2 Thesis Master Rechtsgeleerdheid Accent Privaatrecht De relativiteitsleer

58 Pages·2014·0.81 MB·Dutch

Thesis Master Rechtsgeleerdheid
Accent Privaatrecht
De relativiteitsleer: het juiste instrumentarium ter beperking van de aansprakelijkheid?
Een juridisch onderzoek naar de gevolgen van de toepassing van de relativiteitsleer door de Hoge
Raad in het hedendaagse aansprakelijkheidsrecht
Naam student: Rik Hermans
ANR: 215892
2
Thesis: Masterthesis Rechtsgeleerdheid, accent Privaatrecht
Opleiding: Master Rechtsgeleerdheid, accent Privaatrecht
Faculteit: Tilburg Law School, Departement Privaatrecht
Onderwijsinstelling: Tilburg University
Studiejaar: 2013/2014
Plaats en datum: 25 juli 2014
Scriptiebegeleider: Mw. mr. D.J.B. Op Heij
Tweede examinator: Mw. mr. J.M.H.P van Neer
Scriptiecoördinator: Mw. mr. D.J.B. Op Heij
Voorwoord
Voor u ligt mijn afstudeerscriptie die het sluitstuk vormt van de masteropleiding Rechtsgeleerdheid,
accent Privaatrecht, aan de Universiteit van Tilburg. Deze masteropleiding heeft een zeer belangrijke
bijdrage geleverd bij de ontwikkeling van mijn juridische vaardigheden. In het bijzonder heb ik kennis
opgedaan van het contracten- en aansprakelijkheidsrecht, personen- en familierecht,
insolventierecht en internationaal privaatrecht, maar ook heb ik onder andere kennis opgedaan van
de verhouding tussen wet en wetgever bij de cursus methodologie van het privaatrecht.
Bij het schrijven van dit voorwoord realiseer ik mij dat al de opgedane kennis direct of indirect heeft
bijgedragen aan de totstandkoming van deze afstudeerscriptie. Bij het noemen van namen zal ik mij
beperkingen moeten opleggen. Maar ook hen die hebben bijgedragen aan de vorming van de master
Rechtsgeleerdheid, accent Privaatrecht, wil ik bedanken voor al datgene wat zij voor mij betekend
hebben.
Een speciaal woord van dank gaat uit naar mijn scriptiebegeleiders mevrouw L.J. (Lotte) Gremmen en
mevrouw D.J.B. (Daniëlle) Op Heij. Mevrouw Gremmen wil ik bedanken voor haar eerlijke, heldere en
scherpe commentaren. Onze gedachtewisselingen tijdens de bijeenkomsten hebben me geholpen bij
het verkrijgen van nieuwe inzichten op momenten dat ik dreigde vast te lopen. Ook dank ik haar voor
de geboden vrijheid als het gaat het schrijfproces. Helaas heeft mevrouw Gremmen mij niet meer
kunnen begeleiden bij de afronding van mijn scriptie omdat ze inmiddels een baan in de advocatuur
heeft aanvaard. Ik wens haar alle geluk en succes bij haar nieuwe uitdaging.
3
Mevrouw Op Heij wil ik bedanken omdat ze bereid is geweest om de begeleiding in een laat stadium
van het schrijfproces nog over te nemen van mevrouw Gremmen. Mevrouw Op Heij heeft mij
voorzien van gedegen feedback, vooral als het gaat om opbouw en structuur.
Ook dank ik mevrouw Van Neer voor haar inzet en betrokkenheid als tweede lezer bij het bestuderen
en het beoordelen van deze afstudeerscriptie.
Tenslotte wil ik de heer A.Th.J.M. (Janus) De Vocht van De Vocht Advocaten te Bergeijk bedanken
voor de inzichten die hij me bood tijdens de aangeboden stage van het voorbije jaar. De informatie
die mij is aangereikt en de momenten van discussie hebben me gesteund gedurende het schrijven
van de afstudeerscriptie.
