2020 Or Before -Shrimad Valmiki Ramayan ( Gita Press)

2020·14.3 MB·Hindi

by  Valmiki

(cid:7079)काशक एवं मु(cid:7076)क—
गीता(cid:7079)ेस, गोरखपुर—२७3००५
(गोिब(cid:7008)दभवन-काया(cid:6981)लय, कोलकाता का सं(cid:7021)थान)
फोन: (०५५१) २३३४७२१,२३३१२५०; फै(cid:6989)स: (०५५१) २३३६९९७
e-mail : [email protected] website : www.gitapress.org
न(cid:7083) िनवेदन
रामाय रामभ(cid:7076)ाय रामच(cid:7008)(cid:7076)ाय वेधसे।
रघुनाथाय नाथाय सीताया: पतये नम:॥
रामं रामानुजं सीतां भरतं भरतानुजम्।
सु(cid:7061)ीवं वायुसूनुं च (cid:7079)णमािम पुन: पुन:॥
वेदवे(cid:7378)े परे पुंिस जाते दशरथा(cid:7004)मजे।
वेद: (cid:7079)ाचेतसादासीत् सा(cid:6979)ाद् रामायणा(cid:7004)मना॥
वेद िजस परमत(cid:7276)वका वण(cid:6981)न करते ह,(cid:7289) वही (cid:7088)ीम(cid:7382)ारायणत(cid:7276)व (cid:7088)ीम(cid:7076)ामायणम(cid:7286) (cid:7088)ीराम(cid:7272)पसे िन(cid:7272)िपत ह।ै
वेदवे(cid:7378) परमपु(cid:7271)षो(cid:7275)मके दशरथन(cid:7008)दन (cid:7088)ीरामके (cid:7272)पम(cid:7286) अवतीण(cid:6981) होनेपर सा(cid:6979)ात् वेद ही (cid:7088)ीवा(cid:7016)मी(cid:7408)कके मुखसे
(cid:7088)ीरामायण(cid:7272)पम(cid:7286) (cid:7079)कट (cid:7263)ए, ऐसी आि(cid:7021)तक(cid:7298)क(cid:7409) िचरकालसे मा(cid:7008)यता ह।ै इसिलये (cid:7088)ीम(cid:7367)ा(cid:7016)मीक(cid:7409)य रामायणक(cid:7409) वेदतु(cid:7016)य
ही (cid:7079)ित(cid:7399)ा ह।ै य(cid:7298) भी मह(cid:7414)ष(cid:6981) वा(cid:7016)मी(cid:7408)क आ(cid:7408)दकिव ह,(cid:7289) अत: िव(cid:7393)के सम(cid:7021)त किवय(cid:7298)के गु(cid:7271) ह।(cid:7289) उनका ‘आ(cid:7408)दका(cid:7390)’
(cid:7088)ीम(cid:7367)ा(cid:7016)मीक(cid:7409)य रामायण भूतलका (cid:7079)थम का(cid:7390) ह।ै वह सभीके िलये पू(cid:6996)य व(cid:7021)तु ह।ै भारतके िलये तो वह परम
गौरवक(cid:7409) व(cid:7021)तु ह ै और देशक(cid:7409) स(cid:7340)ी ब(cid:7263)मू(cid:7016)य रा(cid:7398)ीय िनिध ह।ै इस नाते भी वह सबके िलये सं(cid:7061)ह, पठन, मनन एवं
(cid:7088)वण करनेक(cid:7409) व(cid:7021)तु ह।ै इसका एक-एक अ(cid:6979)र महापातकका नाश करनेवाला ह—ै
एकैकम(cid:6979)रं पुंसां महापातकनाशनम्।
यह सम(cid:7021)त का(cid:7390)(cid:7298)का बीज ह—ै
‘का(cid:7390)बीजं सनातनम्।’
(बृह(cid:7373)म(cid:6981)० १ । ३० । ४७)
(cid:7088)ी(cid:7390)ासदेवा(cid:7408)द सभी किवय(cid:7298)ने इसीका अ(cid:7007)ययन कर पुराण, महाभारता(cid:7408)दका िनमा(cid:6981)ण (cid:7408)कया।१ ‘बृह(cid:7373)म(cid:6981)पुराण’
म(cid:7286) यह बात िव(cid:7021)तारसे (cid:7079)ितपा(cid:7408)दत ह।ै (cid:7088)ी(cid:7390)ासजीने अनेक पुराण(cid:7298)म(cid:7286) रामायणका माहा(cid:7004)(cid:7013)य गाया ह।ै (cid:7021)क(cid:7008)दपुराणका
रामायणमाहा(cid:7004)(cid:7013)य तो इस (cid:7061)(cid:7008)थके आर(cid:7013)भम(cid:7286) (cid:7408)दया ही ह,ै कइ(cid:6981) िछट-पुट माहा(cid:7004)(cid:7013)य अलग भी ह।(cid:7289) यह भी (cid:7079)िस(cid:7373) ह ै (cid:7408)क
(cid:7390)ासजीने युिधि(cid:7399)रके अनुरोधसे एक (cid:7390)ा(cid:6990)या वा(cid:7016)मी(cid:7408)करामायणपर िलखी थी और उसक(cid:7409) एक ह(cid:7021)तिलिखत (cid:7079)ित अब
भी (cid:7079)ा(cid:7009)य ह।ै २ इसका नाम ‘रामायणता(cid:7004)पय(cid:6981)दीिपका’ ह।ै इसका उ(cid:7016)लेख दीवानबहादरु रामशा(cid:7403)ीने अपनी पु(cid:7021)तक
‘(cid:7021)टडीज इन रामायण’ के ि(cid:7367)तीय ख(cid:7003)डम(cid:7286) (cid:7408)कया ह।ै यह पु(cid:7021)तक १९४४ इ(cid:6981)०म(cid:7286) बड़ौदासे (cid:7079)कािशत ह।ै (cid:7076)ोणपव(cid:6981)के १४३
। ६६-६७ (cid:7395)ोक(cid:7298)म(cid:7286) मह(cid:7414)ष(cid:6981) वा(cid:7016)मी(cid:7408)कके यु(cid:7373)का(cid:7003)डके ८१ । २८ को नामो(cid:7016)लेखपूव(cid:6981)क (cid:7395)ोकका हवाला (cid:7408)दया गया ह।ै ३
‘अि(cid:7336)पुराण’ के ५ से १३ तकके अ(cid:7007)याय(cid:7298)म(cid:7286) ‘वा(cid:7016)मी(cid:7408)क’ के नामो(cid:7016)लेखपूव(cid:6981)क रामायणसारका वण(cid:6981)न ह।ै ग(cid:7271)डपुराण,
पूव(cid:6981)ख(cid:7003)डके १४३ व(cid:7286) अ(cid:7007)यायम(cid:7286) भी ठीक इ(cid:7008)ह(cid:7277) (cid:7395)ोक(cid:7298)म(cid:7286) रामायणसार कथन ह।ै इसी (cid:7079)कार ह(cid:7407)रवंश (िव(cid:7020)णुपव(cid:6981) ९३ । ६
—३३) म(cid:7286) भी यदवु ंिशय(cid:7298)(cid:7367)ारा वा(cid:7016)मी(cid:7408)करामायणके नाटक खेलनेका उ(cid:7016)लेख ह—ै
रामायणं महाका(cid:7390)मु(cid:7408)(cid:7374)(cid:7019)य नाटकं कृतम्।
(cid:7088)ी(cid:7390)ासदेवजीने वा(cid:7016)मी(cid:7408)कक(cid:7409) जीवनी भी बड़ी (cid:7088)(cid:7373)ासे ‘(cid:7021)क(cid:7008)दपुराण’ वै(cid:7020)णवख(cid:7003)ड, वैशाखमाहा(cid:7004)(cid:7013)य १७ से २०
अ(cid:7007)याय(cid:7298)तक (‘क(cid:7016)याण’ सं० (cid:7021)क(cid:7008)दपुराणा(cid:6993)क पृ० ३७४ से ३८१ तक), आव(cid:7008)(cid:7004)यख(cid:7003)ड अव(cid:7008)ती(cid:6979)े(cid:7074)माहा(cid:7004)(cid:7013)यके २४ व(cid:7286)
अ(cid:7007)यायम(cid:7286) (‘क(cid:7016)याण’ संि(cid:6979)(cid:7385) (cid:7021)क(cid:7008)दपुराणा(cid:6993)क पृ० ७०८-९), (cid:7079)भासख(cid:7003)डके २७८ व(cid:7286) अ(cid:7007)यायम(cid:7286) (सं० (cid:7021)क(cid:7008)दपुराणा(cid:6993)क
