Table Of ContentАДЫГЭБЗЭ
УРЫС Хь. Щ., ӀЭМЬӀРОКЪУЭ И. I
Егъэджэныгъэмрэ ЩІЭНЫГЪЭМКІЭ КъБР-м
и министерствам къищтащ
ЕпщыкӀутӀанэ къыдэкӀыгъуэ, хэлэжьыхьыжауэ
НАЛШЫК • «ЭЛЬБРУС» • 2004
,
ЕджакІуэ ціыкіухэ!
Тхылъыр зефхъэ къабзэлъабзэу
фыхуэсакъыу.
Тхылъым къыщагъэсэбэпа дамыгъэхэм
къагъэлъагъуэр.
© — ЩІэуэ ядж грамматическэ материалыр еджакіуэхэм
езыр-езыру къагурыіуэн папщіэ, ягъэзащіэ лэжьыгъэхэр,
зыкіэлъыплъхэр.
I — ЗрагъэщЬн хуей грамматическэ материалхэр, правилэхэр.
II — Зрагьэщіэн хуей грамматическэ материал нэхъыщхьэм
щымыщ, ауэ гу зылъытапхъэ, зэрагъащіэмэ, сэбэп хъуну-
хэр.
И — Лэжьыгъэ кіэрыдзэн; нэхъ ипэкіэ яджар ягу къэзыгьэ-
кіыж упщіэхэр.
Б. з.— Еджакіуэхэм я бзэм зезыгъэужь лэжьыгъэхэр.
Н-----Лэжьыгъэ нэхъ гугъухэр.
4306020200-035
М 125 4( 03)' -2004 (/Ср), «Эльбру„с » т,х ылъ тедзапіэ, 2002т
І8ІШ 5-7680-1990-1 © «Эльбрус» тхылъ тедзапіэ, 2004
VI КЛАСС
АДЫГЭБЗЭР.
Иджырей къэбэрдейхэми, шэрджэсхэми, адыгейхэми я бзэр
зыуэ, адыгэбзэу щытащ, езыхэри адыгэкіэ зэджэжу ижь
лъандэрэ къогьуэгурыкіуэ. Иужькіэ лъэхъэнэ кіыхьым и
кіуэцікіэ а бзэ зэдайм къытехъукіащ бзиті — адыгэбзэрэ (къэ-
бэрдейхэмрэ шэрджэсхэмрэ я бзэр) адыгеибзэрэ (адыгейхэм я
бзэр. Адыгейхэри езыхэм я бзэм зэреджэр адыгэбзэщ).
Бзэм и тхыдэр къыгуэх имыіэу епхащ бзэр зей ціыхубэм
и тхыдэм. Къэбэрдейхэмрэ шэрджэсхэмрэ адыгейхэм куэд щіащ
къазэрыгуэщхьэхукірэ. Бзэми псалъэщіэ къыщыхъуахэщ, пасэ-
рей адыгэбзэ псалъэ зыбжанэм я мыхьэнэм, къэпсэлъыкіэм
зэхъуэкіыныгъэ игъуэтащ, бзэм и грамматикэм къыщхьэ-
щыкіыныгъэ иіэ хъуащ.
Апхуэдэ щіыкіэкіэ къэхъуащ къухьэпіэмкіэ щыпсэу адыгэ-
хэм я бзэри — адыгеибзэри.
Иджы жыжьэу зэщхьэщыкіауэ щытми, адыгэбзэхэм ялъап-
сэгъущ абхъазыбзэ, абазэбзэ, убыхыбзэхэр.
В Упщіэхэм жэуап ефт.
1. Пасэрей адыгэбзэм сыт хуэдэ бзэ кьытекіахэр?
2. Адыгеибзэм ирипсалъэхэр хэт, дэнэ ахэр щыпсэур?
3. Адыгэбзэм ирипсалъэхэр хэт?
4. Шэрджэсхэр щыпсэур дэнэ?
