Table Of ContentРӘСӘЙ ФӘНДӘР АКАДЕМИЯҺЫ
ӨФӨ ҒИЛМИ ҮҘӘГЕ ТАРИХ, ТЕЛ ҺӘМ ӘҘӘБИӘТ ИНСТИТУТЫ
ФЕДЕРАЛЬ ҒИЛМИ БЮДЖЕТ УЧРЕЖДЕНИЕҺЫ
БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫ ФӘНДӘР АКАДЕМИЯҺЫ
ГУМАНИТАР ФӘНДӘР БҮЛЕГЕ
Ф. Б. Юнысова
ХӘҘЕРГЕ БАШҠОРТ ОЧЕРКЫНЫҢ
ЖАНР ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ
(1980-1990)
РЕ
анлвн
Өфө-2014
УДК 82-4(470.57)
ББК 83.3(2Рос.Баш)6-44
Ю 57
Башкортостан Республикаһы
Фәндәр академияһының фәнни тикшеренеүҙәр
фонды матди ярҙамы менән нәшер ителде
Яуаплы мөхәррире
филология фәндәре докторы, профессор Т.Ә. Килмөхәмәтов
Рецензенттары:
БР ФА-ның ағза-корреспонденты, филология фәндәре докторы,
профессор Ғ.С. Кунафин,
филология фәндәре кандидаты Ә.Х. Вилданов,
филология фәндәре докторы Н.Ә. Хөббитдинова
Юнысова Ф.Б.
Ю 57 Хәҙерге башкорт очеркының жанр үҙенсәлектәре (1980—
1990) / РФА ӨҒҮ-нең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институ
ты. — Өфө: Ғилем, Башк. энцкл., 2014. — 124 бит.
ISBN 978-5-88185-188-0
Китапта 80—90-сы йылдарҙа республика матбуғат баҫмаларында
донъя күргән хәҙерге башҡорт әҙәбиәтендәге очерктарҙың үҙен
сәлекле өлгөләре тупланды. Очерк жанрының барлыҡҡа килеү һәм
формалашыу тарихы, жанр тәбиғәте, төрҙәре һәм үҙенсәлектәре
тикшерелде. Был жанрҙа башҡорт халыҡ ижады өлгөләрен уңыш
лы ҡулланған авторҙарҙың яҙмалары миҫал итеп бирелде.
Китап әҙәбиәт белгестәренә, уҡыусыларға, филология факуль
теты студенттарына, башҡорт әҙәбиәте менән ҡыҙыҡһыныусы
ларға һәм киң ҡатлам уҡыусыларына тәғәйенләнә.
УДК 82-4(470.S7)
ББК 83.3(2Рос.Баш)6-44
© Юнысова Ф.Б., 2014
© «Башҡорт энциклопедияһы» ҒНК
ISBN 978-5-88185-188-0 «Ғилем» нәшриәте, 2014
Әсәйем Юлмөхәмәтова Зәйтүнә Сәләхетдин ҡы^ы
менән атайым Юлмөхәмәтов Барый Ғәли улының яҡты
иҫтәлегенә арнайым,
ИНЕШ
Башҡорт әҙәбиәте үҙенең милли һыҙаттарын һаҡлап, оҙай
лы үҫеш юлы үтә. Ул башҡорт халҡының иң бай традициялары
өлгөһөндә көнсығыш, һуңынан көнбайыш әҙәбиәте йоғонто
һонда үҫешә һәм башҡалар тәжрибәһен — урыҫ, татар әҙәбиә
тен өйрәнә. Йылдар буйы дауам иткән идеологик мөһөрҙән азат
ителеп, «конфликтһыҙ теория» шауҡымын кисерә. Илде тетрә
теп үткән инҡилаптар, ауыл хужалығын тергеҙеү, коллектив
лаштырыу, индустриялаштырыу, Бөйөк Ватан һуғышы, һуғыш
тан һуңғы осорҙар һынылышын үтеп, башҡорт әҙәбиәте үҙенең
бай һәм ҡатмарлы тарихы менән яңы быуатҡа аяҡ баҫа.