Ik wens u veel leesplezier toe bij het bestuderen van dit onderzoek!
Tilburg, juni 2014
Rik Hermans
Inhoudsopgave
Voorwoord 3
Inhoudsopgave 4
Inleiding 6
1. De totstandkoming van de relativiteitsleer 10
1.1 De relativiteitsgedachte 10
1.1.1 Van algemene relativiteitsgedachte naar de “Schutzorm-theorie” 10
1.1.2 Aanvaarding der relativiteitsleer 13
1.1.3 Codificatie in het Burgerlijk Wetboek 13
2. De relativiteitsleer: Het juridisch kader 15
2.1 Juridische aspecten van het relativiteitsvereiste 15
2.2 Onrechtmatigheid in de zin van art. 6:162 lid 2 BW 15
2.2.1 Relativiteit bij wetsschending 16
2.2.1.1 Bijzondere wettelijke voorschriften 17
2.2.2 Relativiteit bij rechtsinbreuk 18
2.2.2.1 Positie van derden bij rechtsinbreuk 18
4
2.2.3 Relativiteit bij strijd met ongeschreven recht 19
2.3 De ‘Correctie Langemeijer’ 20
2.4 Beschermingsbereik van de geschonden norm 21
2.4.1 Persoonlijk beschermingsbereik 22
2.4.2 Zakelijk beschermingsbereik 22
2.4.3 Bijzonderheden m.b.t. het beschermingsbereik 23
2.4.3.1 Beschermingsbereik bij toezichthoudersaansprakelijkheid 23
2.4.3.2 Beschermingsbereik bij eigen schuld 24
3. Relativiteit: Discussie in de literatuur 26
3.1 Inleiding 26
3.2 (Aloude) discussie met betrekking tot het leerstuk der relativiteit 26
3.2.1 Voorstanders van de relativiteitsleer 26
3.2.2 Conclusie m.b.t. argumenten vóór toepassing van de relativiteitsleer 28
3.2.3 Tegenstanders van de relativiteitsleer 28
3.2.4 Conclusie m.b.t. argumenten tegen toepassing van de relativiteitsleer 31
3.2.4.1 Weerlegging van de argumenten tegen toepassing van de
relativiteitsleer 31
3.2.4.2 Onderscheid causaliteit en relativiteit 31
3.2.4.3 Relativiteit in ruime zin en relativiteit in strikte zin 32
3.3 Recente kritiek in de literatuur op rechtspraak van de Hoge Raad 33
3.3.1 Bespreking reeks arresten van de Hoge Raad 33
3.3.2 Kritiek op de arresten van de Hoge Raad 37
3.4 Mijn reactie op de (aloude) kritiek in de literatuur 38
3.5 Mijn reactie op de kritiek op de Hoge Raad 39
3.6 Conclusie m.b.t. mijn kritiek 45
4. Alternatieven voor de relativiteitsleer 47
4.1 Inleiding 47
4.2 Alternatieven ontwikkeld in de literatuur 47
4.3 Beperking van de aansprakelijkheid in de ons omringende landen 49
4.3.1 Beperking van de aansprakelijkheid in Duitsland 49
4.3.2 Beperking van de aansprakelijkheid in België 50
4.4 De Europese benadering 50
4.5 Conclusie 51
5. Afsluitende conclusies 53
Literatuurlijst 55
5
Inleiding
Probleembeschrijving
Het verdient nauwelijks uitleg dat iemand die een ander schade toebrengt, deze schade in beginsel
dient te vergoeden. Dit uitgangspunt komt voort uit ons rechtvaardigheidsgevoel en is al sinds de
Romeinse tijd in rechte afdwingbaar. In de lex Aquilia, een wet van 286 voor Christus, werd het
schadevergoedingsbeginsel voor het eerst, zij het in beperkte mate, erkend.1 Vervolgens bespeurt
men door de hele geschiedenis heen de neiging om gevallen waarin vergoeding van de schade in
rechte werd toegestaan, uit te breiden. In het voortschrijden der beschaving zijn steeds meer
aansprakelijkheden geschapen en werd onvergoede schade steeds minder geduld.2 Uiteindelijk zijn
de gevallen waarin vergoeding van de schade werd toegestaan zo ver uitgebreid, dat de behoefte
bestond die gevallen weer te beperken.