Дэтхэнэ бзэми езым и лексикэ иіэжщ. Иджырей адыгэбзэм
и псалъэхэм я нэхъыбапіэр пасэрей адыгэбзэм щыщщ. Ахэр
адыгэбзэми адыгеибзэми зэдай лексикэщ. Абыхэм щыщ
зыбжанэр къэпсэлъыкіэкіи мыхьэнэкіи щызэтохуэ а бзитіым,
щапхъэ: унэ, хьэ, сэ, пліы, блэ, гъатхэ, илъэс, къабзэ, лы,
мазэ, хы, тіын, тіатпіэ, тхыдэ, шхэн, Іэ, Іумыл, н.
НэгъуэщІ зыкъомыр я къэпсэлъыкіэкіэ зэщхьэщыкіауэ,
къарыкі мыхьэнэкіэ зэтехуэу щытщ, щапхъэ: бажэ — баджэ.
3
гъэмахуэ гъэмафэ, гъущі гъукіы, кӀэщӀ кӀэкӀ, па-
— — —
гуэ пакуэ, Ӏэщэ — Ӏашэ. н.
—
Къэпсэлъыкіэкіэ зэтехуэу, я мыхьэнэр зэщхьэщыкӀауэ,
щапхъэ: гушыіэн — гушыіэн (адыгей: псэлъэн), къущхъэ —
къущхъэ (бгы), лэжъыгъэ лэжъыгъэ (гъавэ), н.
—
Адыгэбзэм и лексикэм (словарнэ составим) хэхъуащ езы
адыгэбзэм щхьэхуэу зыщиужь лъэхъэнэм къыхэхъукӀа псалъэ-
хэмкӀи.
Ц Адыгэбзэм и псалъэхэм щыщ куэдыр щхьэ техуэрэ адыгеибзэм и псалъэхэм?
©Мы псалъэхэм я лъабжьэр къэвгъуэт, зэрызэхэт ӀыхьэкӀэ зэпывуд.
Зегъэжэн, .къыпычыжын, къыпэщӀэгьэувэн, мыӀэрысэ,
къэкӀыгъэ, пхъэпыупщӀ.
Адыгэ псалъэ куэдыр зэрызэхэт ӀыхьэкӀэ ӀупщӀу зэпкърахы-
жыф (вытіощыщіэ, нэӀэ, пщыкӀутху, сыщыбгъэсыкъуащ).
Апхуэдэу пхузэпкърымыхыжхэри иджыреибзэм хэтщ (мэз, дахэ,
шэнт, бажэ, дыщэ, н.)
Дэтхэнэ бзэми хуэдэу, адыгэбзэм зиужь зэпытурэ къогьуэгу-
рыкіуэ. Псалъэм щхьэкіэ, Советскэ властым и илъэсхэм
адыгэбзэм и макъ гуэрхэм зэхъуэкӀыныгъэ ягъуэтащ (г, к,
кӀ-хэр дж, ч, чӀ-хэм хуэкӀуэныр, макъзешэ е, и, о, у-хэм
заужьыныр). Бзэм и лексикэм псалъэщіэ куэд къыхэхъуащ,
псэукіэм къыхэхъуа предметхэм, къэхъукъащӀэхэм епхауэ. Езы
адыгэбзэм и Іэмалхэмкіэ къэхъуа псалъэхэм нэмыщі,
урысыбзэ псалъэ куэд къищтащ. Бзэм и грамматическэ хабзэ
гуэрхэм заужьащ. Псалъэм щхьэкіэ, псалъэухам и пычыгъуэ
пыщхьэхукіахэр, псалъэуха зэхэлъ-зэпхахэр.
Советскэ властым и илъэсхэм адыгэбзэм игъуэтащ тхыгъэ.
Абы и фіыпьэкіэ жьэрыіуатэбзэм щіыгъуу щыіэ хъуащ
тхыбзэри.
