5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date

72 Pages·2017·1.27 MB·Turkish

______________________________________________________________________
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562

Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date
15.01.2017 10.02.2017

Yrd. Doç. Dr. Metin YURTBAŞI
Bayburt Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İngiliz Dili Eğitimi ABD
[email protected]

TÜRKİYE’DE 2000-2017 DÖNEMİNDE OLUŞAN VEYA YAYGINLAŞAN
YENİ SÖZLER (NEOLOJİZMLER)
Öz
“Yeni sözler” veya teknik deyişle “neolojizmler” bir dilde henüz tam olarak kabul
görmemiş ancak yeni doğmuş veya yerleşmeye çalışan ve konuşma dilinde, yazıda
veya medyada bazı kimseler tarafından kullanıldığı görülen sözler veya söz grupla-
rıdır. Neolojizmler çoğu kez belirli bir şahsı, yayını, dönemi veya olayı işaret eder.
Neolojizm ifadesine İngilizce’de ilk kez 1772 yılında rastlanmış, ondan önce de
Fransızca’da 1734 tarihinde kayıtlara geçmiştir. Neolojizm teriminin geniş kapsamı
içinde “tamamen yeni bir kelime” olması yanında bilinen eski bir kelimenin farklı
bir anlamı barındırması biçiminde de algılanmaktadır. Neolojizmler, bir dilde esa-
sen mevcut olan ya da yeni oluşmakta olan bir kavramı karşılayan uygun bir söz-
cük veya sözcük grubuna ihtiyaç duyulduğunda ortaya çıkar. Yasa, yönetim, tekno-
loji ya da medya neolojizmlerin üretiminde büyük bir hareketlilik ve üretkenlik
içindedir. Edebiyatta ise neolojizmlerin herhangi bir eserdeki bir karakterden, bir
eserin veya yazarın adından kaynaklandığını görmekteyiz. Türkiye Türkçesi, yüz-
yıllar boyunca dilin gramer yapısı fazla değişikliğe uğramadığı halde değişken bir
sözcük dağarcığına uğramıştır. Orta Asya’da kullanılan eski Türkçe kökler ve daha
sonra bunlardan oluşan sözcükler yanında İslam’ın etkisiyle dile giren Arapça ve
Farça sözcükler, Osmanlıca denilen saray dilinin söz varlığını oluşturmuştur. Cum-
huriyetin ilanı ve 1932 dil devrimi ile yabancı sözcüklerin yerini Öztürkçe kelime-
lerin yerini bunların alması yöntemiyle dilde ulusallaşmaya gidilmiştir. Önde gelen
Türk dilciler yeni kelime türetilmesinin gelişigüzel yapılmasına karşı çıkarak bu iş-
lemin bilimsel normlara uygun şekilde yapılmasında ısrar etmişlerdir. Bu makalede
neolojizm olgusunun Batı dillerindeki ve özellikle de Tükçe’deki tarihi gelişimi,
Türkiye’de 2000-2017 Döneminde Oluşan Veya Yaygınlaşan Yeni Sözler (Neolojizmler)
neolojizmlerin nasıl oluştuğu, çeşitlilikleri ve fonksiyonları üzerinde durulmakta ve
son dönemde Türkiye’de oluşan neolojizmlerden örnekler sunulmaktadır.
Anahtar kelimeler: neolojizm, Osmanlıca, Türkiye Cumhuriyeti, Dil Re-
formu, medya

NEOLOGISMS IN TURKEY DURING 2000-2017
Abstract
A neologism is the name given for a relatively new or isolated term, word, or phra-
se that may be in the process of entering common use, but that has not yet been
fully accepted into mainstream language. Neologisms are often directly attributable
to a specific person, publication, period, or event. The term neologism first entered
in English in 1772, borrowed from the earlier French version néologisme appeared
first in literature in 1734. The term neologism has a broader meaning that includes
not only "an entirely new lexical item" but also an existing word whose meaning
has been altered. Neologisms are usually introduced when an individual or indivi-
duals find that a specific notion is lacking to define a term in a language, or when
the existing vocabulary is insufficiently detailed. The law, governmental bodies,
technology or mass media have a relatively high frequency of acquiring neolo-
gisms. Neologisms in literature may come from a word used in the narrative of a
book, the title of a book or an author's name. In order to understand the practice of 492
neologisms in modern Turkish, one needs to review the historical background of
the language itself. Athough Anatolian Turks have preserved in their language, the
original grammatical structure they brought along from Central Asia, their langua-
ge has gone through much change in vocabulary. After their contact with Arabs
and Persians, innumerable words entered their language forming a mixed language
called the Otoman Turkish which contained the lexical elements of the three. With
the founding of the Turkish Republic at the beginning of the 20th century and the
so-called language reform introducted in 1932 with the rise of nationalistic spirit, a
practice of returning to the original Turkish roots emerged thus creating many neo-
logisms. Language experts insist that forming new words in Turkish as in any other
language should be done only according to certain linguistical norms and not hap-
hazardly. This article presents a historical outline of the general concept of neolo-
gism dealing with its formation, variants and functions, and presents a large selec-
tion neologisms in many forms emerged in recent years in Turkey.
Keywords: Neologism, Ottoman Turkish, Turkish Republic, Language
Reform, mass media

1 GİRİŞ
Neologizm terimi Eski Yunanca’daki “νέο-” “néo-”, (yeni) ve “λόγος” “lógos”, (söz) anlamına
gelen unsurların birleşmesiyle oluşmuştur. Neolojizmler ya da yeni sözler, bir dilde henüz tam
olarak kabul görmemiş ancak yeni doğmuş veya yerleşmeye çalışan ve konuşma dilinde, yazıda
veya medyada bazı kimseler tarafından kullanıldığı görülen sözler veya söz gruplarıdır. Neolo-
jizmler çoğu kez belirli bir şahsı, yayını, dönemi veya olayı işaret eder. Neolojizm ifadesi İngi-
lizce’de 1772 yılından itibaren kullanılmaya başlanmış, ancak bu terim ilk kez Fransa’da
1731’de Antoine-Auguste Bruzen de la Martinière tarafından yazılan “Introduction générale à