Het principe dat iemand die een ander schade toebrengt, deze schade moet vergoeden, is in de
Nederlandse wet vastgelegd in art. 6:162 van het Burgerlijk Wetboek (hierna: BW) onder de noemer
“aansprakelijkheid op grond van onrechtmatige daad”. Het principe dat een te uitgebreide
aansprakelijkheid op grond van onrechtmatige daad moet worden beperkt vindt men in art. 6:163
BW, waarin het zogeheten “relativiteitsvereiste” is neergelegd.
Bij beantwoording van de vraag of is voldaan aan het in art. 6:163 BW neergelegde
relativiteitsvereiste, inhoudende dat “geen verplichting tot schadevergoeding bestaat, wanneer de
geschonden norm niet strekt tot bescherming tegen de schade zoals de benadeelde die heeft 6
geleden”, komt het aan op doel en strekking van de geschonden norm, aan de hand waarvan moet
worden onderzocht tot welke personen en tot welke schade en welke wijzen van ontstaan van schade
de daarmee beoogde bescherming zich uitstrekt.
Deze rechtsregel is door de Hoge Raad, in navolging van de formulering in de parlementaire
toelichting3, geformuleerd in de zogenaamde Duwbak Linda-zaak.4 Vervolgens heeft de Hoge Raad
met betrekking tot het leerstuk van de relativiteit in korte tijd een aantal arresten5 gewezen waar in
de literatuur veel kritiek op is geuit.6 Ook de kritiek in de annotaties bij de arresten is in enkele
1 R. Feenstra, Vergelding en Vergoeding; enkele grepen uit de geschiedenis van de onrechtmatige daad,
Deventer: Kluwer 2002, p.7.
2 A. Wolfsbergen, Onrechtmatige daad, Leiden: Universitaire Pers Leiden 1946, p. 1 e.v..
3 Zie Parlementaire Geschiedenis Boek 6, p. 637, waarin de volgende passage is opgenomen: ‘In de woorden
“tot bescherming tegen de schade zoals de benadeelde die heeft geleden” ligt opgesloten dat de vordering
moet worden afgewezen, zowel wanneer de geschonden norm niet ter bescherming van de eiser strekt, als
wanneer de soort schade en de wijze waarop de schade is ontstaan buiten het bereik van die bescherming
vallen.’
4 HR 7 mei 2004, NJ 2006, 281, m.nt. J. Hijma (Duwbak Linda), r.o. 3.4.1.
5 o.a. HR 24 maart 2006, NJ 2009, 485, m.nt. M.R. Mok (Pharmacia/Cosmétique); HR 13 oktober 2006, NJ 2008,
527 (Vie d’or); HR 10 november 2006, NJ 2008, 491, m.nt. J.B.M. Vranken (Astrazeneca/Menzis); HR 13 april
2007, NJ 2008, 576, m.nt. J.B.M. Vranken (Iranese Vluchtelinge); HR 13 juli 2007, NJ 2007,504 m.nt. M.R. Mok
(Gemeente Barneveld/Gasunie) en HR 8 oktober 2010, NJ 2011, 465 m.nt. T. Hartlief (Hangmat).