Бзэм щызэфіэуващ литературэбзэр. Литературэбзэм къе-
гъэув бзэм и макъхэр тэмэму къэпсэлъыныр (орфоэпие),
псалъэхэр тэмэму къэгьэсэбэпыныр, псалъэухар тэмэму гъэпсы-
ныр, щыуагъэншэу тхэныр (орфографие).
Литературэбзэм зэщхьэщегъэкі стиль зэхуэмыдэхэр — къы-
зэрыгуэкі, щіэныгъэ, художественнэ.
4
§ 1. Бзэм и стнлхэр.
И Бзэм и стилхэу сыт хуэдэ фщіэрэ? Сыткіэ зэщхьэщыкірэ ахэр?
Лэжьыгьэ 1. Фыкъеджи псалъащхьэ хуэфщі тхыгъэм. Сыт хуэдэ стилым
хыхьэну тхыгьэр зэрытхар — щіэныгьэ стилыра хьэмэрэ художественна стилыра?
Псалъэ къыхэгьэщахэм я лексическэ мыхьэнэр къыжыфіэ.
Мэлыкъуэ къикіа къэфакіуэ ціыкіухэм ехъуліэныгъэшхуэ
яіат. Щоджэнціыкіу Алий и ціэр зезыхьэ драмтеатрыр дэзджыз-
джат абыхэм хуаіэта Іэгуауэм. Абы я ансамблым япэ саугьэтыр
иратат. Ахэр къагъанэри къыкіэлъыкіуэ махуэм и підыхьэщхьэм
Налшык дэт еджакіуэхэм я Унэм яшат, абы къыщагъэфэну.
Еджакіуэхэм я Унэм къызэрыщыфам зыкіи иригуфіатэкъым.
Театрым и сценэ хуитым хуэдэу абы къыщыфэфатэкъым Іэкіуэ-
лъакіуэу. Пэжу, я лъакъуэм зыри щысхьатэкъым. Я бащлъыкъ
хужьхэми жьы щіихуат, хъыджэбз ціыкіухэри хуарзэу къафэт.
Ауэ я къэфэкіэр езыхэм ягу ирихьыжатэкъым. Зызэкъуахыну ягу
зыщишэщіым, Унэ сценэр къаймэщіэкіат, гъунэгъущэу къапэщыт
уэздыгъэшхуэхэм нэр къыщапхъуэурэ, я сатыр зэпсхэр щы-
ЗЭІЫХЬЭ ЩЫІЭТ...
Къафэр и кіэм нэсауэ, щіалэ ціыкіухэр лъэныкъуэкіэ йоувэкіри,
Залинэ я пашэу хъыджэбз ціыкіухэр йохуэрэзэкі, я данэ бостей
удзыфэхэм жьыр щіихуу.
...Арыххэу хъыджэбз ціыкіухэр йоувэкіри щіалэхэм къэфэн
щіадзэж. Хатіэ-хасэ, лъапэрисэу йокіуэкі... Я пшыни, я бэрэбани
занщіэу зэпоури мэувыіэ, концертыр еух. (Щоджэнціыкіу I.)
Іуэху зэрызэрахьэ (официально-деловой)
стилыр къагъэсэбэп Іуэху щхьэкіэ зы ціыху гуэрым Іуэ-
хущіапіэ гуэрым, абы ещхьу зы Іуэхущіапіэм адрей Іуэху-
щіапіэм щыхуитхым деж; е къэрал документ (указ, унафэ,
хабзэ, заявленэ, справкэ, протокол, н.) ятхын папщіэ.
Іуэху зэрызэрахьэ стилым деж ятхар Іупщіу, тэмэму,
нэгъуэщіуи къыбгурыіуэ мыхъуну щытын хуейщ.