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562
Türkiye’de 2000-2017 Döneminde Oluşan Veya Yaygınlaşan Yeni Sözler (Neolojizmler)
l'étude des sciences et des belles lettres, en faveur des personnes qui ne savent que le François”
adlı eserin 141. sayfasında literatüre girmiştir. Neolojizm terimi, bugün geniş kapsamı içinde
“tamamen yeni bir kelime” olması yanında bilinen eski bir kelimeyi farklı bir anlamı da barın-
dırması biçiminde algılanmaktadır. Neolojizmler, bugün bir dilde esasen mevcut olan ya da yeni
oluşmakta olan bir kavramı karşılayan uygun bir sözcük veya sözcük grubuna ihtiyaç duyuldu-
ğunda ortaya çıkmaktadır.
Bilinen bir sözcüğe yeni bir anlam katılarak yeni bir sözcük oluşturulması “semantik deği-
şim/uzantı” (semantic shifting/extension) olarak adlandırılmaktadır. Neolojizmlerin edebiyat
dalında isim yapmış herhangi bir eserde geçen bir karakterin, bir eserin veya yazarın adından
kaynaklandığı görülmektedir. Aynı şekilde yasa, yönetim, teknoloji ya da medya yeni sözlerin
oluşumunda yeni sözler açısından büyük bir hareketlilik ve üretkenlik göstermektedir.
Diğer bütün dillerde olduğu gibi Türkçe’de de sözcüklerin zaman içinde değiştiği, kimi eski
sözcüklerin unutulup onların yerine yenilerinin kullanılmaya başlandığı herkesçe bilinmektedir.
Sadece bu gelişimin hızı ve yöntemi belki de dikkatlerden kaçmaktadır. Geçmişi binlerce yılı
bulan Türk varlığı süresince Oğuz Türkleri anayurtları olan Orta Asya’dan 9.-10. yüzyıllarda
Batı’ya göç ederek Anadolu’ya yerleşmiş olup geçiş döneminde temasta oldukları Araplarla
İranlıların dinlerinden ve dillerinden etkilenmişlerdir. Anadolu Türkleri oluşturdukları özellikle
yazı dilindeki Osmanlı Türkçesinde, Cumhuriyet dönemine kadar Türkçe kökenli sözcüklerin
sayısını yabancı unsurlar olan Arapça ve Farsça’dan aldıkları ödünç unsurların altına indirmiş-
lerdir. Bu akım 1923 yılında Cumhuriyetin kurularak ulusal kimlik bilinci içinde ve özellikle 12
Temmuz 1932 Dil Devrimi’yle başlatılan çalışmalarla yabancı sözcüklerin yerine yenileri türe-
493
tilmesine kadar sürmüştür. Cumhuriyetin ilk yıllarında kullanılan dilin söz varlığındaki Türkçe
unsurlar azınlıkta iken milliyetçi girişimler sonucunda öz Türkçe kaynaklı söz varlığında kısa
zamanda büyük bir artış sağlanmıştır. Günümüzde bu değişimin Batı dillerinden, özelikle İngi-
lizce’den etkilenme yönünde bir değişime girdiği, hatta yeni sözlerin üretiminde kurallara bağlı-
lık yerine bir yozlaşmanın hakim olduğu biçiminde eleştirilere sıkça rastlanmaktadır. Türk-
çe’nin söz dağarcığındaki değişime rağmen dilbilgisi yapısını oluşturan kurallarda binlerce yıl-
dır hiç bir değişme olmaması, bu dilin ne kadar sağlam temeller üzerinde oturduğunu göster-
mektedir.
Türkçe’nin sürekli gelişen söz varlığı bugüne kadar çeşitli yollarla oluşmuştur. Dilimizin bu te-
mel taşları bazen kendi öz varlığı olan kökler kullanılarak “örnekseme” denilen yöntemle bili-
nen eklerden yararlanarak ve halkımızın yaratıcılığıyla, bazen de iletişim içinde olduğumuz
öteki kültürlerden alıntılarla sağlanmıştr. Çağdaş dillerin hepsinde görülen “yeni sözler” olgusu
bir dili konuşan insanların yarattığı kültürün yeni bir “düşünce”yi, “olgu”yu ve “nesne”yi yan-
sıtması yanında, o anda içinde yaşanan toplumun güncel akımlarının ve güncel tarihinin bir
göstergesi durumundadır. Ancak yeni üretilen sözlerin bir kısmı, doğdukları dil toplumlarının
söz dağarcığında sürekli yer ettiği halde çoğunluğu ise bir süre sonra unutulmaktadır. Özel bir
olguyu geçici olarak ifade eden bir söz ürünü, bir başka dönemde artık geçerli olmadığında “ya-
şayakalma” şansını kaybedip halkın belleğinden silinmektedir. Bu konuda Cumhuriyetimizin ilk
yıllarında türetilen “günaydın” ve “tünaydın“ sözcüklerini örnek gösterecek olursak, bunlardan
ancak ilkinin yerleşerek günümüze kadar gelebildiğini fark ederiz. Çünkü “günaydın”ın türetil-
diği “gün” 1000 yıl önce de Karahanlı Türklerde “kün” (gün) ve “tün” (gece) biçiminde birlikte
kullanılıyordu. Ancak “tün” sözcüğü o günlerden sonra güncelliğini koruyamamış ve ondan
oluşturulmaya çalışan “tünaydın” da bütün dayatmalara karşın Türk insanını ikna edememiştir.
Bir başka örneğe bakacak olursak, mesela Batı’dan gelen “computer” sözcüğü için 1950’lerde
Türkiye’de “elektronik beyin”, “hesaplama ve maluti değerlendirme sistemi” gibi ifadeler kul-
lanılıyordu, Hatta Oktay Sinanoğlu bir ara “örütbağ” karşılığını dahi önermiş ama tutmamıştı.