6 Zie bijvoorbeeld A.J. Verheij, ‘De Hoge Raad en de relativiteit, voorstel voor een hanteerbare toets’, NTBR
2014/12; P.W. den Hollander, ‘Relativiteit en de verhouding van de rechter tot de wetgever’, in: T. Barkhuysen,
W. den Ouden, M.K.G. Tjepkema (red.) Coulant compenseren? Over overheidsaansprakelijkheid en
rechtspolitiek, Deventer: Kluwer 2012, p. 297-326; T. Hartlief, ‘Leven in een claimcultuur: wie is er bang voor
gevallen niet mals.7 De kritiek komt er op neer dat de uitkomst in deze zaken verschillend is, zonder
dat het verschil in uitkomst zich zonder meer laat verklaren. Den Hollander geeft aan dat
onderliggende rechtspolitieke overwegingen van de Hoge Raad een rol zouden hebben kunnen
spelen bij beantwoording van de vraag of is voldaan aan het relativiteitsvereiste.8 Ook Van Maanen
bekritiseert de uitspraken van de Hoge Raad en noemt de toepassing van de relativiteit
onvoorspelbaar en arbitrair.9 Verheij voegt daar nog aan toe dat de uitspraken van de Hoge Raad een
gebrek aan transparantie vertonen. De formule die de Hoge Raad sinds Duwbak Linda hanteert is
volgens hem nietszeggend en brengt daardoor het risico met zich mee dat uitspraken opnieuw ter
discussie worden gesteld. Het ontbreekt de Hoge Raad volgens Verheij dan ook aan een duidelijk
toetsingskader.10 Ook Lindenbergh is kritisch als het gaat om toepassing van de relativiteitsleer.
Volgens hem is de motivering van het oordeel van de rechter in de praktijk doorgaans nogal beperkt
en apodictisch.11 De aloude discussie over toepassing van de relativiteitsleer laait hiermee opnieuw
op.12
De discussie in de literatuur heeft bij mij de interesse in het relativiteitsleerstuk gewekt. Door de
gewekte interesse is bij mij de behoefte ontstaan om te gaan onderzoeken hoe de kritiek in de
literatuur precies luidt en in hoeverre de kritiek, zowel op het relativiteitsleerstuk “an sich” als op de
recente toepassing van het leerstuk door de Hoge Raad, terecht is. Is het relativiteitsleerstuk
inderdaad onvoorspelbaar en arbitrair zoals Van Maanen beschrijft en leidt toepassing van de
relativiteitsleer daarmee inderdaad tot willekeur en rechtsonzekerheid? Kortom: is de
relativiteitsleer wel het juiste instrumentarium ter beperking van de aansprakelijkheid?
Naast het onderzoek naar de rechtspraak van de Hoge Raad en recente literatuur, zal het onderzoek
7
zich tevens uitstrekken naar de discussie die ontstond toen de relativiteitsleer zijn intrede maakte in
het Nederlandse recht. Deze kritiek richtte zich meer op de relativiteitsleer “an sich” dan op de
toepassing van de leer door de Hoge Raad. Relevante kritiek van gezaghebbende auteurs als Meijers,
Wolfsbergen en Smits zal bij deze bespreking uitgebreid aan bod komen.

Amerikaanse toestanden?’, NJB 2005, afl. 16; G.E. van Maanen, ‘Relativiteit. Het geheime wapen van de
rechter’, Ars Aequi februari 2013; C. te Ronde, ‘Relativiteitsvereiste als rem op aansprakelijkheid: “de nieuwe
betekenis” van art. 6:163 BW’, PIV-Bulletin oktober 2007 en L. di Bella, ‘De relativiteit van de onrechtmatige
overheidsdaad’, AV&S 2013/2.
7 Zie de annotatie van C.C. van Dam bij HR 13 oktober 2006, NJ 2008, 529 (Vie d’Or) en de annotaties van J.B.M.
Vranken bij HR 10 november 2006, NJ 2008, 491 (Astrazeneca/Menzis) en HR 13 april 2007, NJ 2008, 576
(Iranese Vluchtelinge). In de noot van laatstgenoemd arrest bespreekt Vranken een reeks van vijf arresten
m.b.t. de relativiteitsleer. De kritiek heeft volgens Vranken vooral betrekking op HR Duwbak Linda en HR
Iranese Vluchtelinge.