Іуэху зэрызэрахьэ стилым къыщагъэсэбэп хабзэщ диплома-
тическэ, юридическэ, нэгъуэщі псалъэ, псалъэ зэпхахэр,
псалъэм папщіэ, мыпхуэдэхэр: «Унафэ щыіэм ипкъ иткіэ»,
«ищхьэкіэ жыіар къэлъытауэ...»
Іуэху зэрызэрахьэ стилым документхэр ятх стандарт хэхам
тету.
5
Лэжьыгьэ 2. Фыкъеджэ заявленэм и тхыкіэм (образецым). Къэвгъэлъагъуэ ар
зэратхыр, абы иіэ щхьэхуагъэхэр. Фтхы заявлена, п. п. район библиотекам
и тхылъеджэхэм фыхагьэхьэну фылъаіуэу.
Шэджэм район библиотекам и директорым деж.
Нартан школ № 1-м и б-нэ класс «Б»-м щеджэ Къэзан
Ибрахьим къыбгъэдэкӀыу.
Сыныволъэіу библиотекам и тхылъеджэхэм сыхзфтхэну.
Сэ художественна литературэ куэд седжэну сфіэфіщ.
Псалъэ фызот библиотекэм щыӀэ хабзэхэр ткӀийуэ
сӀыгъыну.
Сентябрым и 20-м, 1992 гъ. Къэзан И.
V ЕЛАССЫМ ЩАДЖАМ ЩЫЩХЭМ КЪЫТЕГЬЭЗЭЖЫН.
Синтаксис.
Лэжьыгьэ 3. Псалъэ зэпхахэр къэвгьуэтурэ фыкъеджэ.
Псалъэ зэпхахэм хэт псалъэхэм щыщу дэтхэнэр нэхъыщхьэ?
Мэз щхъуантӀэм къыхиху акъужьыр
Мэ ӀэфӀкӀэ уогьэщӀэращӀэр,
ЩӀыкӀафӀэу уи жыг гъэфӀахэм
Дыщэ бзухэр къыщобзэрабзэр.
ЗэщӀэлыдэу накъыгъэ дахэхэр
Паркышхуэм и щіыфэ джанэщ,
ДэнэкӀи тхьэрыкъуэ пщэхухэм
Уи аллеехэр я гъэпсэхупіэщ.
(ЩоджэнцӀ ыкі у А.)
Лэжьыгьэ 4. Псалъэухам и пкъыгьуэ нэхъыщхьэхэмрэ етіуанэхэмрэ щіэфт-
хъэ. Къыжыфіэ пкъыгьуэ нэхъыщхьэхэр зыхуэдэ псалъэ лъэпкъыгъуэр.
1. Мэзыр къэралым дежкіэ мылъкушхуэщ. 2. Абы къэралым
хъерышхуэ къыхех. 3. Мэзьш щіыіэтыіагъэр иіыгъщ. 4. Мыбы
нэхъыбэрэ уэшх къыщошх. 5. Мэзхэм хьэуар ягъэкъабзэ. 6. Псэ-
ущхьэ псоми фіыуэ ялъагъу мэзыр. 7. Еджакіуэхэр мэзгьэкіхэм
ядоіэпыкъу. 8. Абыхэм жылэ зэхуахьэс.
И Псалъэухар щызэпкърахкіэ, абы и пкъыгьуэхэр мыпхуэдэу щіатхъэ:
подлежащэ
сказуемэ
----------- дополнена
определена
обстоятельства
И 5-нэ псалъэухам и схемэ фщіы.
0 Мы схемэм тету псалъэуха зэхэфлъхьэ.
Щ Псалъэухам и пкъыгъуэхэр, ахэр зэрызэпха щіыкіэхэр, псалъэуха ліэужьы-
гьуэхэр зыдж Іыхьэм сыткіэ еджэрэ?
Фонетикэ. Орфографие.
0 Фонетнкэм иджыр сыт?
И Іупэр хъурей хъууэ къапсэлъ макъ псори къевбжэкі.