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562
Türkiye’de 2000-2017 Döneminde Oluşan Veya Yaygınlaşan Yeni Sözler (Neolojizmler)
Ancak 1969 yılında Hacettepe Üniversitesinden Aydın Köksal ilk kez “bilgisayar” ifadesini
tesadüfen kullanınca girişimi bu sözcüğün Türkçe’ye yerleşmesine vesile oldu. Söz konusu bu
neolojizm Fransa’da “ordinateur”, Arapça’da “hasub”, Çince’de “diànnao” ve Japonca’da “ka-
takana”dır. Öteki belli başlı diller ise İngilizce sözcük esas alarak özgün dillere adapte edilmiş-
tir: Rusça’da “компьютер” (computer), Almanca’da “Komputer”, İspanyolca’da “compu-
tadora”.
Bir toplumun önemi ve değeri, kullandığı dil ve onun ürünlerinin kaydedilmesi ile ortaya çıkar.
Halkın günlük yaşamda kullandığı sözler, etraflarındaki dünyayı yansıtır. Dünya icatlar, keşif-
ler, devrimler, gelişmeler ve kişisel değişimlerle gelişirken bir toplumun dili de tıpkı bir ağacın
halkaları gibi geçmişin izlerini, kayıtlarını taşıyarak onlarla birlikte büyür, gelişir. Her yeni dü-
şünceye veya her yeni nesneye verilen ad ilk önce yenidir. Batıda yaygın olarak kullanılan “neo-
lojizm“ kavramı dilimize “yeni söz”, “yeni sözcük”, “yeni kelime”, “yeni söz öbeği”, “yeni
öğe” “yeni dil oluşumu”, ‘yeni sözlükbirimi’, “yenilikçilik”, “yaratılan kelime”, “yapma keli-
me”, “kelime uydurma”,”uydurma söz”, “uydurma kelime”, “uydurukça”, “uyduruntu”, “gara-
bet”, “ihtira”, “türetme kelime”, “türenti”, “anlık söz/sözcük”, “anlık oluşum”“ vs. biçimlerinde
aktarılmıştır. 1723’den beri Batıda yaygın olan “neolojizm” terimi “yeni söz” karşılığında kul-
lanılırken Türkiye’de dilcilerimiz bu olguya hâlâ yeni karşılıklar aramaya devam etmektedirler.
İleride bu konuda kesin bir terminolojide karar kılındığınınca kadar en azından bu metin boyun-
ca “neoloji” ve “yeni söz” terimleri standart olarak kullanılacaktır.
Türkçe’ye yeni söz ürünleri katma girişimleri doğal bir “deneme yanılma” süreci geçirdikten
sonra kültür varlığımızı zenginleşmektedir. Araştırmalar göstermiştir ki dilimizin kendine özgü
494
kökleri ve alışılmış soneklerle yapılan türetmeler, kaynaştırmalar ve bileşik sözcükler halkımız
tarafından benimsenmekte ve dilimizdeki yeni söz varlığının zenginleştirmesinde katkı sağlayan
unsurlar olmaktadır. Bu konuda dayatmalara ve önyargılara gerek olmasızın, esasen yeniliğe
açık olan Türk halkı, kendi kolektif yaratıcılığı ile zaten birçok yeni sözcüğü üretmekte ve öne-
rilenlerin de makul olanlarını desteklemektedir. Sözlükçülerin dildeki bu gelişmeleri kaydetme-
leri adeta tarihi kaydetmek değerinde olup bu tür çalışmalar ileride ortaya çıkacak yeni söz üre-
timi sürecine olumlu katkıda bulunacaktır.
Dilimizin canlılığını ve yaratıcılığını gözler önüne sermek için bu satırların yazıldığı 2017 yılı-
nın Şubat ayında kimisi belki sadece birkaç ay, ötekileri ise birkaç yıllık geçmişi olan bir grup
neolojizmi örnek verebiliriz:

3. havalimanı, apofeni, Avrasya Tüneli, bipolar bozukluk, biyobenzer, biyogüvenlik, böcek,
Brexit, bylock, drone (insansız hava aracı - İHA), facetime, fake hesap, fırat kalkanı, GDO,
Google Plus, güvenli bölge, hashtag, havaray, hayalet silah, instagram kalkışma, katılımcı
sözlük, kofti, kompost, Marmaray, Kanal İstanbul, mikroblog, mikrofinans, mikrokredi, motorlu
taşıtlar vergisi (MTV), negatif faiz, OHAL yetkisi, otomatik BESB, palm yağı, PISA
(Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı), Pokémon-Go, pozitif ayrımcılık, REM uy-
kusu, Şanghay Beşlisi, sarmal, selfie çubuğu, sürdürülebilir enerji, suskunluk sarmalı, ters
kelepçe, tıpış tıpış evet, Türk tipi başkanlık, twitter, Ubisoft, yedek milletvekilliği, zika virüsü,
,TEOG-2, kapak, çek panpa pozu, A-GPS, mavi ekran vermek, caps, bro, suser, yardırmak,
kafalamak, yazmak, adamın karekökü, avatar, stayla, ciks olmak, vine, baby shower, ayşar,
fıbdıs, EYP (el yapımı patlayıcı), Fırat Kalkanı, Fuat Avni, twitter, mobil böcek, himmet, KPS
(Kimlik Paylaşım Sitesi), mernis, mide gribi, mobil eds, onedio, üst akıl, ortak akıl, rakka, Reina
katliamı, seksting, sekstortion şantajı, sevgi açlığı, tatlış, Turkobir, yarı başkanlık sistemi, Yeni-
kapı ruhu, VTR, sanal gerçeklik gözlüğü, sakal serumu

