жуықтайтын
са ға сы нан 2 шақырымда орналасқан, атауы жоқ
1­сурет. Жетісу облысындағы Пантусовтың суретінен
түп­түзу күмбез түсті. Бұл күм без дің биіктігінен
көшірілген балбал тас, Верный қаласында сақтаулы жартастың текшесінде салынған. Кескіндеме әр­
2­3­сурет. Жетісу облысындағы Пантусовтың суретінен Угама өзенінің жағасында Хұмсан қышлағынан саңылау арқылы астыңғы жа ғы нан 15–18 аршынға
түрлі аң­жануарларды жабайы түрде бейнелеуден
көшірілген балбас тастар, Сергиопол қаласындағы жекемен­
25 шақырымда жергілікті тұрғындардың қиял­ға жа­ жететін екінші бір күмбезді көр дік. Қа быр ға лар
шік үйде сақтаулы тұрады.
йы бын көрсететін маңызды мәнге ие археология­ мәрмәр секілді әдемі қызыл тастан жасалған. Сыз­
Дәл сондай, бірақ, бар болғаны екі немесе үш бей­
лар да ғы құл пы тас жазуларын еске түсіретін әл де­
лық және геологиялық түрде қызықты жартас орна­ дан дымқылданған жартастар шырақтың жалынын
не ден тұратын кескіндеме Бес­арық3 өзенінің орта
бір таң ба лар айқышталған. Суреттердің кей бө лі гі
ласқан1. Жұрттың айтуынша, жартастардың дәлізі қайыра үрлеген кезде үңгір әлдебір қиял­ғажа йып
ағысында да орналасқан.
Н.Г. Хлудов пен И.Т. Пославскийдің1, мақаласына
тура Ташкентке апаратын көрінеді; жергілікті аңыз әсерге бөлейтіндей. Тура кіреберіс алдында со ған
Сол секілді жануарлар кескіндемесі мен сол се кіл­
қо сым ша ретінде ұсынылған, сондай­ақ, В.В. Бар­
бойынша жартастарда әлдебір тайпалар жасырған ұқсайтын басқа бір саңылау бар. Біз онда кір ген соң
ді жазуға ұқсас суреттер, негізі, Бес­Арық аң ға ры­
тольд тың2 шығармасына Нарын мен Есіккөл таста­
ұлан­ ға йыр қазына жасырылған. Ал қазірде онда жоғарғы жағынан баяу тырсылдап тамып тұр ған
ның ортасында, Бура диірменінен солтүстік­шы ғыс­
рымен қоса ұсынылған (қараңыз: V кесте, 1­сурет)
түн де тауларға аң аулауға шығатын құбыжықтар мөлдір сүңгімұз асылған, сызды және қа ра кө лең ке
қа қарай, сондай­ақ, Әбзел­Баба мазарынан сәл­пәл
Саймалытас су рет те рі не ұқсайды.
тұ ра ды делінеді. Жол көрсетушінің нұсқауымен сол дәлізге тап болдық. Дәліздің мұзды қа быр ға ла ры
солға қарай, көзге бірден және оңай түсетін жерде
жар тас қа жолы түскен бір саяхатшының айтуынша: сондай­ақ, біздің шамымыздың жарығын қа йы ра
де кездеседі. Олар да қара, жалтыр тастардың үс тірт
«Жар тас тың кіреберісі біз қолайлы жүре алатын үр леп, кемпірқосақ түстес әртүрлі жа рық қа бө ле ді.
жа ғы нан көкшіл тартып көрініп тұрады.
адам бойындай қақпаны бейнелейді. Жартасқа кіре Дә ліз ақырындап жоғарылап барып, еде нін жалтыр
бере бізді тасқараңғы басып, ауа құрғақ әрі адам мұз жапқан дөңгелек саңылаумен аяқ тал ды. Сон дық­
тұн шық ты рар лық тай тарылып кетті. Жоғарыдан тан, оған жетпес бұрын біз өзі міз бен бір ге ала кел­
аққан су дың тырсылдап біркелкі тамған әуенді ген балталармен мұздарды тесе бас та дық. Әрі қарай
дыбысы жартасты билеп алған өлі тыныштықты біз бұл жерден жіңішке және тар дә ліз ге тап болып
1 Қараңыз. Түрк. арх. әуес. үйір. мүшелері хабары мен отырыс бұзғандай. Біз алып келген шырағымызды жаққан едік, бұ ған дейін тыныш жанып тұр ған шамымыз
хаттамасы. 7­ші жыл, хаттама №2 бет. 40–48, 8­ші жыл, бет.
75–83. кезде түнек аздап се йіл ген дей болды да, біздің жы пы лық тай бастап, сосын сөніп қал ды. Жолбас шы
2 Орта Азияға 1893/4 ж. жасалған ғылыми мақсаттағы сапардың
қыр ғыз бұл дәліз Ташкентке алып баратын жерасты
есебі. XIII Кесте, сур. 1­3. 3 Кирхгоф тапқан тас жебелер осы мекенде табылған. 1 Аударм. St.­Pet. Zet. 9 наурыз 1902 . №68.
18 19