8 P.W. den Hollander, ‘Relativiteit en de verhouding van de rechter tot de wetgever’, in: T. Barkhuysen, W. den
Ouden, M.K.G. Tjepkema (red.) Coulant compenseren? Over overheidsaansprakelijkheid en rechtspolitiek,
Deventer: Kluwer 2012, p. 297-326.
9 G.E. van Maanen, ‘Relativiteit. Het geheime wapen van de rechter’, Ars Aequi februari 2013.
10 A.J. Verheij, ‘De Hoge Raad en de relativiteit, voorstel voor een hanteerbare toets’, NTBR 2014/12, p. 99,103.
11 S.D. Lindenbergh, ‘De relativiteit van de toelating als vluchteling’, Ars Aequi 2007/24, p. 780. Met de term
apodictisch bedoelt men dat iets op een al-te-stellige wijze wordt uitgesproken is. Van hetgeen het om gaat
wordt dan geen tegenspraak geduld of aangehoord.
12 In A. Wolfsbergen, Onrechtmatige daad, Leiden: Universitaire Pers Leiden 1946, p. 93 e.v., een publicatie uit
1946, geeft Wolfsbergen de discussie in de literatuur al weer. Wolfsbergen zelf kan gerekend worden tot een
van de tegenstanders van de relativiteitsleer.
Tenslotte zal in deze scriptie aandacht worden besteed aan een rechtsvergelijkend element. Hoe is
de begrenzing van de aansprakelijkheid geregeld in de ons omringende landen? Kennen zij ook een
relativiteitsleer? En is er wellicht Europees recht met betrekking tot de beperking van de
aansprakelijkheid voorhanden? Zijn er wellicht alternatieve aansprakelijkheidsbeperkende
mechanismen voorhanden die de het gevoel van willekeur en rechtsonzekerheid – als daar al sprake
van is – kunnen wegnemen? Al die bevindingen zal ik in dit onderzoek met u delen.
Achtergrond van het onderzoek
(Rechts)personen zijn aansprakelijk op grond van onrechtmatige daad als is voldaan aan de
onrechtmatigheidscriteria van art. 6:162 BW en art. 6:163 BW, te weten onrechtmatigheid, schade,
causaliteit, relativiteit en toerekening.13 Deze vereisten bieden de rechter een behoorlijke flexibiliteit
om rekening te houden met de omstandigheden van het geval, waarbij (vooral) de Hoge Raad voor
(rechtspolitieke) keuzes komt te staan. In de rechtspraak van de Hoge Raad zijn de
onrechtmatigheidscriteria in de loop der jaren verder uitgekristalliseerd en mede in de literatuur tot
volwaardige leerstukken uitgewerkt. Dit geldt ook voor de relativiteitsleer, zij het dat er recentelijk in
de literatuur veel kritiek op uitspraken van de Hoge Raad is geuit.