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562
Türkiye’de 2000-2017 Döneminde Oluşan Veya Yaygınlaşan Yeni Sözler (Neolojizmler)
Medyayı yakından takip edenler bilirler ki her yıl gerek teknolojik, gerek siyasi gelişmeler ve
gerekse güncel olaylar, dünya dillerine ve dolayısıyla Türkçe’ye neolojizmler kazandırmaya
devam etmektedir. Yukarıdaki sözlerin 2016 daki yaygınlığını onaylayanlar aşağıdaki listedeki
neolojizmlerin ise biraz eskidiğini ya da birkaç yıl önceki döneme ait olduğunu da hatırlayacak-
lardır. Bunlardan bazıları hemen parlayıp sönen yıldızlar gibi doğar doğmaz kaybolmuş, bazıları
ise yaşamaya devam etmişler veya edecek gibi görünmektedirler:

bulut bilişim, çevrim içi bilgi dağıtımı, bonzai, 77 milyonun cumhurbaşkanı, cumhurun başkanı,
ekmek için Ekmeleddin, W’ye özgürlük, siyasi etik, yasal zemine oturtmak, çözüm süreci, postal-
sız darbe, çamaşır makinesinde saklambaç, bu tabloya itirazı olan var mı?, ebola virüsü, dökme
lüfer, demokratikleşme paketi, kamuda başörtüsü, çocuk teşvik paketi, anadilde eğitim, biber
gazı, Gezi, Çarşı, çapulcu, YHT (Yüksek Hızlı Tren), İspark, sanal takip, mobbing, AVM, tweet
atmak, duran adam, suşi, What’s App, yaşam koçu, aile hekimliği, sesli imza, ıslak imza, içsel-
leşmek, iPod, kamu spotu, karizmayı çizdirmek, kontör gönderme, parça kontür, online pin ko-
dunu girmek, yazarkasa pos cihazı, son kullanımı tarihi geçmek, rating başarısı, risk analisti,
sanal gerçeklik, akıllı telefon, Biletix, blu-ray disk, blutooth, cam, botoks, burun bandı, cebine
yüklemek/indirmek, cepten kredi almak, çevrim dışı, çevrim içi, e-ekstre, e-marketing, sanal
medya, ezberbozan, geyikli tayt, zigon sehpa, android, atarlanmak, chat, codec, crack, çağrı
atmak, çoklu ortam, dukan diyeti, Karatay diyeti, elektrik almak, e-kayıt, e-mağaza, fablet, zay-
tung, yarılmak, bilgisayar virüsü, hacker, trip atmak

495
Neolojizmlerin önemi konusunda pek çok söz söylenmiştir. Ama bunlardan en çarpıcı olanlar-
dan biri kanımızca sevilen türkücü Yavuz Bingöl’ün 2013 yılında İstanbul’daki Gezi Parkı olay-
ları sırasında dile getirdiği şu sözdür: “Gençlerimiz kendilerine özgü yeni bir dil oluşturmuştur,
,dolayısıyla onlarla bağımızın muhafazası için toplumun diğer kesimindeki fertlerin bu dili öğ-
renmesi gerekmektedir.”
Dilcilerimizin ve sözlükçülerimizin dilimize giren yeni sözlerin sistematik biçimde tespit edil-
mesi ve kayda geçirilmesi konusunda son dönemde çalışmalar yapması sevindiridir. Çünkü bir
ulusun dili onun geçmişten miras aldığı ve geleceğe aktaracağı en kıymetli bir doğal kültürel
varlık, bir kimlik unsurudur. Yaşadığı toplumun dilini bilemeyen, o toplumun bireyleriyle ileti-
şim kuramayan kişinin o topluma ait olduğu söylenemez, çünkü o toplumun insanları tarafından
dışlanır.
Uzun bir süredir Türkçe’deki neolojizmleri araştıran bu makalenin yazarı aşağıda bu olgunun
doğuşu, özellikleri hakkında sistematik bulgularını sunacaktır. Neolojizmlerin en büyük nitelik-
lerinden biri ilk duyulduklarında kişileri şaşırtmalarıdır ve doğuşlarının ilk amacı da esasen
budur. Toplumdaki bir girişimci bir ihtiyacı karşıladığı düşüncesiyle, yaratıcılık dehasını ortaya
koyarak ilk kez yeni bir söz birimi ortaya atar. Bir neolojizmi ilk olarak kimin söylediği biline-
mez, ancak o sözü yaratanın toplumun o andaki algılamasını en güzel şekilde yansıttığı kuşku-
suzdur. Yeni sözler sadece yenilik olsun diye söylenmez veya ortaya çıkmaz, onlar aynı zaman-
da dönemin tarihinin, kültürel ve sosyal değişimin bir göstergesidir. Bu makalenin amacı Türk
neolojizmlerini ve güncel ve geçici sözcük oluşumlarını (nonce words) morfolojik bir açıdan,
özellikle de yeni sözcük türetilmesi işlevi açısından irdelemek ve bol örnekler sunmaktır. Bu
çalışma sırasında yeni “dil öğeleri” konusunda eserler vermiş olan Algeo, Bauer ve Crystal gibi
batılı uzmanlar ile birlikte ülkemizde bu alanda hizmet vermiş olan Doğan Aksan, Özcan Baş-
kan, Berke Vardar, Ömer Demircan, Kamile İmer, Nalan Büyükkantarcıoğlu, Muhsin Karaş,
Sevgi Özel ve Neşe Emecan gibi Türk uzmanlarının eserlerinden, güncel medya ürünlerinden,

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562
Türkiye’de 2000-2017 Döneminde Oluşan Veya Yaygınlaşan Yeni Sözler (Neolojizmler)
Ekşi Sözlük, Uludağ Sözlük ve İnci sözlük gibi alternatif katılımcı sözlüklerin editörlerinden ve
sayısız gönüllü dil-severin yardımlarından yararlanılmıştır.