Башҡорт әҙәбиәтенең бөтә донъя әҙәбиәте кимәленә күтәре-
леүе мөһим бер күренеш. Үҙҙәренең жанр үҙенсәлектәрен
һаҡлап, үҫеш, үҙгәреш кисергән роман, повесть, хикәйә, но
велла, очерк, поэма, шиғыр, трагедия, комедия, драма баш
ҡорт әҙәбиәте поэтикаһын байытып, һәр береһе ҡиммәтен
юғалтмаған әҙәби күренешкә әйләнде.
80—90-сы йылдарҙа башҡорт әҙәбиәт ғилемендә һәм тәнҡит
өлкәһендә яңы үҫеш күҙәтелә. М.Ф. Ғәйнуллин, Ә.Х. Вахи
тов, Ғ.Б. Хөсәйенов, З.Ә. Нурғәлин, В.И. Әхмәҙиев, Р.Н. Ба
йымов, Ғ.С. Кунафин, Т.Ә. Килмөхәмәтов, Р.Б. Әхмәҙиев,
З.Я. Шәрипова, Г.Н. Гәрәева, М.Х. Нәҙерғолов кеүек ғалим
дарҙың проза, поэзия, драматургияға арналған монография
ларында һәр әҙәби төр һәм жанрҙар тарихы хаҡында
дөйөмләштерелгән төплө фекерҙәр әйтелде1. Әҙәбиәт тарихы
'-Ғәйнуллин М.Ф. Ысынбарлыҡ. Конфликт. Характер. — Өфө: Башҡ.
кит. нәшр., 1974; Шул уҡ. Башҡорт совет драматургияһының үҫеш тенден
циялары. — Өфө: Башҡ. кит. нәшр., 1985; Вахитов Ә.Х. Офоҡтар ки-
3
һәм теорияһы өлкәһендәге оҙайлы тикшеренеүҙәрҙең
һөҙөмтәһе булып быуаттарға тиң, алты томлыҡ фундаменталь
хеҙмәт «Башҡорт әҙәбиәте тарихы» һәм «Башҡорт әҙәбиәте
антологияһы»ның ике китабы, рус телендә «История баш
кирской литературы», «История башкирской антологии» ки
таптарының беренсе томы донъя күрҙе.
Очерк художестволы-публицистик жанр булараҡ, әҙәбиә
тебеҙҙең байтаҡ жанрҙары кеүек үк, күптән йәшәп килә. Был
жанрҙың тамырҙары быуаттар төпкөлөндә ята. Уның өлгөләрен
боронғо төрки тарихи яҙмаларҙа, суфыйсылыҡ әҙәбиәте
әҫәрҙәрендә осратырға мөмкин.
Очерк — реаль тормошта булған хәл-ваҡиғаларҙы, унда
ҡатнашҡан кешеләрҙе документаль дөрөҫлөктә (үҙгәртмәйенсә)
һүрәтләгән бәләкәй күләмле эпик жанрҙарҙың береһе. К. Әх
мәтйәнов, мәҫәлән, үҙенең «Әҙәбиәт теорияһы» тигән хеҙмә
тендә очерк тураһында былай ти: «Документаллеккә нигеҙлә-
неүе менән очерк художестволы әҙәбиәттең ижтимағи
фәндәргә иң яҡын торған жанры иҫәпләнә. Тормоштоң кон
крет бер күренешен өйрәнеү үҙенсәлеге уны фәнгә яҡынайт-
ңәйгәндә. — Өфө: Башҡ. кит. нәшр., 1979; Хөсәйенов Ғ.Б. Заман. Әҙәбиәт.
Әҙип. — Өфө: Башҡ. кит. нәшр., 1978; Шул уҡ. Быуаттар тауышы. — Өфө:
Башҡ. кит. нәшр., 1984; Шул уҡ. Ижад серҙәре. — Өфө: Башҡ. кит. нәшр.,
1995; Нургәлин З.Ә. Заман һәм герой. — Өфө: Башҡ. кит. нәшр., 1975; Әхмәҙи
ев В.И. Быуындар бәйләнеше. — Өфө: Башҡ. кит. нәшр., 1985; Баимов Р.Н.