Hoewel de relativiteitsleer het gehele aansprakelijkheidsrecht beheerst, gaat deze scriptie over
relativiteit in het kader van de onrechtmatige daad, of, indien dit een bijdrage levert aan dit
onderzoek, over een kwalitatieve aansprakelijkheid. Dat betekent dat aan de contractuele
werkingssfeer van de relativiteit in deze scriptie geen aandacht is besteed.14 Ook de in de art. 8:69a
van de Algemene wet bestuursrecht (hierna: Awb) neergelegde bestuursrechtelijke relativiteitseis zal
zoveel mogelijk buiten beschouwing worden gelaten. De bestuursrechtelijke relativiteitsleer bedoelt 8
namelijk een geheel andere functie te hebben dan de civielrechtelijke. Het bestuursrecht is vooral op
zoek naar een formele manier om de ongebreidelde toegang tot de rechter in te dammen.15
Onderzoeksopzet
In de inleiding is zojuist de aanleiding voor het onderzoek beschreven. In hoofdstuk 1 wordt
besproken hoe het komt dat de relativiteitsleer in Nederland als beperkingsinstrument voor de
aansprakelijkheid op grond van onrechtmatige daad wordt gebruikt. Daarbij zal tevens de
parlementaire achtergrond worden besproken. Hierin noemt de wetgever de overwegingen die
eraan hebben bijgedragen om de relativiteitsleer uiteindelijk in het BW op te nemen. In hoofdstuk 2
komen vervolgens de juridische aspecten van het leerstuk van de relativiteit aan bod. Uiteengezet zal
worden wat de betekenis is van de relativiteitsleer in het kader het huidige
onrechtmatigedaadsrecht. Kortom: het juridisch kader wordt besproken. In hoofdstuk 3 zal de
relevante rechtspraak van de Hoge Raad worden besproken. Ook de kritiek op de uitspraken van de
Hoge Raad, alsmede de kritiek op het relativiteitsleerstuk in het algemeen, zal in dit hoofdstuk aan
bod komen. De vraag die beantwoord zal worden is of toepassing van de relativiteitsleer inderdaad
tot willekeur en rechtsonzekerheid leidt. Feitelijk bevat hoofdstuk 3 een overzicht van commentaar

13 J. Spier e.a., Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding, Deventer: Kluwer 2012, p. 20 e.v..
14 o.a. C.E. du Perron, Overeenkomst en derden, ’s-Gravenhage: Kluwer Rechtswetenschappelijke Publicaties
1999 is hieraan gewijd.
15 W.Th. Braams, ‘De Schutznormleer… stil going strong’, NTBR 2006, 38 en L. van den Berge, Recht tussen norm
en belang; relativiteit in privaat- en bestuursrecht, Utrecht: Kennispunt Faculteit Recht Economie, Bestuur en
Organisatie 2013, p. 14.
van gezaghebbende auteurs, gevolgd door mijn reactie op het commentaar. Hoofdstuk 4 beschrijft
de in de ons omringende landen gehanteerde aansprakelijkheidsbeperkende instrumenten. Duidelijk
zal worden of er alternatieven uit de buitenlandse rechtsstelsels voorhanden zijn die de
relativiteitsleer zouden kunnen vervangen, mocht de leer inderdaad leiden tot willekeur en
rechtsonzekerheid. Ook komen eventuele Europeesrechtelijke regelingen nog aan bod. Tenslotte zal
ik in hoofdstuk 5 enkele afsluitende conclusies bespreken. Aan de hand van de bestudering van
enkele recente arresten van de Hoge Raad zal geconcludeerd worden of de recente toepassing van
de relativiteitsleer naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid te rechtvaardigen is. Uiteindelijk
zal daarmee de vraag beantwoord worden of de relativiteit het juiste instrumentarium is ter
begrenzing van de aansprakelijkheid.

9
Hoofdstuk 1 De totstandkoming van de relativiteitsleer

1.1 De relativiteitsgedachte
Alvorens wordt ingegaan op de relativiteitsleer zoals deze in het hedendaagse Nederlandse recht
geldt, dient men te weten wat met het woord “relatie” wordt bedoeld. Met “relatie” wordt bedoeld
“onderlinge betrekking tussen verschillende begrippen of eenheden” of “aanwijsbaar verband tussen
twee of meer entiteiten”.16 De gedachte dat men “het recht” dient te relativeren bestaat al sinds de
oudheid. Het gaat hierbij nog niet om de in de wet vastgelegde relativiteitsleer, maar wel om een
meer algemene relativiteitsgedachte. In de komende paragrafen wordt uiteengezet hoe de algemene
relativiteitsgedachte uiteindelijk is vertaald naar de relativiteitsleer zoals deze nu is vastgelegd in art.
6:163 BW.