Лэжьыгьэ 5. КъифтхыкІ. Хьэрфзешэм езым хуэдэ макъзешэ къыідигъэлъа-
гьуэр зы екъуакіэ, макъзешэ къыщимыгьэлъагъуэр екъуаитікіэ щіэфтхъэ.
Еджагьэшхуэхэм къахута, яубзыхуа, зи ціэр ятха къэкіыгъэ
ліэужьыгъуэхэм я бжыгъэр иджьшсту мин 500 мэхъу.
(«Іуащхьэмахуэ».)
И Адыгэбзэм макъзешэ дапщэ иіэ? КъевбжэкІ. Къыхэгъэща псалъэм макъзешэ
дапідэ къыщытпсэлърэ? Еджагъэиіхуэхэм псалъэм ударенэ тевгьэувэ.
Лэжьыгьэ в. Префиксхэм я мыхьэнэр зэхэвгъэкі. КъифтхыкІ, точкэхэм
я піэкіэ префиксхэм щытыпхъэ ы-р е э-р вгъэувурэ.
ЗЭХЯЩІЫКІЫН
3...хэкІутэн (нартыхухэр), з...хэщыпыкіын (кіэртіофыр),
3...лъытіэгъэн (вакъэр), з...пеуэн (топджэгухэр), з...пыдапІэ,
3...пкърыхун (ашыкыр), з...щІэуфэн (щіакіуэм), з...щІэбгъэн
(пыпхъуэр), з...щехъуэ (жэмым бжыхьым), з...дэлъхьэн (пщэ-
дэлъыр), З...ДЭХЫН (бащлъыкъыр), щакіуэр з...пэува мыщэр,
3...лъэгъуар, з...дежьэн (зэныбжьэгъухэр).
7
зэхэхын хъыбарыр
Лэжьыгьэ 7. Точкэхэм я піэкіэ щытыпхъэ хьэрфхэр ей, ий, е ей, ни вгьэувурэ
къифтхыкӀ.
Модр..., къуд...уэ, къуэкӀ.-.мкӀэ, мэф..., лъапэпцӀ...уэ, дун...м,
хэгъэр...хэр, шыбж...щ, шагъд...хэм, хуэнщӀ..., ц...Ӏущэ, сэр...шхуэ,
бост...кӀэ, лъэд...шхуэ, М...ЖБ, ДЭЩІ...Н, ЧЭС...ПС, зыукъуэд...н.
И Жьы хъуа, нэгъуэщӀыбзэм къыхэха псалъэхэр къэвгъуэт.
Лексикэ.
а Бзэм и словарнэ составкіэ зэджэр сыт?
Лэжьыс-ьз 8. Мыхьэнэ куэд зиіэ псалъэхэм я щапхъэ къэфхь, ахэр хэту
псалъэуха зыщыплӀ зэхэфлъхьи фтхы.
Лэжьыгъэ 8. Псалъэ къыхэгьэщахэм щыщу дэтхэнэр и мыхьэнэ дыдэм
къыхуэхьа, дэтхэнэр нэгьуэщӀ мыхьэнэм къыхуэхьа?
1. Рабочэм саугъэту дыщэ сыхьэт къратащ. 2. Уи дыщэ
пхъуантэр къэстіэщіыжыну, си дадэ дыщэ, узогъэгугъэ. (Щ. А.)
3. Бажэм и фэр и бийщ. (Псалъэжъщ.) 4. Щхьэхуещэщ а ліыр,
бажэщ. 4. Къуршхэри, мэзхэри, тафэри — псори нэщхъейхэт.
(Щ. А.) 6. Хъыбар жагъуэм игъэхыщӀауэ нэщхъейт цӀыхубзыр.
7. Уафэгум и дыгъэр йоубзэ си щіыфэм. (Щ. А.) 8. Анэр егьэлеяуэ
еубзэрт и бьӀным. 9. Махуэ зыбжанэ хъуауэ уафэр нэщхъыцэ
зэпытт. (Къ. Б.) 10. ЩӀалэ нэщхъыцэ ціыкіу стӀолым бгъэдэст.