Шаг в зрелость. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1975; Тот же. Судьба жанра. —
Уфа: Башк. кн. изд-во, 1984; Килмөхәмәтов Т.Ә. Башҡорт трагедияһының
поэтикаһы. — Өфө: БДУ, 1983; Килмөхәмәтов Т.Ә. Башҡорт трагедияһы
ның поэтика мәсьәләләре. — Өфө: БДУ, 1984; Килмөхәмәтов Т.Ә. Драма
тургия һәм драматургтар. — Өфө: Башҡ. кит. нәшр., 1985; Кильмухаметов
Т.А. Поэтика башкирской драматургии. — Уфа; Китап, 2008; Ҡунафин Ғ.С.
XIX быуаттың икенсе яртыһында башҡорт әҙәбиәте. — Өфө: Башҡ. кит.
нәшр., 1991; Әхмәҙиев Р.Б. Хәҙерге башҡорт драматургияһының жанр-стиль
эҙләнеүҙәре. — Өфө: Китап, 2003; Әхмәҙиев Р.Б. Хәҙерге башҡорт драма
тургияһы (конфликт тәбиғәте һәм жанр формаларының төрлөлөгө). —
Өфө: БДУ, 2003; Нәҙерголов М.Х. XIX—XX быуат башы башҡорт тарихи
яҙмаларының стиль үҙенсәлектәре. — Өфө; Ғилем, 2004; Шәрипова З.Я.
Әҙәбиәт ғилеме һәм заман. — Өфө: Башҡ. кит. нәшр., 1996; Гәрәева Т.Н.
Заман көҙгөһө: геройҙың рухи донъяһы. — Өфө: БДУ, 2003.
4
һа, был күренеште художестволы формала биреү менән ул —
әҙәбиәт»2.
һүҙ барған жанр, әйтеүебеҙсә, әҙәбиәт ғилемендә киң
өйрәнелгән. Фундаменталь хеҙмәттәрҙә, әҙәби-тәнҡит мәҡәлә
ләрендә очерктың жанр булараҡ формалашыуы, үҫеше һәм
жанр-стиль мәсьәләләре тикшерелә. Бында А. Карнайҙың,
Ә. Вәлиҙең сығыштары, Ә. Вахитовтың, Р. Әмировтың хеҙ
мәттәре күҙ уңында тотола.
Заманында башҡорт әҙәбиәтен очерк жанры тураһында
А. Карнай тос фекер әйткән. Ул 1935 йылда «Октябрь» жур
налының 9—10-сы һандарында баҫылған «Очерк тураһында»ғы
мәҡәләһендә был жанрҙың үҙенсәлектәрен тикшерә, «матур
әҙәбиәттең үгәй балаһы» тигән кире ҡараштарға яуап итеп,
очерктың матур әҙәбиәттең башҡа төрҙәре — хикәйә, повесть
кеүек жанрҙары менән бер хоҡуҡта йәшәргә хаҡлығын бел
дерә3. Шулай ҙа Әнүр Вахитовтың ижады башҡорт әҙәбиә
тендә очерк жанры хаҡында махсус тикшеренеүҙе башлап ебә-
реүе менән әһәмиәтле.
Автор «Офоҡтар киңәйгәндә» тигән хеҙмәтендә баш
ҡорт совет әҙәбиәтендә хикәйә, очерк, нәҫер, повесть кеүек
бәләкәй проза жанрҙарының үҫеш проблемаларына туҡтала
(ете бүлектең өсәүһе очеркка арналған). Ә. Вахитов был жанр
ҙарға теоретик байҡау яһай һәм артабан ошо нигеҙҙә уларҙың
үҫеш тарихын төрлө яҡлап анализлай. Очерк жанрына арнал
ған бүлектәрҙә был жанрҙың заман талабына ярашлы эволю
цияһы тасуирлана, уларҙың «ябай ваҡиға тасуирынан ысын
художестволы асыш» дәрәжәһенә күтәрелеү процесы
күрһәтелә. Шулай уҡ традиция һәм новаторлыҡ мәсьәләләре,
яҙыусының әҙәби оҫталығы ла ҡарала.