पृ० १०२५—२७) तथा अ(cid:7007)या(cid:7004)मरामायणके अयो(cid:7007)याका(cid:7003)डम(cid:7286) (६ । ६४—९२) वण(cid:6981)न (cid:7408)कया ह।ै म(cid:7004)(cid:7021)यपुराण १२ ।
६१ म(cid:7286) वे इ(cid:7008)ह (cid:7286) ‘भाग(cid:6981)वस(cid:7275)म’ से (cid:7021)मरण करते ह४(cid:7289) और भागवत ६ । १८ । ५ म(cid:7286) ‘महायोगी’ से।
इसी (cid:7079)कार किवकुलितलक कािलदासने रघुवंशम(cid:7286) आ(cid:7408)दकिवको दो बार (cid:7021)मरण (cid:7408)कया ह।ै एक तो—‘किव:
कुशे(cid:7007)माहरणाय यात:। िनषादिव(cid:7373)ा(cid:7003)डजदश(cid:6981)नो(cid:7004)थ: (cid:7395)ोक-(cid:7004)वमाप(cid:7378)त य(cid:7021)य शोक:५॥’ (१४ । ७०) इस (cid:7395)ोकम(cid:7286),
दसू रे २ । ४ के ‘पूव(cid:6981)सू(cid:7407)रिभ:’ म(cid:7286)। भवभूितको क(cid:7271)णरसका आचाय(cid:6981) माना गया ह,ै (cid:7412)कंतु हम देखते ह (cid:7289) (cid:7408)क उ(cid:7008)ह (cid:7286) इसक(cid:7409)
िश(cid:6979)ा आ(cid:7408)दकिवस े ही िमली ह।ै वे भी उ(cid:7275)ररामच(cid:7407)रतके दसू रे अ(cid:6993)कम(cid:7286) ‘वा(cid:7016)मी(cid:7408)कपा(cid:7393)ा(cid:6981)(cid:7408)दह पय(cid:6981)टािम’
‘मुनय(cid:7021)तमेव िह पुराण(cid:7081)(cid:7404)वा(cid:7408)दनं (cid:7079)ाचेतसमृ(cid:7410)षं..... उपासते’ आ(cid:7408)दसे उ(cid:7008)ह(cid:7277)का (cid:7021)मरण करते ह।(cid:7289) ‘सुभािषतप(cid:7373)ित’
के िनमा(cid:6981)ता शा(cid:6993)ग(cid:6981)धर उनके इस ऋणको (cid:7021)प(cid:7397) (cid:7390)(cid:7334) करते (cid:7263)ए िलखते ह—(cid:7289)
कवी(cid:7008)(cid:7076)ं नौिम वा(cid:7016)मी(cid:7412)कं य(cid:7021)य रामायणीकथाम्।
चि(cid:7008)(cid:7076)कािमव िच(cid:7008)वि(cid:7008)त चकोरा इव साधव:॥
इसी तरह महाकिव भास, आचाय(cid:6981) श(cid:6993)कर, रामानुजा(cid:7408)द सभी स(cid:7013)(cid:7079)दायाचाय(cid:6981), राजा भोज आ(cid:7408)द परवत(cid:7278)
िव(cid:7367)ान(cid:7298)से लेकर (cid:7410)हदं ीसािह(cid:7004)यके (cid:7079)ाण गो(cid:7021)वामी तुलसीदासजीतकने ‘बंदउँ मुिन पद कंजु रामायन जे(cid:7410)ह ं िनरमयउ’
‘जान आ(cid:7408)दकिब नाम (cid:7079)तापू’, ‘बालमी(cid:7408)क भे (cid:7081)(cid:7404) समाना’ (रामच(cid:7407)रतमानस), ‘जहाँ बालमी(cid:7408)क भए (cid:7011)याधत(cid:7286) मु(cid:7410)नंदु
साधु’ ‘मरा मरा’ ‘जप(cid:7286) िसख सुिन (cid:7407)रिष सातक(cid:7409)’ (किवतावली, उ(cid:7275)रका(cid:7003)ड १३८ से १४०), ‘कहत मुनीस महसे
महातम उलटे सीधे नामको’ ‘मिहमा उलटे नामक(cid:7409) मुिन (cid:7408)कयो (cid:7408)करातो।’ (िवनयपि(cid:7074)का १५६, १५१), ‘उलटा जपत
कोलते भए ऋिषराव’ (बरवै रामा० ५४), ‘राम िबहाइ मरा जपते िबगरी सुधरी किब को(cid:7408)कल(cid:7264) क(cid:7409)’ (किव० ७ ।
८८) इ(cid:7004)या(cid:7408)द पद(cid:7298)से इनका बार-बार (cid:7088)(cid:7373)ापूव(cid:6981)क (cid:7021)मरण (cid:7408)कया ह;ै कृत(cid:6980)ता (cid:6980)ापन क(cid:7409) ह।ै
संि(cid:6979)(cid:7385) जीवनी
मह(cid:7414)ष(cid:6981) वा(cid:7016)मी(cid:7408)कजीको कुछ लोग िन(cid:7388) जाितका बतलाते ह।(cid:7289) पर वा(cid:7016)मी(cid:7408)करामायण ७ । ९६ । १९, ७। ९३ ।
१७ तथा अ(cid:7007)या(cid:7004)मरामायण ७ । ७ । ३१ म(cid:7286) इ(cid:7008)ह(cid:7298)ने (cid:7021)वयं अपनेको (cid:7079)चेताका पु(cid:7074) कहा ह।ै ६ मनु(cid:7021)मृित १ । ३५ म(cid:7286)
‘(cid:7079)चेतसं विस(cid:7399)ं च भृगुं नारदमेव च’ (cid:7079)चेताको विस(cid:7399), नारद, पुल(cid:7021)(cid:7004)य, किव आ(cid:7408)दका भाइ(cid:6981) िलखा ह।ै (cid:7021)क(cid:7008)दपुराणके
वैशाखमाहा(cid:7004)(cid:7013)यम(cid:7286) इ(cid:7008)ह (cid:7286) ज(cid:7008)मा(cid:7008)तरका (cid:7390)ाध बतलाया ह।ै इससे िस(cid:7373) ह ै (cid:7408)क ज(cid:7008)मा(cid:7008)तरम(cid:7286) ये (cid:7390)ाध थे। (cid:7390)ाध-ज(cid:7008)मके
पहले भी (cid:7021)त(cid:7013)भ नामके (cid:7088)ीव(cid:7004)सगो(cid:7074)ीय (cid:7081)ा(cid:7404)ण थे। (cid:7390)ाध-ज(cid:7008)मम(cid:7286) श(cid:6993)ख ऋिषके स(cid:7004)स(cid:6993)गसे, रामनामके जपसे ये दसू रे
ज(cid:7008)मम(cid:7286) (४) ‘अि(cid:7336)शमा(cid:6981)’ (मता(cid:7008)तरस े र(cid:7360)ाकर) (cid:7263)ए। वहाँ भी (cid:7390)ाध(cid:7298)के स(cid:6993)गसे कुछ (cid:7408)दन (cid:7079)ा(cid:7334)न सं(cid:7021)कारवश (cid:7390)ाध-
कम(cid:6981)म(cid:7286) लगे। (cid:7408)फर, स(cid:7385)(cid:7414)ष(cid:6981)य(cid:7298)के स(cid:7004)संगसे मरा-मरा जपकर—बाँबी पड़नेसे वा(cid:7016)मी(cid:7408)क नामसे (cid:6990)यात (cid:7263)ए और वा(cid:7016)मी(cid:7408)क-
रामायणक(cid:7409) रचना क(cid:7409)। (‘क(cid:7016)याण’ सं० (cid:7021)क(cid:7008)दपुराणा(cid:6993)क पृ० ३८१; ७०९; १०२४) बंगलाके कृि(cid:7275)वासरामायण,
मानस, अ(cid:7007)या(cid:7004)मरामा० २ । ६ । ६४ से ९२, आन(cid:7008)दरामायण रा(cid:6996)यका(cid:7003)ड १४ । २१—४९, भिव(cid:7020)यपुराण (cid:7079)ितसग(cid:6981)०
४। १० म(cid:7286) भी यह कथा थोड़े हरे -फेरसे (cid:7021)प(cid:7397) ह।ै गो(cid:7021)वामी तुलसीदासजीने व(cid:7021)तुत: यह कथा िनराधार नह(cid:7277) िलखी।
अतएव इ(cid:7008)ह (cid:7286) नीच जाितका मानना सव(cid:6981)था (cid:7082)ममूलक ह।ै
(cid:7079)ाचीन सं(cid:7021)कृत टीकाएँ
वा(cid:7016)मी(cid:7408)करामायणपर अगिणत (cid:7079)ाचीन टीकाए ँ ह,(cid:7289) यथा—१ कतक टीका (इसका नागोजीभ(cid:7349) तथा गोिव(cid:7008)द-