1.1.1 Van algemene relativiteitsgedachte naar de “Schutzorm-theorie”
Als men de rechtsgeschiedenis bekijkt, dan blijkt dat het antwoord op de vraag of de
schadeveroorzaker de schade dient te vergoeden, niet altijd hetzelfde is geweest. Aanhangers van
het natuurrecht (“ius naturale”) betoogden dat het antwoord op deze vraag zou moeten luiden dat
iedere schade vergoed dient te worden, zelfs als de schade per toeval is ontstaan. Het
natuurrechtelijk beginsel dat hier aan ten grondslag ligt is “het een ander geen schade berokkenen”.
Volgens natuurrechtjuristen is het recht onafhankelijk van plaats en tijd, dus eeuwig en
onveranderlijk, en herleidbaar tot een bron met absolute gelding, zoals God of de Rede. Het
natuurrecht kenmerkt zich daarom door zijn absolute (alles-of-niets-) karakter. 17 Aanhangers van het 10
natuurrecht komt men gedurende de gehele rechtsgeschiedenis tegen.18
In de 5e eeuw voor Christus kwam in Europa de sofistische stroming opzetten. De Griekse sofisten
waren tegenstanders van het natuurrecht en verzetten zich tegen het absolute karakter van het
recht. Zij liggen daarmee aan de oorsprong van een algemene relativiteitsgedachte.19
Het duurde vervolgens tot de twintigste eeuw totdat de relativiteitsleer werd betrokken in het
Nederlandse onrechtmatigedaadsrecht. Eerder gold een op het natuurrecht gebaseerde absolute

16 www.woorden-boek.nl
17 C.J.H. Jansen, ‘De lex Aquilia en de moderne onrechtmatige daad’, Ars Aequi 2006/2.
18 Bekende natuurrechtdenkers uit de Griekse oudheid zijn Plato, Socrates en Aristoteles. In de middeleeuwen
werd het natuurrecht afgeleid uit de Bijbel. In de 16e en 17e eeuw maakte Hugo de Groot de morele standaard
los van God en kerk. Met de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring van 1776 kreeg het natuurrecht het
karakter van de formulering van grondrechten die te allen tijde voor individuen zouden gelden.
In de 19e eeuw nam de belangstelling voor onveranderlijke rechtsregels onder invloed van rechts positivisme
en pragmatisme af, steeds meer werd aanvaard dat geen enkel recht door de ‘natuur’ is gegeven, maar dat
rechten door mensen zijn bedacht en ingevoerd. Men keerde zich zelfs tegen het natuurrecht in welke vorm
ook. Het begin van de 20e eeuw geeft wederom een opleving van natuurrechtelijke gedachten te zien.
19 De sofisten ontwikkelden geen echte rechtsleer, maar hadden wel een grote invloed op de rechtsopvattingen
in het klassieke Griekenland. Bij de sofisten ontspon zich de gedachte dat het recht door de mens zelf werd
gemaakt en daarom aan zijn wil was onderworpen. Wat door de mens was gemaakt, kon ook door de mens
worden veranderd. De sofisten legden hiermee de spanning tussen recht en rechtvaardigheid bloot. Recht is
wat de mens zegt recht te zijn, ongeacht zijn inhoud. Het recht werd voor het eerst in de geschiedenis ervaren
als een flexibel instrument in handen van de mens zelf. Zie R. Lesaffer, Inleiding tot de Europese
rechtsgeschiedenis, Leuven: Universitaire Pers Leuven 2004, p. 63-68.
onrechtmatigheidsvisie. Er was sprake van een onrechtmatige daad als aan vier elementen werd
voldaan, te weten onrechtmatigheid, schade, causaliteit20 en toerekening. De eis van relativiteit gold
toen nog niet. Daartoe gaf de wettekst van art. 1401 van het oude BW ook geen reden: “Elke
onrechtmatige daad, waardoor aan een ander schade wordt toegebracht, stelt dengenen door wiens
schuld die schade veroorzaakt is in de verplichting om dezelve te vergoeden”.