Әҙип очеркты заман үҫешендәге ижтимағи-социаль, мо
раль-этик проблемаларға бәйләп, уның әүҙемлегенә ишара
яһай: «Очерк — ысын мәғәнәһендә заман яҙмаһы, заман
көндәлеге ул. Шул уҡ ваҡытта был жанр, бер яҡтан, тормош
2 Әхмәтйәнов К. Әҙәбиәт теорияһы. Үҙгәрешле 3-сө баҫма. — Өфө:
Китап, 2003. — 318-се б.
3 Карнай А. Очерк тураһында // Октябрь. — 1935. — № 10. — 146—148-се бб.
5
тоң героик юғарылығынан алып көнкүреш ерлегенә тиклем
үтеп инә торған активлығы менән айырылып торһа, икенсе
яҡтан, ул йәмғиәт үҫешенең бөтә өлкәләрендәге ҡаршылыҡ
тарҙы сисеүҙә ҡатнашыусы үткер ижтимағи йөкмәтке менән
дә иғтибарға лайыҡ»4.
50—60-сы һәм унан һуңғы йылдарҙа матбуғатта донъя күргән
әҙәби-тәнҡит мәҡәләләрендә был жанрҙың үҫеш юлдары, үҙен
сәлектәре хаҡында күп яҙылды. Ә. Вәли, 3. Ишмаев, Р. Фәт-
ҡуллин, И. Сотников, Ғ. Әбсәләмова, Ә. Вахитовтарҙың
мәҡәләләре айырыуса иғтибарға лайыҡ. Бында очерк жанры
на төрлө яҡлап характеристика бирелә, уларҙың төрҙәре бил
дәләнә, үҙенсәлектәре асыҡлана5.
Ә. Вәли, мәҫәлән, тәнҡит мәҡәләләрендә очеркты хәбәр-
намә менән сағыштырып, теге йәки был жанрҙың төрҙәренә,
үҙенсәлектәренә туҡталып, миҫалдар өлгөһөндә бик ҡыҙыҡ
лы тикшеренеүҙәр алып бара, төплө анализ бирә һәм респуб
лика матбуғатында баҫылған очерктарҙы тематик яҡтан пор
трет, юл-сәйәхәт, проблема һәм пейзаж очерктарына бүлә.
Артабан автор очерк жанрының үҫеш мөмкинлектәре хаҡын
да уйлана һәм киләсәктә уны ныҡлап өйрәнеү зарурлығын
һыҙыҡ өҫтөнә ала6.
Р. Әмиров «Тормош алҡынында» тип аталған китабында
тикшеренеүҙең төп йүнәлешен (очерк һәм заман) билдәләп,
очерк жанрын заман менән тығыҙ берлектә өйрәнеүҙе төп
бурыс итеп ҡуя, был жанрҙың торошон, тәбиғәтен асыҡлау
4 Вахитов Ә. Офоҡтар киңәйгәндә. — Өфө: Башҡ. кит. нәшр., 1979.
5 Вәли Ә. Художестволы очерк тураһында бер нисә һүҙ // Әҙәби Баш
ҡортостан. — 1956. — № 2. — 77—81-се бб.; Вәли Ә. Художестволы очерк
тураһында // Совет Башҡортостаны. — 1953, 24 нояб.; Вәли Ә. Әдәбияте-
безнең сугышчан жанры (редакцияга килгән очеркларға күзәтү урыны
на) // Кызыл Татарстан. — 1959, 3 июнь; Ишмаев 3. Очерк тураһында
һөйләшеү // Совет Башҡортостаны, 1958, 4 июль; Фәткуллин Р. Очерктар
тураһында бер нисә һүҙ // Ленинсы. — 1957, 11 июнь; Сотников И. Самый
боевой жанр // Советская Башкирия. — 1961, 28 марта; Әбсәләмова Ғ. Бое
вой жанрға — үткерлек // Ағиҙел. — 1974. — № 5. — 101—105-се бб.; Вахи
тов Ә. Заман һәм очерк // Ағиҙел. — 1973. — № 8. — 91—97-се бб.
6 Вәли Ә. Художестволы очерк тураһында бер нисә һүҙ // Әҙәби Баш
ҡортостан. — 1956. — № 2. — 77—81-се бб.