2 NEOLOJİZM TÜRLERİ VE TANIMLARI
Dilbilimde yeni sözcükler (neolojizmler), kısaca, yeni bir kavram için dilin türetme olanakları
kullanılarak oluşturulmuş ‘yeni sözlük-birimler’ olarak tanımlanabilir. Bir neolojizm bazen bir
dilin söz varlığına yeni eklenmiş bir kelime olabilir bazen de var olan bir kelimenin yeni bir
anlam kazanmış olarak karşımıza çıkabilir. Bu yönüyle yeni sözlerin hem genel sözlüğe madde
başı olarak girme durumları hem de var olan bir madde başında çok anlamlılık üretme potansi-
yelleri bulunur, ama her zaman kullanılan bir anlam taşımayabilirler. Neolojizmler yeni icatları,
yeni olguları veya yeni kültürel bağlamları aktarmada çok etkilidir. Esasen neolojizm sözcüğü-
nün kendisi 1800’lerde ilk ortaya çıktığında bir “neolojizm” idi. O günden bu yana dilbilimciler
bu dil olgusunu dikkatlice incelemekte ve gelişmeleri kaydederek paylaşmaktadırlar. Batı dille-
rinde yeni sözlerin oluşumunu inceleme, yönlendirme, eleştirme ve onları kaydetme alanına
“neoloji”, bu konuda çalışanlara ise “neolojist” denmektedir. Öteki dillerde olduğu gibi, Türk-
çe’de de yüzyıllardır süregelen sosyal ve teknolojik değişim hemen her zaman “neolojizmler”
ile iz bırakmış ve yaşayan dil toplumdaki değişimlere ayak uydurmaya çalışmıştır. Günlük ha-
yatımızda, medyada ve halk arasında her zaman tanıklık ettiğimiz “neolojizmler”, benimsendik-
leri toplumdaki değişimleri yansıtan en canlı göstergeler olmuştur. Bilimsel ve teknik gelişmeler
ile günlük yaşamdaki sosyal değişimlerin dile yansıması, o dilin canlılığını kanıtlarcasına sürek-
li yenilenen söz varlığı ile bireyin içinde bulunduğu toplumla iletişim içinde olmasının da bir
496
gereğidir. Bir toplumun yaşayan bireyleri olarak, bir kısım diğer bireylerin benimseyerek kul-
landığı yeni sözlere karşı ötekilerin kayıtsız ve yabancı kalınması mümkün değildir.
Algeo, Neolojizm’i genel sözlüklere henüz girmemiş sözcük veya sözcükler grubu olarak tanım-
lar. Bunlar ya daha önce hiç karşılaşılmamış ya da duyulmamış sözcükler ya da kavramlardır.
Türkçemizin sözcük varlığını en sistematik biçimde kaydeden TDK Türkçe Sözlük, periyodik
olarak yayımlanmakta olup en son 2011’de çıkan 11. baskısında 122.423 söz varlığı, madde
başı ve madde içi toplam 92.292 söz, 34.672 örnek cümle ve 1.454.903 sözcük yer almıştır.
Büyük bir hızla değişen ve gelişen dilimizin son birkaç yılda kazandığı yeni sözcükler ve eski
sözcüklerün kazandıkları yeni anlamlar söz konusu TDK edisyonun içeriğinden fazladır. Tekno-
lojinin getirdiği olanaklarla özellikle internet ortamındaki katılımcı sözlükler günümüzde bu
eksiği tamamlamaktadır. Ekşi Sözlük ve benzeri alternatif sözlükler nasıl ki TDK Sözlüğüne
alternatif oluyor ise, ABD’de Urban Dictionary de Webster’s’e alternatif konumdadır. Ancak bu
sözlüklerin dikkatli bir denetimden geçirilerek halkın kullanımına sunulması gerekmektedir.
Neolojizm terimi madem ki “bir dilde, yeni kavramları karşılamak üzere oluşturulan yeni söz-
lüksel birimleri” anlatmaktadır, o takdirde bu birimlerin dilin türetme kurallarına uygun olarak
türetilmesi gerekir. Dilde zaten var olan sözcüklerin, yeni anlamları aktarmak üzere kullanılma-
sıyla oluşan yeni sözler dilin zenginliğidir. Bir sözcüğün biçim değiştirmesi, çeviri öğeleri ve
ödünçlemeler, neolojizmlerin bir dilde oluşmasında etkin rol oynar.

J. Bastuji’ye göre “neolojizmler” yeni sözlüksel birimler olup “neoloji” ise, neolojizm yaratma
kurallarının belirleyen disiplindir. Bu terimlerden ilki ürünü, ikincisi ise oluşum sürecini simge-
lemektedir. F. C. Mayberry’ye göre, “yeni sözcük”, yeni bir benimsemedir. Bu, yeni bir anlam
ya da yeni bir duygu kazandırılmış eski bir sözcük de olabilir. Bugün kullanımdan düşmüş eski
bir sözcüğün yeni ya da asıl anlamıyla tekrar canlandırdılması da, yine bu tanımın kapsamına
girmektedir. Bir sözcüğün neolojizm sayılabilmesi için her şeyden önce onun yeni niteliğini göz

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562
Türkiye’de 2000-2017 Döneminde Oluşan Veya Yaygınlaşan Yeni Sözler (Neolojizmler)
önüne sermek gereklidir. Bir araştırmacıya göre neolojizm terimi, yeni bir sözcüğe, ya da yaratı-
larak, değiştirelerek oluşturulan bir yeni sözcük kullanımına göndermede bulunur.
Neolojizmin sistemli olarak araştırılmasında önemli bir yeri olan G. Matoré, “Neolojizmin Do-
ğuşu ve Yaygınlaşması” yazısında kendisinden önceki tanımların yetersizliğine değinir ve neo-
lojizmi kendine göre şöyle tanımlar:

“Neolojizm, belli bir dönemde, bir dilin sözvarlığına katılan yeni birimlerdir”. Bunların ortaya
çıkması ise, aşağıdaki üç yolla olmaktadır: a) Tamamen yeni bir sözcük oluşumu (yeni bir yara-
tım, ses taklidi, dilin türetme olanaklarıyla yapılan türetimler, özel bir addan alınanlar, ölü ya
da yaşayan bir dilden ödünçlemeler) b) Halen kullanılmakta olan bir sözcüğe, yeni bir anlam
yüklenmesi, c) Dilbilgisel kategorilerde oluşan değişiklikler (örneğin, çok uzun bir zaman sıfat
olarak kullanılan “ideal” sözcüğünün 1830’dan sonra ad olarak kullanılmaya başlaması gibi:
“kaçınılmazı kabullenmek”, “olmazsa olmazımsın” “acile gitmek” “”otomotivde iki yıl çalış-
mak” “asgariyi bulmak” gibi.