Elke schade die causaal voortvloeit uit de normovertreding komt op grond van deze wettekst voor
vergoeding in aanmerking. Over mechanismen die de aansprakelijkheid konden beperken werd in
het oude BW niet gerept. Echter, de behoefte aan een beperkingsmechanisme drong zich op toen er
in de twintigste eeuw, samenhangend met industrialisatie en de toenemende complexiteit van de
samenleving, steeds meer geschreven en ongeschreven rechtsnormen werden geformuleerd en
daarmee het (civiele) recht binnendrongen. Hierdoor nam het aantal gevallen toe waarin weliswaar
causaal verband aanwezig was tussen daad en schade, maar slechts een toevallig samentreffen
bestond tussen de onrechtmatigheid en de schade.21 Er ontstond de behoefte om de relevantie van
de normovertreding te bepalen in het kader van de civielrechtelijke aansprakelijkheid op grond van
onrechtmatige daad.22 De gedachte die begin twintigste eeuw begon te leven, was dat niet langer
elke normovertreding waaruit schade voortvloeit voor vergoeding in aanmerking zou moeten komen.
In 1917 heeft de Hoge Raad in de Raalter weg-zaak de absolute onrechtmatigheidsleer voor het
laatst verdedigd.23 Voor de Hoge Raad verschenen Slegten, koperslager van beroep, en Westenenk,
landbouwer van beroep. Beide heren waren woonachtig in Raalte. Op een dag had Slegten de
openbare weg in Raalte afgesloten. Westenenk leed schade, omdat hij door de wegafzetting een 700
meter langere weg moest gebruiken om zijn losplaats en nabijgelegen weilanden te kunnen bereiken.
11
Westenenk acht dit onrechtmatig en eist, naast verwijdering van de obstakels op de weg,
schadevergoeding op straffe van een dwangsom van 1 gulden per dag. Slegten beroept zich op de
relativiteit24 en bepleit dat er meer moet zijn dan de bovengenoemde factoren om een vordering uit
onrechtmatige daad te rechtvaardigen. Volgens Slegten zou het onaannemelijk en niet te
rechtvaardigen zijn dat een ieder, die, door welke omstandigheden dan ook, nadeel ondervindt van
de door een ander begane wetsovertreding, die ander tot schadevergoeding zou kunnen verplichten.
De Hoge Raad verwerpt dit verweer op principiële wijze en geeft expliciet aan dat, indien er sprake is
van een onrechtmatige daad in de zin van art. 1401 BW, een ieder die daardoor schade lijdt, de

20 Vóór HR 20 maart 1970, NJ 1970, 251 (Waterwingebied) werd de eis van causaal verband niet gezien als een
aansprakelijkheidsbeperkend element en gold als eis slechts een conditio sine qua non verband. Pas sinds 1970
wordt de leer van toerekening naar redelijkheid gehanteerd (HR Waterwingebied). Volgens deze leer is de
voorzienbaarheid niet langer het enige criterium op basis waarvan kan worden toegerekend. Onder anderen
zijn ook de aard van de aansprakelijkheid en de aard van de schade van belang voor het vaststellen of er
voldoende causaal verband bestaat tussen een gebeurtenis en de schade.
21 Asser/Hartkamp & Sieburgh, De verbintenis uit de wet, Asser 6-IV, 129.
22 G.H. Lankhorst, De relativiteit van de onrechtmatige daad (diss. Leiden), Deventer: Kluwer 1992, p. 15.
23 HR 30 maart 1917, NJ 1917, 502 (Raalter weg).
24 Toen overigens nog niet met de term “relativiteit” aangeduid; de eiser in cassatie, Slegten, heeft betoogd dat
er meer moet zijn dan bovengenoemde factoren om een vordering uit hoofde van onrechtmatige daad te
kunnen rechtvaardigen. Het zou volgens eiser onaannemelijk zijn, dat een ieder die, door welke
omstandigheden dan ook, nadeel ondervindt van de door de ander begane wetsovertreding, dien ander tot
schadevergoeding zou kunnen verplichten.