राजा(cid:7408)दने ब(cid:7263)त उ(cid:7016)लेख (cid:7408)कया ह)ै , २—नागोजीभ(cid:7349)क(cid:7409) ितलक या रामािभरामी (cid:7390)ा(cid:6990)या, ३—गोिव(cid:7008)दराजक(cid:7409) भूषण
टीका, ४—िशवसहायक(cid:7409) रामायण-िशरोमिण (cid:7390)ा(cid:6990)या, (ये पूव(cid:7299)(cid:7334) तीन(cid:7298) टीकाए ँ गुजराती (cid:7410)(cid:7079)ं(cid:7407)ट(cid:6993)ग (cid:7079)ेस ब(cid:7013)बइ(cid:6981)से
एकम(cid:7286) ही छपी ह।(cid:7289) ) ५—माह(cid:7393)े रतीथ(cid:6981)क(cid:7409) तीथ(cid:6981)(cid:7390)ा(cid:6990)या या त(cid:7276)वदीप, ६—क(cid:7008)दाल रामानुजक(cid:7409) रामानुजीय(cid:7390)ा(cid:6990)या; (ये
टीकाए ँ व(cid:7286)कटे(cid:7393)र (cid:7079)ेस ब(cid:7013)बइ(cid:6981)से छपी ह।(cid:7289) ) ७—वरदराजकृत िववेकितलक, ८—(cid:7142)य(cid:7013)बकराज मखानीक(cid:7409) धमा(cid:6981)कूत-
(cid:7390)ा(cid:6990)या (यह ख(cid:7003)डश: म(cid:7076)ास एवं (cid:7088)ीर(cid:6993)ग(cid:7013)से छपी ह)ै और ९—रामान(cid:7008)दतीथ(cid:6981)क(cid:7409) रामायणकूट-(cid:7390)ा(cid:6990)या। इसके
अित(cid:7407)र(cid:7334) चतुरथ(cid:6981)दीिपका, रामायणिवरोधप(cid:7407)रहार, रामायणसेतु, ता(cid:7004)पय(cid:6981)तरिण, (cid:7088)ृ(cid:6993)गारसुधाकर रामायणस(cid:7385)िब(cid:7013)ब,
मनोरमा आ(cid:7408)द अनेक टीकाए ँ ह।(cid:7289) ‘री(cid:7410)डं(cid:6991)स इन रामायण’ के अनुसार इतनी टीकाए ँ और ह—(cid:7289) १ अहोबलक(cid:7409)
‘वा(cid:7016)मी(cid:7408)क-(cid:7265)दय’ (तिन(cid:7395)ोक(cid:7409)) (cid:7390)ा(cid:6990)या, उनके िश(cid:7020)यक(cid:7409) िवरोधभि(cid:7347)नी टीका, माधवाचाय(cid:6981)क(cid:7409) रामायणता(cid:7004)पय(cid:6981)िनण(cid:6981)य-
(cid:7390)ा(cid:6990)या, (cid:7088)ीअ(cid:7009)पय दीि(cid:6979)ते(cid:7008)(cid:7076)क(cid:7409) भी इसी नामक(cid:7409) एक अ(cid:7008)य (cid:7390)ा(cid:6990)या (िजसम(cid:7286) उ(cid:7008)ह(cid:7298)ने रामायणको िशवपरक िस(cid:7373)
(cid:7408)कया ह)ै , (cid:7079)बालमुकु(cid:7008)दसू(cid:7407)रक(cid:7409) रामायणभूषण-(cid:7390)ा(cid:6990)या एवं (cid:7088)ीरामभ(cid:7076)ा(cid:7088)मक(cid:7409) सुबोिधनी टीका। डा(cid:6989)टर एम०
कृ(cid:7020)णमाचारीने अपनी पु(cid:7021)तक ‘िह(cid:7021)(cid:7069)ी ऑफ (cid:6989)लािसकल सं(cid:7021)कृत िलटरेचर’ म(cid:7286) कइ(cid:6981) ऐसी टीका(cid:7312)का उ(cid:7016)लेख (cid:7408)कया ह,ै
िजनके लेखक(cid:7298)का पता नह(cid:7277) ह।ै उदाहरणाथ(cid:6981)—अमृतकतक, रामायणसारदीिपका, गु(cid:7271)बाला िच(cid:7275)रि(cid:7347)नी,
िव(cid:7367)(cid:7008)मनोरि(cid:7347)नी आ(cid:7408)द। उ(cid:7008)ह(cid:7298)ने वरदराजाचाय(cid:6981)के रामायणसारसं(cid:7061)ह, देवरामभ(cid:7349)क(cid:7409) िवषयपदाथ(cid:6981)(cid:7390)ा(cid:6990)या, नृ(cid:7410)संह
शा(cid:7403)ीक(cid:7409) क(cid:7016)पवि(cid:7016)लका, व(cid:7286)कटाचाय(cid:6981)क(cid:7409) रामायणाथ(cid:6981)(cid:7079)कािशका, व(cid:7286)कटाचाय(cid:6981)के रामायण- कथािवमश(cid:6981) आ(cid:7408)द
(cid:7390)ा(cid:6990)या(cid:7061)(cid:7008)थ(cid:7298)का भी उ(cid:7016)लेख (cid:7408)कया ह।ै इसके अित(cid:7407)र(cid:7334) कइ(cid:6981) टीकाए ँ ‘म(cid:7007)विवलास’ वाली (cid:7079)ितम(cid:7286) सं(cid:7061)हीत ह।(cid:7289) (cid:6980)ात ये
सब तो सं(cid:7021)कृत (cid:7390)ा(cid:6990)याए ँ ह।(cid:7289) अ(cid:6980)ात सं(cid:7021)कृत (cid:7390)ा(cid:6990)या(cid:7312), िह(cid:7008)दीके अनेकानेक (cid:7367)तै , अ(cid:7367)तै , शु(cid:7373)ा(cid:7367)तै , िविश(cid:7397)ा(cid:7367)तै ा(cid:7408)द
मतावलि(cid:7013)बय(cid:7298), आय(cid:6981)समाजक(cid:7409) (cid:7390)ा(cid:6990)या(cid:7312), बंगला, मराठी, गुजराती आ(cid:7408)द िविभ(cid:7382) (cid:7079)ा(cid:7008)तीय भाषा(cid:7312) तथा (cid:7080)(cid:7286)च,
अं(cid:7061)ेजी आ(cid:7408)द अ(cid:7008)य िवदेशी भाषा(cid:7312)म(cid:7286) (cid:7408)कये गये अनुवाद, टीका-(cid:7407)ट(cid:7009)पिणय(cid:7298)क(cid:7409) तो यहाँ कोइ(cid:6981) बात ही नह(cid:7277) छेड़नी ह;ै
(cid:6989)य(cid:7298)(cid:7408)क उनका अ(cid:7008)त ही नह(cid:7277) होना ह।ै
रामायणके का(cid:7390)गुण, अ(cid:7008)य िवशेषताएँ
कुछ लोग(cid:7298)ने तो यहाँतक कहा ह ै (cid:7408)क रामायणके ल(cid:6979)ण(cid:7298)के आधारपर ही द(cid:7003)डी आ(cid:7408)दने का(cid:7390)(cid:7298)क(cid:7409) प(cid:7407)रभाषा
बतलायी। (cid:7142)य(cid:7013)बकराज मखानीने सु(cid:7008)दरका(cid:7003)डक(cid:7409) (cid:7390)ा(cid:6990)याम(cid:7286) (cid:7079)ाय: सभी (cid:7395)ोक(cid:7298)को अलंकार, रसा(cid:7408)दयु(cid:7334) मानकर
का(cid:7003)डनामक(cid:7409) साथ(cid:6981)कता (cid:7408)दखलायी ह।ै वा(cid:7021)तवम(cid:7286) बात भी ऐसी ही ह।ै सु(cid:7008)दरका० ५वाँ सग(cid:6981) तो िनता(cid:7008)त सु(cid:7008)दर ह ै ही।
(cid:7088)ीमखानीने सभीके उदाहरण भी (cid:7408)दये ह।(cid:7289) यह बड़े आ(cid:7391)य(cid:6981)क(cid:7409) बात ह ै (cid:7408)क आ(cid:7408)दकिवने (cid:7408)कसी (cid:7079)ाचीन का(cid:7390)को िबना ही
देखे, (cid:7408)कसी (cid:7061)(cid:7008)थसे िबना ही सहारा िलये सव(cid:7299)(cid:7275)म का(cid:7390)का िनमा(cid:6981)ण (cid:7408)कया। इनका (cid:7079)ाकृितक िच(cid:7074)ण तो सु(cid:7008)दर ह ै ही,
संवाद सवा(cid:6981)िधक सु(cid:7008)दर ह।ै हनुमा(cid:7008)जीक(cid:7409) वाता(cid:6981)लापकुशलता सव(cid:6981)(cid:7074) देखते बनती ह।ै (cid:7088)ीरामक(cid:7409) (cid:7079)ितपादनशैली,