Bir başka kuramcı, L. Guilber, sözcüksel neolojiyi, “leksikal sistemde yer alan üretim kuralları
gereğince yeni leksikal birimlerin yaratım olanakları” biçiminde tamamlar. Ona göre, bir dilin
sözvarlığı (lexique), yalnızca sözcüksel yaratım sisteminden oluşmaz. Her dilin sözvarlığı, top-
lumun ve dünyanın her türlü hareketine, düşüncenin değişik biçimlerine ve nesneler dünyasıyla
ilgili dil birimlerine açılır. Bunlar üzerine gelişir. Görüldüğü gibi, burada Guilbert de Matoré
gibi, neolojizm çalışmasını, bir dilsel topluluğun belirli bir dönemiyle sınırlamaktadır. Yazara
497
göre sözcüksel yaratım ise, sanıldığının aksine, kaynağını belirsizce toplumda bulan dilbilgisi
sisteminin değişimi ve sessel dönüşümler anlamına gelmez. Hatta sözcüksel üretimler, dilbilgisi
sistemindeki değişim ve dönüşümlerle çelişir.

2.1 ÇAĞRIŞIM BOZUKLUKLARI (Psychiatric Neologism)
Psikiyatride sadece kullanan kişinin anladığı sözler için kullanılır. Kelime uydurma gibi şizof-
ronik anormallikler çocuklar için doğal kabul edilse de yetişkinler için psikopatik bir semptom
olarak değerlendirilir ve bir akıl hastalığı olarak görülür. Otistik kimselerde bu tür neolojizmlere
rastlanır. Ayrıca beyin hasarı gören kişilerin hafıza kaybından sonra geliştirdikleri zihinsel so-
runlar için de neoloji’den söz edilebilir. “Dikişsiz konuşma” denilen bu sorundan örnek vermek
gerekirse normal bir kimsede “masa”kelimesi, fonksiyon ve anlam bakımından onunla ilgili
olan “iskemle”yi çağrıştırırken, şizofrenik hastada “masa” ,ses yoluyla “tasa”yı çağrıştırmakta-
dır. Çağrışım bozukluğu, düşüncenin cümleler halinde dışa yansıması sırasında cümlelerin ko-
pukluğu ile kendini gösterir.

2.2 SÖZCÜKBİLİM (Morphology)
Sözcükbilim dilin sözvarlığını, yani sözcüklerini, türetmede görev alan biçimbirimlerini, bileşik
sözcük, deyim, atasözü, kalıplaşmış söz gibi öğelerini incelemeye yönelen, bu öğelerin kökenle-
rini araştırarak biçim ve anlam açısından gelişmelerini saptamaya çalışan bir dilbilim dalıdır.
Sözcükbilim, yeni sözlerin (neolojizmlerin) oluşumu eski bir köke emsallerine uygun fonksi-
yonlar yükleyerek yeni türevler elde etmede en önemli kaynaklardan biridir. Sözgelimi “çalış”
kökünün arkasına konulan eklerle ne kadar yeni sözler yapılabileceğini görebiliriz:

çalışabilirlik, çalışabilirlilik, çalışadursun, çalışamazlık, çalışan engelli, çalışanlı, çalışma ala-
nı, çalışma arkadaşları, çalışma ekonomisi, çalışma frekansı, çalışma grubu, çalışma koşulları,
çalışma masası, çalışma mekanı, çalışma ofisi, çalışma ortamı, çalışma prensibi, çalışma yap-

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562
Türkiye’de 2000-2017 Döneminde Oluşan Veya Yaygınlaşan Yeni Sözler (Neolojizmler)
mak, çalışma yaşamı, çalışma ücreti, çalışmalık, çalışmasız, çalışmaya başlamak, çalışmazlık,
çalışmışlık, çalıştırabilirlik, çalıştırma performansı, çalışılabilirlik, çalışılabilme, çalışılabil-
mek, çalışılmışlık, çalışırlık

2.3 ÖDÜNÇLEME, AKTARMA, ALINTI (Borrowing, Loan Words).
Türkçe’ye yüzyıllar boyunca Arapça, Farsça ve Batı dillerinden pek çok sözcükler aktarılmıştır.
TDK bu sözlere Öztürkçe karşılıklar bularak halkımızla paylaşmaktadır. Çağdaş yazarlar, med-
ya ve halkımız ulusalcı bir yaklaşımla bu çağrıya büyük ölçüde cevap vermektedir. Osmanlı
dönemindeki alıntılar Arapça ve Farsça ağırlıkla olmakla birlikte son dönemde Batı’dan yani
Latince Grekçe alıntıların çoğunluğu dikkat çekicidir. Bazı örnekler aşağıdaki gibidir: ,

aberasyon, ablatif, abone, absorbe, abstre, absürt, adaptasyon, adapte, adaptör, adenit, adres,
aerometre, afaz, aferist, afiş, abluka, aforoz, anahtar, angarya, antifriz, aposterior, aysberg
,banyo, bek, biblografya, bilanço, bravo, brifing, download, endoskopi, fenomen, fetüs, genetik,
hegemonya, internet, kambiyo, kompüter, konsonant, kundura, ,otoban, paralel, parazit, printer,
sendrom, update, vokal

2. 4 GÖSTERGE: (Sign).
Gösterge, bir gösterenden (ses imgesi) bir de gösterilenden (kavram) oluşan dilsel birim Göster-
genin temel ilevi, nesnelerden, olgulardan, olaylardan bahsedebilmemizi sağlamasıdır. Eğer
göstergeler olmasaydı, evrendeki nesnelerden bahsetmek mümkün olmazdı. Yani göstergeler,
498
gerçeğin yerini tutan ve gerçeğe işaret etmemizi sağlayan unsurlardır. Göstergenin temel işlevi,
nesnelerden, olgulardan, olaylardan söz edebilmemizi sağlamasıdır.