6
ҙы башҡорт совет әҙәбиәте һәм журналистикаһының бар
лыҡҡа килеү һәм үҫешенең тәүге сығанаҡтарынан уҡ баш
лай. Очерктың формалашыуы, тормош менән бәйләнеше,
жанр төрҙәренең тарихи үҙгәреүе, әҙәби процеста тотҡан
урыны дөйөм әҙәби мәсьәләләр менән берлектә яҡтыр
тыла7.
Ф.Б. Күзбәковтың «Газета жанрҙары. Публицистика» исемле
уҡыу әсбабында был жанр тураһында ҡыҙыҡлы күҙәтеүҙәр
бар8.
Рус әҙәбиәт ғилемендә М. Черепахов, Е. Журбина, Б. Ага
пов, Т. Беневоленская, Н. Глушков, В. Канторович, М. Шаги-
нян, В. Алексеевтарҙың хеҙмәттәрендә уға төплө һәм тәрән
анализ бирелә.
М. Черепаховтың «Работа над очерком» исемле хеҙмәтендә
очерк жанры теоретик аспектта ҡарала. Автор башлыса был
жанрҙың поэтикаһы тураһында һүҙ алып бара. Жанр үҙенсә
лектәренең публицислыҡ, документаллек, художестволы
лыҡ кеүек сифаттарына туҡтала, портрет, проблема һәм
юлъяҙма төрҙәрен барлай, күҙәтеүҙәре һәм анализдары яр
ҙамында билдәле яҙыусыларҙың матбуғатта донъя күргән
әҫәрҙәре миҫалында очерк жанрының яҙылыу процесын
күрһәтә9.
Т. Беневоленская «Композиция газетного очерка», «О язы
ке и стиле газетного очерка» тигән хеҙмәттәрендә очерк жан
рының композиция, форма, тел һәм стиль мәсьәләләренә туҡ-
тала10.
Хәҙерге бөтә донъя һәм Рәсәй халыҡтары әҙәбиәттәре
менән бер рәттән башҡорт әҙәбиәтендә киң танылыу алған
художестволы-публицистик очерк жанры артабан да үҫешә һәм
7 Әмиров Р. Тормош алҡынында. — Өфө: Башҡ. кит. нәшр., 1977.
8 Кузбәков Ф. Газета жанрҙары. Публицистика. — Өфө: БДУ, 1990.
9 Черепахов М. Работа над очерком. — М.: Изд-во Московского уни
верситета, 1966.
10 Беневоленская Т. О языке и стиле газетного очерка. — М.: Изд-во
Московского университета, 1973.
11 Тот же. Композиция газетного очерка. — М.: Изд-во Московского
университета, 1975.
7
төрлөләнә. Ләкин һуңғы ваҡытта башҡорт әҙәбиәте һәм
әҙәбиәт ғилемендә очерк жанры иғтибарҙан ситтә ҡалды. Шуға
күрә үткән быуаттың 80—90-сы йылдарындағы башҡорт очер
кының үҫеш тенденцияларын билдәләү, шулай уҡ баш
ҡорт халыҡ ижады өлгөләренең очерктың художество үҫешенә
йоғонто яһауы мәсьәләһенә лә иғтибар бүлеү, әлегә тәнҡит
күҙлегенән үтмәгән бөгөнгө әҫәрҙәрҙе анализлау хәҙерге очерк
жанрында булған проблемаларҙы асыҡлауға яңылыҡтар өҫ
тәйәсәк.
8
I б ү л е к
ОЧЕРКТЫҢ БАРЛЫҠҠА КИЛЕҮЕ
ҺӘМ ҮҪЕШ ЮЛДАРЫ
I.I. Художестволы-публицистик жанр системаһында
очерк жанрының формалашыуы
Күренекле галим һәм әҙип Ғ. Хөсәйенов «Очерк турында»
тигән мәкәләһендә былай ти: «Очерк — ул тормош материа
лын бик тиҙ арала һәм документаль дөрөҫлөк менән сағылды
рыусы оператив әҙәби-публицистик жанр. Ул көндәлек тор
мошто, хеҙмәт алдынғыларының эшсәнлеген яктыртыуы
менән журналистикаға якын торған, алған материалын
дөйөмләштереп сәнғәтсә һүрәтләүе менән матур әҙәбиәткә
якын. Шуға ла ул публицистик алымдарҙы ла, әҙәби тасуир
лау сараларын да берҙәй үҙ итә»1.