दशरथजीक(cid:7409) संभाषणप(cid:7373)ित, (अयो(cid:7007)याका(cid:7003)ड २रा सग(cid:6981)) (cid:7408)कमिधकं कह(cid:7277)-कह(cid:7277) रावणका भी कथन (लंकाका(cid:7003)ड १६वाँ
सग(cid:6981)) ब(cid:7263)त सु(cid:7008)दर ह।ै इ(cid:7008)ह(cid:7298)ने (cid:6996)योितषशा(cid:7403)को भी परम (cid:7079)माण माना ह।ै ि(cid:7074)जटाके (cid:7021)व(cid:7384), (cid:7088)ीरामका या(cid:7074)ाकािलक
मु(cid:7264)त(cid:6981)िवचार, िवभीषण(cid:7367)ारा लंकाके अपशकुन(cid:7298)का (cid:7079)ितपादन (लंकाका(cid:7003)ड १०वाँ सग(cid:6981)) आ(cid:7408)द (cid:6996)योित(cid:7414)व(cid:6981)(cid:6980)ानके (cid:6980)ापक
तथा समथ(cid:6981)क ह।(cid:7289) (cid:7088)ीराम जब अयो(cid:7007)यासे चलते ह (cid:7289) तो नौ (cid:7061)ह एक(cid:7074) हो जाते ह७(cid:7289) —इससे लंकायु(cid:7373) होता ह।ै दशरथजी
(cid:7088)ीरामसे (cid:6996)योितिषय(cid:7298)(cid:7367)ारा अपने अिन(cid:7397) फलादेशक(cid:7409) बात बतलाते ह।(cid:7289) (अयो(cid:7007)या० ४ । १८)८। यु(cid:7373)का(cid:7003)ड १०२ । ३२
—३४ के (cid:7395)ोक(cid:7298)म(cid:7286) रावणमरणके समयक(cid:7409) (cid:7061)हि(cid:7021)थित भी (cid:7007)येय ह।ै यु(cid:7373)का(cid:7003)ड ९१व(cid:7286) सग(cid:6981)म(cid:7286) आयुव(cid:7287)दिव(cid:6980)ानक(cid:7409) बात(cid:7286) ह।(cid:7289)
यु(cid:7373) १८ व(cid:7286) सग(cid:6981) तथा ६३ । २ से २५ (cid:7395)ोकतक राजनीितक(cid:7409) अ(cid:7004)य(cid:7008)त सारभूत अ(cid:7006)भुत बात(cid:7286) ह।(cid:7289) यु(cid:7373)का(cid:7003)ड ७३ । २४—
२८ म(cid:7286) त(cid:7008)(cid:7074)शा(cid:7403)क(cid:7409) भी (cid:7079)(cid:7408)(cid:7059)याए ँ ह।(cid:7289) इसम(cid:7286) रावण तथा मेघनादको भारी ताि(cid:7008)(cid:7074)क (cid:7408)दखलाया गया ह।ै मेघनादक(cid:7409) सब
िवजय त(cid:7008)(cid:7074)मूलक ह।ै जब वह जीिवत कृ(cid:7020)णछागक(cid:7409) बिल देता ह,ै तब त(cid:7385)का(cid:7345)नके तु(cid:7016)य अि(cid:7336)क(cid:7409) दि(cid:6979)णावत(cid:6981) िशखाएँ
उसे िवजय सूिचत करती ह—(cid:7289) ‘(cid:7079)दि(cid:6979)णावत(cid:6981)िशख(cid:7021)त(cid:7385)का(cid:7345)नसि(cid:7382)भ:।’ (६ । ७३। २३)। रावण भी भारी ताि(cid:7008)(cid:7074)क
ह।ै उसक(cid:7409) (cid:7007)वजापर (ताि(cid:7008)(cid:7074)कका िच(cid:7022)न) नरिशरकपाल—मनु(cid:7020)यक(cid:7409) खोपड़ीका िच(cid:7022)न था। (६ । १०० । १४)। (cid:7412)कंतु
उसके पराभव आ(cid:7408)द(cid:7367)ारा ऋिष वाममाग(cid:6981)के इन बिल-मांस-सुरा(cid:7408)द (cid:7408)(cid:7059)या(cid:7312)क(cid:7409) असमीचीनता (cid:7079)द(cid:7414)श(cid:6981)त करते ह(cid:7289)
(गो(cid:7021)वामी तुलसीदासजीने भी ‘तिज (cid:7088)ुित पंथ बाम मग चलह(cid:7277),’ (अयो(cid:7007)या० १६८। ७-८), ‘कौल कामबस कृपन
िबमूढा’ (लंका० ३१ । २) आ(cid:7408)दसे इसी बातका समथ(cid:6981)न (cid:7408)कया ह)ै । इस तरह हम(cid:7286) मह(cid:7414)ष(cid:6981)क(cid:7409) दिृ (cid:7397)म(cid:7286) (cid:6996)यौितष, त(cid:7008)(cid:7074),
आयुव(cid:7287)द, शकुन आ(cid:7408)द शा(cid:7403)(cid:7298)क(cid:7409) (cid:7079)ाचीनता एवं समीचीनता (cid:6980)ात होती ह।ै व(cid:7021)तुत: यही परम आि(cid:7021)तकक(cid:7409) दिृ (cid:7397) होती ह।ै
धम(cid:6981)शा(cid:7403)के िलये तो यह (cid:7061)(cid:7008)थ परम (cid:7079)माण ह ै ही, अ(cid:7008)य ऐितहािसक कथाए ँ भी ब(cid:7263)त ह,(cid:7289) अथ(cid:6981)शा(cid:7403)क(cid:7409) भी पया(cid:6981)(cid:7385) साम(cid:7061)ी
ह।ै (cid:7390)वहार तथा आचारक(cid:7409) भी बात(cid:7286) ह,(cid:7289) कुशलमाग(cid:6981)का भी (cid:7079)दश(cid:6981)न ह।ै
पिव(cid:7074) दाश(cid:6981)िनकता
मह(cid:7414)ष(cid:6981) वा(cid:7016)मी(cid:7408)कक(cid:7409) अ(cid:7006)भुत किवता एवं अ(cid:7008)या(cid:7008)य मह(cid:7275)ाम(cid:7286) उनक(cid:7409) तप(cid:7021)या ही हते ु ह।ै इसम(cid:7286) वा(cid:7016)मी(cid:7408)करामायण
ही सा(cid:6979)ी ह।ै ‘तप:(cid:7021)वा(cid:7007)यायिनरतं तप(cid:7021)वी वाि(cid:6991)वदांवरम्’ से इस का(cid:7390)का ‘तप’ श(cid:7011)दसे ही आर(cid:7013)भ होता ह ै और
(cid:7079)थम अधा(cid:6981)लीम(cid:7286) ही दो बार ‘तप’ श(cid:7011)द आया और ‘तप(cid:7021)वी’ श(cid:7011)द(cid:7367)ारा मह(cid:7414)ष(cid:6981)ने एक (cid:7079)कारसे अपनी जीवनी भी िलख
दी। तप(cid:7367)ारा ही (cid:7081)(cid:7404)ाजीका उ(cid:7008)ह(cid:7298)ने सा(cid:6979)ात् (cid:7408)कया, रामायणक(cid:7409) (cid:7408)द(cid:7390)का(cid:7390)ताका आशीवा(cid:6981)द िलया और रामच(cid:7407)र(cid:7074)का
दश(cid:6981)न (cid:7408)कया। बादम(cid:7286) िव(cid:7393)ािम(cid:7074)के िविच(cid:7074) तपका वण(cid:6981)न, ग(cid:6993)गाजीके आगमनम(cid:7286) भगीरथक(cid:7409) अ(cid:7006)भुत तप(cid:7021)या, चूली
ऋिषक(cid:7409) तप(cid:7021)या, भृगुक(cid:7409) तप(cid:7021)या आ(cid:7408)दका भी वण(cid:6981)न ह।ै इनके मतसे (cid:7021)वगा(cid:6981)(cid:7408)द सभी सुखभोग(cid:7298)का हते ु तप ह।ै (cid:7408)कमिधकं;
रावणा(cid:7408)दके रा(cid:6996)य, सुख, शि(cid:7334), आयु आ(cid:7408)दका मूल भी तप ह।ै (cid:7088)ीराम तो शु(cid:7373) तप(cid:7021)वी ह।(cid:7289) वे तपि(cid:7021)वय(cid:7298)के आ(cid:7088)मम(cid:7286)