2. 5 SÖZLÜKSEL BİRİM: (Lexical Unit).
Sözlükte bağımsız bir madde olarak yer alabilen, sözlükbirim (lexeme), türev, bileşke, biçim vb.
değişik boyuttaki birimlerin ortak adı:

e-alışveriş, e-anayasal, e-atama, e-avrupa e-açıklama, e-bakanlık, e-bağlantı, e-bağımlılık, ,e-
belediyecilik, e-belge, e-beyanname, e-bilet, e-bilişim, e-bireysel, e-bordro, e-bülten, e-cinsel, e-
cüzdan, e-danışma, e-demokrasi, e-dergi, e-devimsel, e-devlet, e-devlet uygulaması, e-devlet
şifresi, e-dizayn, e-dolandırıcı, e-dolandırıcılık, e-dua, e-ekstre, e-emeklilik,

2. 6 ÖLÇÜNLÜ DİL (Standard Language)
Yazı dil, bir dili toplum olarak konuşan ve yazanların hep birlikte uydukları belirli ölçü ve ku-
rallara bağlı ortak dil. Ölçünlü Türkçe genellikle İstanbul ağzına göre biçimlenmiş olan konuş-
ma ve yazı dilidir: Türkçe’nin ölçünlü dili olarak kabul edilen İstanbul ağzında “Nasılsın?” so-
rusu çeşitli yörelerde şu biçimlerde görülür:

“Nörüyoñ?”: “Napıyoñ?”, “Nişleyoñ?” “Nahal-sın?” “Nahanda?.

2. 7 ANLIK SÖZCÜK (Nonce Words)
Bir anlık sözcük (nonce word) sadece bir an ve bir vesile için (for the nonce) yaratılmış ve tek-
rarlanması umulmayan bir sözdür. ,Bunlar da neolojizmler gibi yeni sözcükler veya mevcut
kelimeler için yeni anlamlar olup belirli amaç için üretilmiş söz yapılarıdır. Özellikle bilinen
sözcüklere benzetme (analoji) (andırma) yöntemiyle, bilinen sözlerin ana kısımları alınarak yeni
sözler oluşturulabilir. Bazen bu tür yeni üretilen kelimeler standart dilin parçası olurlar. İngiliz-

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562
Türkiye’de 2000-2017 Döneminde Oluşan Veya Yaygınlaşan Yeni Sözler (Neolojizmler)
ce’de belki bir daha hiç kullanılmamak üzere icat edilmemiş bu tür ifadeler çoktur. Mesela
quark gibi bir sözcük daha önce hiç kullanılmamış ve duyulmamış anlık bir sözcük idi ve sade-
ce James Joyce’un Finnegans Wake adlı eserinde kullanılmıştı. Murray Gell-Mann daha sonra
bu sözü alarak yeni tür alt-atom parçacığı sınıfına ad yaptı. Dolayısıyla anlık kullanım Oxford
English Dictionary’nin editörü olan James Murray ile gündeme gelmiş oldu. Bir başka anlık
sözcük örneği “hapax legomenon”dur. Shakespeare de bir kereye mahsus olmak üzere “honori-
ficabilitudinitatibus”gibi bir ifadeyi çok ufak teorik bir nesneye vermiştir. Aslen hipotetik bir
çıkışla çok yaygın olarak kullanılan bir işi tanımlamak kullanmış bu tür sözcükler her dilde var-
dır. Anlık sözcüklerin neolojizmlerden farkı, neolojizmler dile nispeten yerleşmiştir, ama anlık
oluşum dilde kendine bir yer aramaktadır.
Anlık sözcükler doğal sözcükler (actual word) ile olası sözcükler (possible words) arasında bir
yerdedir. Yani, anlık oluşum sözcüklerinin fiziksel bir gerçekliği vardır. Bir bağlamda, bir top-
luluk içinde üretilmişlerdir, ,tek kullanımlık ve sözlükçede bir yer edinememiş olsalar da artık
olası sözcükler değildirler. Bacchielli, yeni sözcüklerin, daha çok ticari adlar, örneksemeli türe-
timler ve ödünçlemeler olduğunu, bu tür sözcüklerde o dili konuşan dil topluluğunun onayı
alınmadığını, yani toplumsal bir uzlaşmaya dayalı olmadığını, buna karşın, anlık sözcüklerin bir
toplumsal onaylama denetimine girdiğini ve bağlam-bağımlı olduğunu belirtmektedir. Ancak,
Bacchielli’nin belirttiği ayrımdan daha çok, anlık sözcük ile yeni sözcük arasında dönüşüme
dayalı bir süreç ilişkisi vardır. Fischer’e göre bu süreç, ,tek kullanımlık olarak ortaya çıktığı
dilsel toplulukta kullanılmaya devam edilmesiyle yeni sözcük hâline dönüşen anlık sözcükleri
içermektedir. Dolayısıyla, anlık sözcük ile yeni sözcük arasındaki en önemli ayrım, ortaya çıkış
499
serüveninden çok yaygınlaşma sürecine dayanmaktadır. Bu süreç yerleşikleşme (institutionali-
zed) olarak da adlandırılmaktadır.
Bazı araştırmacılar, yerleşikleşmeyi anlık oluşum evresi ile sözlükselleşme (lexicalization) ara-
sında ara bir evre olarak görmektedirler. Anlık ihtiyacı karşılamak üzere ortaya çıkan anlık söz-
cükler (nonce words), ortaya çıkış itibariyle tümce üretimine benzemektedir. Sebzecioğlu’ha
göre hazır dizelgeye (list) sahip olmayan tümceler, anın bağlamsal gerekliliğinde üretilirler.
Başka bir zaman aynı durum veya olay için farklı bir tümce üretilir. Türkçe’ye son 10 yıl içinde
yeni giren sözcükler arasında muhtemelen tekrarlanmayacak olan ve şimdiden eskimiş bazı
anlık sözler arasında şunları örnek verebiliriz: ,

olabilite, olayomega, orgazmik, sen Türkiye’sin, , zupaçi, zidane keli, zero şeker, set üstü kutu,
ofsayt ilişkiler, oğlum bak git, Hepimiz Ermeniyiz, ,Apoletsiz Evren, asfalt şövalyesi, asfalta
gömmek, babaçko, beyaz tatil, beyin antrenörü, beyin bedava, beyin çalmak, bireysel şiddet, çok
da fifi, çok mu çok oluyoruz, çok sarmak, ,gelişmişlik imajı, gen analizi, gişe yapmak, ,hücresel
yayın, hüküm maçı, hüloooğğ, Hürrem kremi, hürrem yüzüğü, sessiz protesto, set üstü kutu,
duran adam, zero şeker, zidane keli, zihinsel kopuş, ekmek için Ekmeleddin