Ғөмүмән, нимә ул очерк? Рус термины буларак, «очерк»
һүҙенең нигеҙендә очертить кылымы ята: 1) һыҙыу, һыҙып
алыу (сығыу); очертить указанное место — күрһәтелгән урынды
һыҙып сығыу; 2) һүрәтләү, тасуирлап (һөйләп) биреү, яҙып
биреү. Көнбайыш Европа илдәрендә был һүҙгә карата икен
се аңлатма кулланылған (репортаж, скетч һ.б.)2. Шулай ҙа
айырыуса киң файҙаланылған термин булып «эссе» (фр.
тәжрибә) йөрөй. Күренеүенсә, очерк төрлө тарафтарҙа төрлөсә
аталып йөрөтөлә. Әммә Рәсәйҙә «эссе» термины танылыу
тапмаған, «очерк» тигән атамаға өҫтөнлөк бирелгән.
1 Хөсәйенов Ғ. Очерк турында // Кызыл таң. — 1978. — 8 ғин.
2 Словарь современного русского литературного языка. Т. 8. — М.:
АН СССР, 1959 .
9
Кыҫҡаса әҙәбиәт энциклопедияһында «Очерк — эпик, әммә
сәсмә әҫәр өҫтөнлөк иткән жанр»3, ә «Ҙур Совет энциклопе-
дияһы»нда «Очерк — эпик әҙәбиәттең бәләкәй бер төрө.
Хикәйәнән формаһы менән айырыла, бәләкәй хикәйәнән (но
велла) берҙәмлектең булмауы (йә иһә бөтөнләй юҡлығы),
бәхәстең тиҙ һәм тапҡыр хәл ителеше һәм тасуирлы
һүрәтләүҙең ҙур үҫеше», тип билдәләнгән. Был ике айырма
лыҡ очерк жанрының үҙенсәлектәренә бәйле4.
Очерктың әһәмиәте уның тәьҫир итеү көсө, автор пози
цияһы, йәғни авторҙың ысынбарлыҡҡа, донъяға ҡарашы менән
билдәләнә. Быны XVIII быуаттағы тәүге рус очерксыһы
А.Н. Радищевтың «Путешествие из Петербурга в Москву» (1790)
китабы тулыһынса дәлилләй. Юлъяҙма формаһында яҙылған
был әҫәрендә автор ябай халыҡтың үҙ бәхете өсөн батша са
модержавиеһы һәм крепостнойлыҡҡа ҡаршы ҡыйыу көрәшсе
булып сығыш яһай алыуын иҫбатлай. Екатерина II, әҫәрҙең
бунтарлыҡ йөкмәткеһе менән ризалашмайынса, авторға үлем
хөкөмө сығарырға бойора. Ләкин һуңынан бойороҡто Себергә
һөргөнгә ебәреү менән алмаштыра.
Оҙаҡ йылдар буйы А. Радищевтың китабын нәшер итеү
тыйыла, әммә 1905 йылғы революция был тыйыуҙы юҡҡа сы
ғара, һәм Бөйөк Октябрь революцияһы әҫәргә ҙур танылыу
алып килә.
Кайһы бер рус ғалимдарының (Б. Полевой, Е. Журбина,
Н. Глушков) тикшеренеүҙәре буйынса, тәүге рус очерктары
«сәйәхәт әҙәбиәте» әҫәрҙәре тип атала. Быға миҫал итеп А. Ни-
китиндың «Хождение за три моря» китабын килтерергә
мөмкин. Әйткәндәй, «сәйәхәт әҙәбиәте» әҫәрҙәре традиция
һы юлъяҙма очеркының формалашыуына булышлыҡ иткән.
Н. Карамзиндың хисле очерктарынан «Письма русского путе
шественника» (1791—1795), «Путешествие» (1818) һәм декаб
ристарҙан Ф.Н. Глинканың «Письма русского офицера» (1808),
Н.А. Бестужевтың «Записки о Голландии 1815 года», «Гибрал
3 Краткая литературная энциклопедия / под ред. А. Сурикова. — М.:
Изд-во «Советская энциклопедия», 1968. — С. 315.
4 Большая Советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия,
1975. — С. 47.
10