(cid:7079)वेश करते ह।(cid:7289) वहाँ वे वैखानस, बालिख(cid:7016)य, स(cid:7013)(cid:7079)(cid:6979)ाल, मरीिचप (केवल च(cid:7008)(cid:7076)(cid:7408)करण पान करनेवाले), प(cid:7074)ाहारी,
उ(cid:7008)म(cid:7343)क (सदा क(cid:7003)ठतक पानीम(cid:7286) डूबकर तप(cid:7021)या करनेवाले), प(cid:7345)ाि(cid:7336)सेवी, वायुभ(cid:6979)ी, जलभ(cid:6979)ी, (cid:7021)थि(cid:7003)डलशायी,
आकाशिनलयी एवं ऊ(cid:7007)व(cid:6981)वासी (पव(cid:6981)त-िशखर, वृ(cid:6979), मचान आ(cid:7408)दपर रहनेवाले) तपि(cid:7021)वय(cid:7298)को देखते ह।(cid:7289) ये सभी जपम(cid:7286)
लीन थे। (अर(cid:7003)यका(cid:7003)ड ६ठा सग(cid:6981)) इनका जप स(cid:7013)भवत: ‘(cid:7088)ीराम’ म(cid:7008)(cid:7074) रहा हो, (cid:6989)य(cid:7298)(cid:7408)क इनम(cid:7286)से अिधकांश (cid:7088)ीरामको
देखते ही योगाि(cid:7336)म(cid:7286) शरीर छोड़ देते ह।(cid:7289) व(cid:7021)तुत: का(cid:7390)िविधसे का(cid:7008)तासि(cid:7013)मत मधुर वाणीम(cid:7286) वा(cid:7016)मी(cid:7408)कका यही दाश(cid:6981)िनक
उपदेश ह।ै उनका मूल त(cid:7276)व इस (cid:7079)कार पिव(cid:7074)तापूव(cid:6981)क रहकर तपोऽनु(cid:7399)ान करते (cid:7263)ए इ(cid:6981)(cid:7393)रक(cid:7409) आराधना करना एवं
अधम(cid:6981)से सदा दरू रहना ही ह।ै
(cid:7088)ीरामक(cid:7409) पर(cid:7081)(cid:7404)ता
कुछ लोग रामायणम(cid:7286) नरच(cid:7407)र(cid:7074) मानते ह (cid:7289) और (cid:7088)ीरामके इ(cid:6981)(cid:7393)रता(cid:7079)ितपादक (देिखये, बालका(cid:7003)ड १५ से १८ सग(cid:6981),
पुन: ७६ । १७, १९, अयो(cid:7007)या० १ । ७, अर(cid:7003)य० ३ । ३७, सु(cid:7008)दर० २५ । २७, ३१; ५१ । ३८, यु(cid:7373)० ५९। ११०;
९५ । २५; पूरा १११ तथा ११७ वाँ सग(cid:6981) ११९ । १८, ११९ । ३२ म(cid:7286) सु(cid:7021)प(cid:7397) ‘(cid:7081)(cid:7404)’ श(cid:7011)द उ(cid:7275)रका० ८ । २६, ५१।
१२—२२; १०४ । ४ आ(cid:7408)द। ब(cid:6993)ग तथा पि(cid:7391)मी शाखाम(cid:7286) भी ये सब (cid:7395)ोक ह,(cid:7289) बि(cid:7016)क कह(cid:7277)-कह(cid:7277) तो इससे भी अिधक
ह।(cid:7289) ) हजार(cid:7298) वचन(cid:7298)को (cid:7079)ि(cid:6979)(cid:7385) मानते ह।(cid:7289) (cid:7412)कंतु (cid:7007)यानसे पढ़नेपर (cid:7088)ीरामक(cid:7409) इ(cid:6981)(cid:7393)रता सव(cid:6981)(cid:7074) दीखती ह।ै ग(cid:7013)भीर िच(cid:7008)तनके
बाद तो (cid:7079)(cid:7004)येक (cid:7395)ोक ही (cid:7088)ीरामक(cid:7409) अिच(cid:7008)(cid:7004)य शि(cid:7334)म(cid:7275)ा, लोको(cid:7275)र धम(cid:6981)ि(cid:7079)यता, आि(cid:7088)तव(cid:7004)सलता एवं इ(cid:6981)(cid:7393)रताका
(cid:7079)ितपादक दीखता ह।ै िवभीषणशरणागितके समय य(cid:7378)िप कोइ(cid:6981) भी ऐ(cid:7393)य(cid:6981) (cid:7079)दश(cid:6981)क वचन नह(cid:7277) आया, पर (cid:7088)ीरामके
अ(cid:7079)ितम माद(cid:6981)व, कपोतके आित(cid:7005)यस(cid:7004)कारके उदाहरण देने, परम(cid:7414)ष(cid:6981) क(cid:7003)डुक(cid:7409) गाथा पढ़ने एवं अपने शरणम(cid:7286) आये सम(cid:7021)त
(cid:7079)ािणय(cid:7298)को* सम(cid:7021)त (cid:7079)ािणय(cid:7298)से अभयदान देनेके (cid:7021)वाभािवक िनयमको घोिषत करनेके बाद (cid:7079)ितवादी सु(cid:7061)ीवको िववश
होकर कहना ही पड़ा (cid:7408)क ‘धम(cid:6981)(cid:6980)! लोकनाथ(cid:7298)के िशरोमिण! आपके इस कथनम(cid:7286) कोइ(cid:6981) आ(cid:7391)य(cid:6981) नह(cid:7277) ह;ै (cid:6989)य(cid:7298)(cid:7408)क आप महान्
शि(cid:7334)शाली एवं स(cid:7004)पथपर आ(cid:7272)ढ़ ह—(cid:7289)
(cid:7408)कम(cid:7074) िच(cid:7074)ं धम(cid:6981)(cid:6980) लोकनाथिशखामणे।
यत् (cid:7004)वमाय(cid:7304) (cid:7079)भाषेथा: स(cid:7276)ववान् स(cid:7004)पथे ि(cid:7021)थत:॥
(६ । १८ । ३६)
इसी (cid:7079)कार हनुमा(cid:7008)जीने सीताजीके सामने और रावणके सामने जो (cid:7088)ीरामके गुण कह े ह,(cid:7289) उनम(cid:7286) उ(cid:7008)ह (cid:7286) इ(cid:6981)(cid:7393)र तो
नह(cid:7277) बतलाया, (cid:7412)कंतु ‘(cid:7088)ीरामम(cid:7286) यह साम(cid:7005)य(cid:6981) ह ै (cid:7408)क वे एक ही (cid:6979)णम(cid:7286) सम(cid:7021)त (cid:7021)थावर-जंगमा(cid:7004)मक िव(cid:7393)को सं(cid:7265)त कर
दसू रे ही (cid:6979)ण पुन: इस संसारका (cid:6996)य(cid:7298)-का-(cid:7004)य(cid:7298) िनमा(cid:6981)ण कर सकते ह’(cid:7289) इस कथनम(cid:7286) (cid:6989)या इ(cid:6981)(cid:7393)रताका भाव (cid:7021)प(cid:7397) नह(cid:7277) हो
जाता? (cid:7408)कतनी (cid:7021)प(cid:7397)ता ह—ै
स(cid:7004)यं रा(cid:6979)सराजे(cid:7008)(cid:7076) (cid:7088)ृणु(cid:7020)व वचनं मम।
रामदास(cid:7021)य दूत(cid:7021)य वानर(cid:7021)य िवशेषत:॥
सवा(cid:6981)ल्ँलोकान् सुसं(cid:7265)(cid:7004)य सभूतान् सचराचरान्।
पुनरेव तथा (cid:7090)(cid:7397)ुं श(cid:7334)ो रामो महायशा:॥
(वा(cid:7016)मी० सु(cid:7008)दरका(cid:7003)ड ५१ । ३८-३९)
स(cid:7340)ी बात तो यह ह ै (cid:7408)क तप(cid:7021)वी वा(cid:7016)मी(cid:7408)क ‘राम’ के ही जापक थे। (उनके ‘मरा-मरा’ जपनेक(cid:7409) कथाको भी
ब(cid:7263)त(cid:7298)ने िनमू(cid:6981)ल माना ह,ै (cid:7412)कंतु यह कथा अ(cid:7007)या(cid:7004)मरामायण अयो(cid:7007)याका(cid:7003)ड, आन(cid:7008)दरामायण रा(cid:6996)यका(cid:7003)ड १४ तथा
(cid:7021)क(cid:7008)दपुराणम(cid:7286) भी कइ(cid:6981) बार आती ह,ै तुलसीदासजी आ(cid:7408)दने भी िलखा ह)ै इसीसे उ(cid:7008)ह (cid:7286) तथा अ(cid:7008)य(cid:7298)को सारी िसि(cid:7373)याँ