® Сыт хуэдэ ещхьыныгъэкӀэ хужаіэрэ ціыхум дыщэ, бажэ? УпщӀэм жэуап ефт
тхыгьэкӀэ.
Лэясьыгъэ 10. Мы омонимхэр хэвгьэувэурэ псалъэуха зэхэфлъхьэ. КъыжыфӀэ
омонимхэр зыщыщ псалъэ лъэпкъыгъуэр. Омонимкіэ зэджэр сыт, абыхэм къарыкӀ
мыхьэнэр дауэ ӀупщӀ щӀа хъурэ?
Дэ (жыгым къыпокіэ) икіи дэ (щхьэ ціэпапщіэ); и (фіанэ
зэралъ) икіи и (бжыгъэціэ); бзрэжьой (къэкӀыгъэ) икӀи
бэрэжьей (махуэцӀэ); бжьэ (бжъакъуэ) икӀи бжьэ (фо зыщӀ);
бзыгъэ (п. п. хъарбыз Ӏыхъэ) икӀи бзыгъэ (уафэр).
гъэщіэгъуэн щэджащэ
телъыджэ абрагъуэ
ХЪЭЛЭМЭТП ин
Лэжьыгъэ 11. Псалъэ къыхэгьэщахэм синоним къахуэвгьуэти фтхы, зэ-
дзыліауэрэ (екъуакіэ зэкіэлъыхьауэрэ). СинонимкӀэ зэджэр сыт?
1. Августым и зэхуэдитіым щӀигьуащ. Ауэ иджыри бжьыхьэр
къызэрыблэгъам и нэщэнэу зыри нэм къыфӀэнэркъым, ар зыкӀи
зэхэпщӀэркъым. (Къ.Б.) 2. Нобэ, маику гьуэзэджэ махуэм,
дыгъэри жумарту къепсырт. (Къ. Б.) 3. КӀуащ апхуэдэурэ махуэ
зыбжанэ. (Къ.Б.) 4. Классыр мамыр дыдэ хъужат.
хыв тыкуэн
хьэрэ лафкӀв
магазин
Лэжьыгъэ 12. Мы псалъэхэм антоним къахуэфхь, фымытхыу.
Быдэ, уэфӀ, гухэхъуэ, узыншагьэ, гъэупщіыіун, зыхэлъхьэн,
щіэдзын, ищхъэрэ, пэщіэдзэ, хахуэ, щіыкіафіэ, дыгъэмыхъуэ.
Псалъэ къэхъукӀэ. Орфографие. Морфологие.
0 КІэухкІэ зэджэр сыт? КӀэух дапщэ иӀэ адыгэбзэм? ЗэхъуэкӀа зэрыхъу
префикскіэ зэджэр сыт? Абыхэм я щапхъэ къэфхь.
Лэжьыгъэ 13. Глаголхэр фтхы, щымыӀэныгъэ къызэрыкӀ префиксыр хэвгъэу-
вэурэ. Глаголыр ивгъэувэ етіуанэ щхьэ, закъуэ бжыгъэм. Щхьэ префиксыр
вгъэбелджылы.
ЕӀулӀын, егъэжьэн, егъэпщэн, жьэдэлъхьэн, зэбгъэдэлъхьэн,
зэдзын, итхэн, лъытӀэгъэн, къэхьын, зыпыӀудзын, ЗЫШЭЩІЫН,
кіэлъыгъэкіуэн.
3 э р ы г ъ у э з э н: еіуліын — иумыӀулӀ.
Н Фигу къэвгъэкіыж зэхъуэкӀа зэрыхъу суффикскӀэ зэджэр.
Лэжьыгъэ 14. Фыкъеджэ. Зэхъуэкіа зэрыхъу суффиксхэм
къагьзлъагъуэр вгъэбелджылы.
9