2.8 ÇARPICI SÖZLER (Stunt Word)
Birden ilgi çekmek için zorlamayla oluşturulmuş bir söz veya söz grubudur. İngilizce’deki ör-
nekler: arasında şunları sayabiliriz: ‘Refudiate,’ ‘misunderestimate,’ ‘wee-wee’d up.’ İngilizce
dinamik bir dil olduğu için toplum içinde pek çok kişi ilgi çekmek için sürekli olarak yeni söz-
cükler üretme yarışında olmuşlardır. Shakespeare çarpıcı sözler üretme üstatlarından biriydi;
dile pek çok şaşırtıcı sözler ve söz grupları kazandırmıştı: Hamlet’teki “Go to nunnery!” sözü-
nün iki anlama gelişi bugün bile bir Shakespeare dehası olarak akıllardadır. 1899 yılında ilk kez
ortaya çıkan “cinematograph” konsepti kısaltılarak “cinema”haline gelmkiş, 1908 tarihinde ise
“cine” (sinney) sesletimiyle yaygınlaşmış, daha sonra da bugünkü sesletimi olan “sin-ema”

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562
Türkiye’de 2000-2017 Döneminde Oluşan Veya Yaygınlaşan Yeni Sözler (Neolojizmler)
biçimini almıştır. Türkçe’de de son yıllarda üretilen çarpıcı hünerli sözlere aşağıdaki örnekleri
verebiliriz:

seksting, sekstortion, çek pampa pozu, adamın karekökü, sanal takip

2. 9 KURUMSALLAŞMA (Institutionalization)
“Anlık sözcükler” (nonce words) ve “çarpıcı sözler” (stunt words) bazen birer slogan gibi top-
lumun fertleri tarafından benimsenirse dilin kalıcı unsurları arasına katılırlar. Bauer, bu işlemi
kurumsallaşma (institutionalization) olarak tanımlamaktadır.. Çoğu kez “anlık sözcükler” ve
“çarpıcı sözler”in nasıl doğduklarını kimse bilemez. Birden ortaya çıkarlar; ya ilgi görmeyin
hemen kaybolurlar, bazen dalga etkisi ile zaman içinde kendilerine taraftar bulurlar. Sözgelimi
“coffee-maker” (kahve yapıcı) gibi bir sözcük yapısındaki netsizlikten dolayı nasıl bir şekilde
dile geçeceği bilinmiyordu. Çünkü bu söz hem kahve yapan bir cihazı, hem de kahve yapan bir
kişiyi tanımlayabilirdi. Gelişmeler bu sözün ikinci anlamda dile ve sözlüklere yerleşmesini sağ-
ladı. Yani İngilizce’de bu söz sadece “kahve yapan kişi” anlamı ile kullanılmaktadır. addition,
Bauer sözlerine devamla “kurumsallaşma”nın yalnızca yeni sözcüklerin oluşumlarına değil,
aynı zamanda mevcut sözcüklerin metafor yoluyla farklı anlamlara da geldiğinin görüldüğünü
belirtmektedir. Mesela klasik anlamıyla “tilki” olarak bilinen “fox” sözcüğünün günümüz İngi-
lizcesinde “cinsel yönden çekici kadın” (sexually attractive woman) anlamında da kullanıldığına
işaret etmektedir. Türkçemizde de bazı sözcüklerin bu şekilde kurumlaştığının örnekleri pek
çoktur:
500

himmet parası, çapulcu, paralel yapı, çapulcu. yaşam koçu, aile hekimliği, 15 temmuz şehitler
köprüsü

2. 10 SÖZLÜKSELLEŞTİRME (Lexicalization)
Bir sözcüğün veya sözcük grubunun ideal konumu halkın çoğunluğunun benimseyerek nihayet
sözlüklerde yer etmesidir. Bauer’a göre bir sözcüğün sözlükselleşme (lexicalization) sürecini
tamamlaması, o sözcüğü oluşturan unsurlardan bağımsız olarak temsil ettiği kavram ile özdeş-
leştiği noktadır. Mesela İngilizce bir sözcük olan “”warmth” “warm” sıfatı ve ardından gelen
“th” isim son ekinin birleşmesi ile oluşur. Ancak ne zaman ki kullanıcılar bu yeni sözcüğü daha
önceki bir başka sözcüğün geliştirilmiş bir biçimi olduğu duygunu artık hissetmiyorlarsa, bu
sözcük bağımsız olarak sözlük giriş maddesi haline gelmiştir. Benzer birm sonek olan “hood”
da aynı şekilde “neighborhood” sözcüğünden ayrı düşünülebildiğinde artık ifade etiği kavramla
bütünleşmiş apayrı bir “leksem”dir ve sözlükte tek başına durabilir. Türkçemizde de aynı süreci
yaşayan pek çok yeni sözcük artık kendisini oluşturan eski unsurlardan ayrı olarak düşünülmek-
te ve sözlüklerde tek başlarına yer almaktadır. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz:

akıllı telefon, elektronik posta, arkadaşlık sitesi, ağ sitesi, bebek yağmuru, Fransız kalmak, pa-
ralel yapı.

2. 11 ÖĞRENCİ MODA SÖZLERİ (Buzzword)
Özellikle gençler arasında doğan ve bir anda gençler tarafından benimsenen ve kullananlar tara-
fından bir moda özentisi olarak kabul gören sözcükler. Aşağıdaki örnekler bu dilin Türkiye 946
yılında bir öğrenci argosu olarak ilk kez kullanılmaya başlanan söz moda olan insanları etkile-
mek için söyenir. İngilizce’de son yıllarda en çok revaçta olan şu öğrenci argosu ,sözleri bu dili
konuşan ve öğrenen ve Tumblr, YouTube ve Twitter kullanan bütün gençlerin ağzındadır:

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 491-562