िमली थ(cid:7277), अत: इसम(cid:7286) ‘(cid:7088)ीम(cid:7382)ारायण’ को ही का(cid:7390)(cid:7272)पम(cid:7286) गाया ह।ै अ(cid:7008)यथा त(cid:7004)कालीन क(cid:7008)द-मूल-फलाशी वनवासी
सव(cid:6981)था िनरपे(cid:6979) तप(cid:7021)वीको (cid:7408)कसी राजाके च(cid:7407)र(cid:7074)-वण(cid:6981)नसे कोइ(cid:6981) लाभ न था। ‘योगवािस(cid:7399)’ म(cid:7286) भी, जो उनक(cid:7409) दसू री
िवशाल रचना ह,ै उ(cid:7008)ह(cid:7298)ने गु(cid:7385)(cid:7272)पसे (cid:7088)ीरामका िव(cid:7021)तृत च(cid:7407)र(cid:7074) गाया ह।ै (cid:7412)कंतु (cid:7079)थम अ(cid:7007)यायम(cid:7286) तथा अ(cid:7008)य(cid:7074) भी य(cid:7074)-त(cid:7074)
उनके नारायण(cid:7004)वका (cid:7021)प(cid:7397) (cid:7079)ितपादन कर ही (cid:7408)दया ह।ै व(cid:7021)तुत: (cid:7079)ेमक(cid:7409) मधुरता उसक(cid:7409) गूढ़ताम(cid:7286) ही ह।ै देवता(cid:7312)के
स(cid:7013)ब(cid:7008)धम(cid:7286) तो यह (cid:7079)िसि(cid:7373) भी ह ै (cid:7408)क वे ‘परो(cid:6979)ि(cid:7079)य’ होते ह—(cid:7289) ‘परो(cid:6979)ि(cid:7079)या इव िह देवा:, (cid:7079)(cid:7004)य(cid:6979)ि(cid:7367)ष:’ (ऐतरेय० १
। ३ । १४; बृहदा० ४ । २ । २) अत: मह(cid:7414)ष(cid:6981)क(cid:7409) यह वण(cid:6981)न(cid:7079)णाली गूढ़ (cid:7079)ेमक(cid:7409) ही ह,ै (cid:7412)कंतु साधकके िलये वह सव(cid:6981)(cid:7074) (cid:7021)प(cid:7397)
ही ह,ै ितरोिहत नह(cid:7277) ह।ै इसपर (cid:7079)ाय: सैकड़(cid:7298) सं(cid:7021)कृत (cid:7390)ा(cid:6990)याए ँ भी इसीके सा(cid:6979)ी ह।(cid:7289)
ऐितहािसक दृि(cid:7397)
वा(cid:7016)मी(cid:7408)कका वण(cid:6981)न आधुिनक ऐितहािसक शैलीसे नह(cid:7277) ह,ै इसिलये लोग उसे इितहास(cid:7272)पम(cid:7286) (cid:7021)वीकार नह(cid:7277) करते।
(cid:7412)कंतु वा(cid:7016)मी(cid:7408)कका संसार हजार, दो हजार वष(cid:7300)का न था। (cid:7408)फर भला अरब(cid:7298) वष(cid:7300)का इितहास (cid:6989)या आजके िवकासके
च(cid:7019)मेसे पढ़ा जा सकता ह?ै ऐसी दशाम(cid:7286) केवल उपयोगी (cid:7390)ि(cid:7334)य(cid:7298)का इितहास ही लाभदायक ह।ै इसीिलये अपने यहाँ
इितहासक(cid:7409) प(cid:7407)रभाषा ही दसू री क(cid:7409) गयी ह—ै
धमा(cid:6981)थ(cid:6981)काममो(cid:6979)ाणामुपदेशसमि(cid:7008)वतम्।
पूव(cid:6981)वृ(cid:7275)ं कथायु(cid:7334)िमितहासं (cid:7079)च(cid:6979)ते॥
(िव(cid:7020)णुधम(cid:6981)० ३। १५। १)
और िव(cid:7021)तृत एवं दीघ(cid:6981)कािलक िव(cid:7393)का इितहास तो रामायण-महाभारतक(cid:7409) भाँित ही हो सकता ह ै और धम(cid:6981),
अथ(cid:6981), लोक-(cid:7390)वहार, परलोक-सुखक(cid:7409) दिृ (cid:7397)से वही लाभकर भी िस(cid:7373) हो सकता ह।ै
भौगोिलक िववरण
रामायणके भूगोलपर भी ब(cid:7263)त अनुसंधान (cid:7263)आ ह।ै ‘क(cid:7016)याण’का रामायणा(cid:6993)क, किन(cid:6993)घमक(cid:7409) ‘ऐ(cid:7008)शे(cid:7008)ट
िड(cid:6989)शनरी’, (cid:7088)ीदेके ‘जागर(cid:7408)फकल िड(cid:6989)शनरी’म(cid:7286) इसपर ब(cid:7263)त अनुसंधान ह।ै कइ(cid:6981) लोग(cid:7298)ने (cid:7021)वत(cid:7008)(cid:7074) लेख भी िलखे ह।(cid:7289)
लंदनके ‘एिशया(cid:7407)टक सोसाइटी जन(cid:6981)ल’ म(cid:7286) एक मह(cid:7276)वपूण(cid:6981) लेख छपा था। ‘वेद धरातल’ (पं० िगरीशच(cid:7008)(cid:7076)) म(cid:7286) भी कुछ
अ(cid:6994)छी साम(cid:7061)ी ह।ै केवल ‘लंका’ पर ही कइ(cid:6981) (cid:7079)ब(cid:7008)ध ह।(cid:7289) ‘सव(cid:7287)(cid:7393)र’ के एक लेखम(cid:7286) ‘मालदीप’ को लंका िस(cid:7373) (cid:7408)कया ह।ै
कुछ लोग इसे (cid:7007)व(cid:7021)त, मि(cid:7343)त या द(cid:6980)ु (cid:7287)य भी मानते ह।(cid:7289) वा(cid:7016)मी० १। २२ क(cid:7409) कौशा(cid:7013)बी (cid:7079)यागसे १४ मील दि(cid:6979)ण-पि(cid:7391)म
कोसम गाँव ह।ै धमा(cid:6981)र(cid:7003)य आजक(cid:7409) गया ह।ै ‘महोदय’ नगर कुशनाभक(cid:7409) क(cid:7008)या(cid:7312)के कु(cid:7011)ज होनेसे आगे चलकर
का(cid:7008)यकु(cid:7011)ज,९० पुन: क(cid:7382)ौज (cid:7263)आ, िग(cid:7407)र(cid:7087)ज ‘राजिगर’ (िबहार) ह।ै १। २४ के मलद-क(cid:7272)ष आरा िजलेके उ(cid:7275)री भाग
ह।(cid:7289) केकयदेश कुछ लोग ‘गजनी’ को और कुछ झेलम एवं क(cid:7409)कनाको कहते ह।(cid:7289) बालका(cid:7003)ड २। ३-४ म(cid:7286) आयी तमसा
नदीपर वा(cid:7016)मी(cid:7408)कजीका आ(cid:7088)म था। यह उस तमसासे सव(cid:6981)था िभ(cid:7382) ह,ै िजसका उ(cid:7016)लेख ग(cid:6993)गाके उ(cid:7275)र तथा अयो(cid:7007)याके
दि(cid:6979)णम(cid:7286) िमलता ह।ै वा(cid:7016)मी(cid:7408)क-आ(cid:7088)मका उ(cid:7016)लेख २। ५६। १६ म(cid:7286) भी आया ह।ै पि(cid:7391)मो(cid:7275)रशाखीय रामायणके २।
११४ म(cid:7286) भी इस आ(cid:7088)मका उ(cid:7016)लेख ह।ै बी० एच० वडेरने ‘क(cid:7016)याण’ रामायणा(cid:6993)कके ४९६ पृ(cid:7399)पर इसे (cid:7079)यागसे २०
मील दि(cid:6979)ण िलखा ह।ै स(cid:7013)मेलनपि(cid:7074)का ४३। २ के १३३ पृ(cid:7399)पर वा(cid:7016)मी(cid:7408)क-आ(cid:7088)म (cid:7079)याग-झाँसीरोड और राजापुर-
मािनकपुर रोडके स(cid:6993)गमपर ि(cid:7021)थत बतलाया गया ह।ै गो(cid:7021)वामी तुलसीदासजीके मतसे इनका आ(cid:7088)म ‘वा(cid:7407)रपुर
(cid:7408)दगपुर बीच (िवलसितभूिम)’ था। मूल गोसाइ(cid:7304)च(cid:7407)रतकार ‘(cid:7408)दगवा(cid:7407)रपुरा बीच सीतामढ़ी’ को वा(cid:7016)मी(cid:7408)क-आ(cid:7088)म
मानते ह।(cid:7289) कुछ लोग कानपुरके िबठूरको भी वा(cid:7016)मीका(cid:7088)म मानते ह।(cid:7289) ११ २। ५६। १६ क(cid:7409) टीकाम(cid:7286) कतक, तीथ(cid:6981),
गोिव(cid:7008)दराज, िशरोमिणकार आ(cid:7408)द इनका समाधान करते (cid:7263)ए िलखते ह (cid:7289) (cid:7408)क ऋिष (cid:7079)ाय: घूमते रहते थे। (cid:7088)ीरामके
वनवासके समय वे िच(cid:7074)कूटके समीप तथा रा(cid:6996)यारोहणकालम(cid:7286) ग(cid:6993)गातटपर (िबठूर) रहते थे। वा(cid:7016)मी० ७। ६६। १
तथा ७। ७१। १४ से भी वा(cid:7016)मीका(cid:7088)म िबठूरम(cid:7286) ही िस(cid:7373) होता ह।ै अ(cid:7008)य िववरण (cid:7079)ाय: (cid:7079)(cid:7021)तुत (cid:7061)(cid:7008)थक(cid:7409) (cid:7407)ट(cid:7009)पिणय(cid:7298)म(cid:7286) ही
(cid:7408)दये गये ह।(cid:7289)
रामायणम(cid:7286) राजनीित, मनोिव(cid:6980)ान
वा(cid:7016)मी(cid:7408)कक(cid:7409) राजनीित ब(cid:7263)त उ(cid:7340) को(cid:7407)टक(cid:7409) ह।ै उसके सामने सभी राजनीितक िवचार तु(cid:6994)छ (cid:7079)तीत होते ह।(cid:7289)
हनुमा(cid:7008)जी तो नीितक(cid:7409) मू(cid:7414)त(cid:6981) ही (cid:7079)तीत होते ह।(cid:7289) िवभीषणके आनेपर (cid:7088)ीराम सबसे स(cid:7013)मित माँगते ह।(cid:7289) सु(cid:7061)ीव कहते ह(cid:7289)
(cid:7408)क यह श(cid:7074)ुका ही भाइ(cid:6981) ह,ै पता नह(cid:7277) (cid:6989)य(cid:7298) अब अक(cid:7021)मात् हमारी सेनाम(cid:7286) (cid:7079)वेश पाना चाहता ह।ै स(cid:7013)भव ह,ै अवसर
पाकर उ(cid:7016)लू जैसे कौ(cid:7312)का वध कर देता ह,ै वैसे यह हम(cid:7286) भी मार डाले। (cid:7079)कृितसे रा(cid:6979)स ह,ै इसका (cid:6989)या िव(cid:7393)ास? साथ
ही नीित यह ह ै (cid:7408)क िम(cid:7074)क(cid:7409) भेजी (cid:7263)इ(cid:6981), मोल ली (cid:7263)इ(cid:6981) तथा जंगली जाितय(cid:7298)क(cid:7409) भी सहायता (cid:7061)ा(cid:7405) ह,ै पर श(cid:7074)ुक(cid:7409) सहायता
तो सदा शंकनीय ह।ै अ(cid:6993)गदने भी (cid:7079)ाय: ऐसी ही बात कही। जा(cid:7013)बव(cid:7008)तने कहा (cid:7408)क हम(cid:7286) भी इसको अदेशकालम(cid:7286) आया
देख बड़ी शंका हो रही ह।ै शरभने कहा (cid:7408)क इसपर गु(cid:7385)चर छोड़ा जाय। अि(cid:7393)पु(cid:7074) मै(cid:7008)दने कहा (cid:7408)क इससे (cid:7079)(cid:7396)- (cid:7079)ित(cid:7079)(cid:7396)
(cid:7408)कये जायँ, िजसके उ(cid:7275)रसे भाव जान िलये जायँगे।
पर हनुमा(cid:7008)जीने इनका ऐसा ख(cid:7003)डन (cid:7408)कया, जो आज भी अभूतपूव(cid:6981) ह।ै वे बोले—‘(cid:7079)भो! आपके सम(cid:6979) बृह(cid:7021)पितका
भाषण भी तु(cid:6994)छ ह।ै पर आपक(cid:7409) आ(cid:6980)ा िशरोधाय(cid:6981) ह।ै म(cid:7289) िववाद, तक(cid:6981), (cid:7021)पधा(cid:6981) आ(cid:7408)दके कारण नह(cid:7277), काय(cid:6981)क(cid:7409) गु(cid:7271)ताके
कारण कुछ िनवेदन करना चाहता (cid:7264)।ँ
‘आपके मि(cid:7008)(cid:7074)य(cid:7298)म(cid:7286)से कुछने िवभीषणके पीछे गु(cid:7385)चर लगानेक(cid:7409) राय दी ह,ै पर गु(cid:7385)चर तो दरू रहनेवाले तथा
‘अद(cid:7397)ृ अ(cid:6980)ातवृ(cid:7275)’ (cid:7390)ि(cid:7334)के पीछे लगाया जाता ह,ै यह तो (cid:7079)(cid:7004)य(cid:6979) ही सामने ह,ै अपना नाम-काम भी (cid:7021)वयं ही कह रहा
ह,ै यहाँ गु(cid:7385)चरका (cid:6989)या उपयोग? कुछ लोग(cid:7298)ने कहा ह ै (cid:7408)क ‘यह अदेशकालम(cid:7286) आया ह’ै , (cid:7412)कंतु मुझे तो लगता ह ै (cid:7408)क यही
इसके आनेका देशकाल ह।ै आपके (cid:7367)ारा वालीको मारा गया और सु(cid:7061)ीवको अिभिष(cid:7334) सुनकर आपके परम श(cid:7074)ु तथा
वालीके िम(cid:7074) रावणके संहारके िलये ही आया ह।ै इससे (cid:7079)(cid:7396) करनेक(cid:7409) बात भी दोषयु(cid:7334) दीखती ह,ै (cid:6989)य(cid:7298)(cid:7408)क उससे इसके
मै(cid:7074)ीभावम(cid:7286) बाधा प(cid:7263)चँ ेगी और यह िम(cid:7074)दिू षत करनेका काय(cid:6981) हो जायगा। य(cid:7298) तो आप कुछ भी बात करते समय इसके
(cid:7021)वरभेद, आकार, मुखिव(cid:7408)(cid:7059)या आ(cid:7408)दसे इसक(cid:7409) मन:ि(cid:7021)थित भाँप ही ल(cid:7286)गे। सुतरां म(cid:7289)ने अपनी तु(cid:6994)छ बुि(cid:7373)के अनुसार यह
कुछ िनवेदन (cid:7408)कया, (cid:7079)माण तो (cid:7021)वयं आप ही ह।(cid:7289) ’ इसी तरह उनका लंका(cid:7079)वेशके बाद १३व(cid:7286) सग(cid:6981)का िवमश(cid:6981), सीतासे
बात करनेके पहले, ‘(cid:7408)कस भाषाम(cid:7286) (cid:7408)कस (cid:7079)कार बात क(cid:7272)ँ ’ इ(cid:7004)या(cid:7408)द परामश(cid:6981), पुन: सीतासे बात(cid:7286) कर वापस चलनेके
समय दतू ा(cid:7408)दके कत(cid:6981)(cid:7390) एवं ल(cid:6993)काके बलाबलक(cid:7409) जानकारीके िलये (cid:7408)कया गया ऊहापोह, सु(cid:7061)ीवको भोगिल(cid:7385) देखकर
(cid:7408)दया गया परामश(cid:6981) तथा रावणको जो उपदेश (cid:7408)कया ह,ै उसम(cid:7286) इनक(cid:7409) अपूव(cid:6981) नीितम(cid:7275)ा, रामभि(cid:7334), िवचार(cid:7079)वणता,
साधुता तथा अ(cid:7079)ितम बुि(cid:7373)म(cid:7275)ा (cid:7079)कट होती ह।ै इ(cid:7008)ह(cid:7277) सब कारण(cid:7298)से उ(cid:7008)ह—(cid:7286) ‘बुि(cid:7373)मतां व(cid:7407)र(cid:7399)म्’ कहा गया ह।ै (cid:7021)वयं
(cid:7088)ीराम भी बार-बार इनके भाषणचातुय(cid:6981), बुि(cid:7373)कौशलपर च(cid:7408)कत होते ह (cid:7289) ((cid:7408)कि(cid:7020)क(cid:7008)धा० ४। २५—३५; यु(cid:7373)का(cid:7003)ड १)।
(cid:7088)ीरामक(cid:7409) नीितम(cid:7275)ा, साधुता, स(cid:7006)गुणस(cid:7013)प(cid:7382)ता तो सव(cid:7299)प(cid:7407)र ह ै ही। (cid:7088)ील(cid:7023)मण भी कम नह(cid:7277) ह।(cid:7289) वे मारीचको पहले ही
रा(cid:6979)स बतलाकर सावधान करते ह।(cid:7289) सीतासे बार-बार कहते ह (cid:7289) (cid:7408)क ‘(cid:7088)ीरामपर कोइ(cid:6981) संकट नह(cid:7277) ह,ै आपपर ही संकट
आया दीखता ह।ै यह सब रा(cid:6979)स(cid:7298)क(cid:7409) माया ह’ै इ(cid:7004)या(cid:7408)द। इसी (cid:7079)कार िवभीषण आ(cid:7408)दक(cid:7409) बात(cid:7286) भी (cid:7021)थान-(cid:7021)थानपर देखते
बनती ह।(cid:7289)
उपसंहार
इन सभी गुण(cid:7298)के आकर होनेसे ही यह का(cid:7390) सवा(cid:6981)िधक लोकि(cid:7079)य, अजर, अमर, (cid:7408)द(cid:7390) तथा क(cid:7016)याणकर१२ ह।ै
संत(cid:7298)के श(cid:7011)द(cid:7298)म (cid:7286) यह ‘रामायण (cid:7088)ीरामतनु’ ह।ै इसका पठन, मनन, अनु(cid:7399)ान सा(cid:6979)ात् (cid:7079)भु (cid:7088)ीरामका संिनधान (cid:7079)ा(cid:7385)
करना ह।ै १३ हनुमा(cid:7008)जीक(cid:7409) (cid:7079)स(cid:7382)ताके िलये इस (cid:7088)ीरामच(cid:7407)रतके गानसे बढ़कर दसू रा उपाय नह(cid:7277)। (इसम(cid:7286) हनुम(cid:7340)(cid:7407)र(cid:7074)
भी िन(cid:7271)पम, उ(cid:7344)वल तथा (cid:7408)द(cid:7390) ह।ै ) इसिलये अना(cid:7408)दकालसे इसके (cid:7088)वण-पठन-अनु(cid:7399)ाना(cid:7408)दक(cid:7409) पर(cid:7013)परा ह।ै
रामलीलाका भी पहले यही आधार रहा। हम पहले यदवु ंिशय(cid:7298)(cid:7367)ारा ह(cid:7407)रवंशम(cid:7286) व(cid:7414)ण(cid:6981)त रामायणनाटक खेलनेका
उ(cid:7016)लेख कर चुके ह।(cid:7289) वहाँ इसका बड़ा रोचक वण(cid:6981)न ह।ै जब सुपुरम(cid:7286) इ(cid:7008)ह (cid:7286) सफलता िमली तो व(cid:7066)नाभके व(cid:7066)पुरम(cid:7286) भी
बुलाया गया। वहाँ इ(cid:7008)ह(cid:7298)ने लोमपाद(cid:7367)ारा (cid:7088)ृ(cid:6993)ग ऋिषका आनयन, पुन: दशरथ-य(cid:6980), ग(cid:6993)गावतरण, र(cid:7013)भािभसार आ(cid:7408)द
नाटक खेले।
रामायणं महाका(cid:7390)मु(cid:7408)(cid:7374)(cid:7019)य नाटकं कृतम्।
लोमपादो दशरथ ऋ(cid:7020)य(cid:7088)ृ(cid:6993)गं महामुिनम्॥
शा(cid:7008)ताम(cid:7009)यानयामास गिणकािभ: सहानघ।
(२। ९३। ८)
लयतालसमं (cid:7088)ु(cid:7004)वा ग(cid:6993)गावतरणं शुभम्।
(२। ९३। २५)
यहाँ (cid:7079)(cid:7378)ु(cid:7388), गद एवं सा(cid:7013)ब ना(cid:7008)दी बाजा बजा रह े थे। (नगाड़(cid:7298)क(cid:7409) (cid:7007)विनको ही यहाँ ना(cid:7008)दी कहा गया ह।ै ) शूर
नामके यादव ही ‘रावण’ का नाटक खेल रह े थे। ((cid:7395)ोक २८) (cid:7079)(cid:7378)ु(cid:7388) नलकूबर बने और सा(cid:7013)ब िवदषू क। इससे िस(cid:7373) है
(cid:7408)क भगवान ् (cid:7088)ीकृ(cid:7020)णके समयसे ही सफल रामलीला-काय(cid:6981) आर(cid:7013)भ था। य(cid:7298) तो ‘खेल(cid:7301) तहाँ बालकन मीला। कर(cid:7301) सदा
रघुनायक लीला॥’ से रामकथाक(cid:7409) तरह रामलीला आ(cid:7408)दक(cid:7409) भी अना(cid:7408)दता िस(cid:7373) ह,ै तथािप इितहासके िव(cid:7367)ान(cid:7298)क(cid:7409)
उ(cid:7004)सुकताके िलये इस घटनाका उ(cid:7016)लेख कर (cid:7408)दया गया। इसके बाद तो हनुम(cid:7382)ाटक, (cid:7079)स(cid:7382)राघवनाटक,
अनघ(cid:6981)राघवनाटक, महानाटक, बालरामायणनाटक आ(cid:7408)द अगिणत रामलीलानाटक (cid:7061)(cid:7008)थ ही िलख डाले गये। इन सभी
नाटक(cid:7061)(cid:7008)थ(cid:7298)का एकमा(cid:7074) आधार यह वा(cid:7016)मी(cid:7408)करामायण ही रहा। इतना ही नह(cid:7277)—इस वा(cid:7016)मीक(cid:7409)य रामायण एवं
रामकथाका (cid:7079)चार-िव(cid:7021)तार जावा, बाली आ(cid:7408)द (cid:7367)ीप(cid:7298)तक (cid:7263)आ। भारतम(cid:7286) इसके चार पाठ (cid:7079)चिलत ह।(cid:7289) पि(cid:7391)मो(cid:7275)र
शाखा (लाहौरका १९३१ का सं(cid:7021)करण), बंगशाखीय (Gorresio’s edition—गोरेिशय(cid:7298)का सं(cid:7021)करण), दाि(cid:6979)णा(cid:7004)य
सं(cid:7021)करण, (गुजराती (cid:7410)(cid:7079)ं(cid:7407)ट(cid:6993)ग (cid:7079)ेस ब(cid:7013)बइ(cid:6981)का तीन टीकावाला सं(cid:7021)करण तथा म(cid:7007)विवलास बुकिडपो, कु(cid:7013)भकोण(cid:7013)का
सं(cid:7021)करण) एवं उ(cid:7275)र भारतका सं(cid:7021)करण (का(cid:7019)मीरी सं(cid:7021)करण)। इनम(cid:7286) दाि(cid:6979)णा(cid:7004)य तथा औदी(cid:6994)य सं(cid:7021)करण तो सव(cid:6981)था एक
ही ह।ै इनम(cid:7286) कह(cid:7277) नाममा(cid:7074)का भी अ(cid:7008)तर नह(cid:7277) ह।ै पि(cid:7391)म-पूव(cid:6981)वाल(cid:7298)म(cid:7286) अ(cid:7007)याय(cid:7298)का अ(cid:7008)तर ह।ै पर उनपर कोइ(cid:6981) सं(cid:7021)कृत
टीका नह(cid:7277) िमलती। बंगशाखीयपर केवल एक लोकनाथरिचत मनोरमा टीका िमलती ह।ै इसिलये दाि(cid:6979)णा(cid:7004)य
सं(cid:7021)करण (औदी(cid:6994)य भी वही ह ै ही) का ही सव(cid:6981)(cid:7074) (cid:7079)चार तथा (cid:7079)ामा(cid:7003)य ह।ै गीता(cid:7079)ेससे भी जनताक(cid:7409) ब(cid:7263)त (cid:7408)दन(cid:7298)से इसक(cid:7409)
माँग थी। अत: इसी दाि(cid:6979)णा(cid:7004)य पाठका (cid:7407)ट(cid:7009)पिणय(cid:7298) तथा िच(cid:7074)(cid:7298)सिहत शु(cid:7373), सटीक एवं स(cid:7021)ता सं(cid:7021)करण जनताक(cid:7409) सेवाके
िलये (cid:7079)कािशत (cid:7408)कया गया ह।ै इसीके साथ एक स(cid:7021)ता केवल मूलपाठका सं(cid:7021)करण भी (cid:7079)कािशत (cid:7408)कया गया ह।ै केवल
(cid:7410)हदं ी जाननेवाल(cid:7298)के िलये अलगसे केवल (cid:7410)हदं ीका ही एक स(cid:7021)ता सं(cid:7021)करण (cid:7079)कािशत (cid:7408)कया जा रहा ह।ै आशा ह,ै