Table Of ContentΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΡΙΤΟ
Ο ι ψ υ χ ώ σ ε ι ς
Ο ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ (1901-1981) γεννήθη
κε, έζησε και εργάστηκε στο Παρίσι. Στις
αρχές της δεκαετίας του ’30 δημοσίευσε
τη διατριβή του για την παρανοϊκή ψύχω
ση, και λίγο αργότερα έγινε δεκτός στην
Ψυχαναλυτική Εταιρεία, όπου παρουσία
σε τη θέση του για το λεγόμενο στάδιο του
καθρέφτη. Η αποφασιστική παρέμβασή
του, όμως, στο ψυχαναλυτικό γίγνεσθαι
ξεκίνησε τη δεκαετία του ’50 με τη μορφή
ενός εβδομαδιαίου σεμιναρίου, το οποίο
έγινε πόλος κατάρτισης και συσπείρω
σης για πολλές γενιές ψυχαναλυτών. Το
1964, απαντώντας στον εξοβελισμό του
από τη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία, ο
Λακάν ίδρυσε τη Φροϊδική Σχολή (1964-
1980), η ακτινοβολία της οποίας ξεπέ-
ρασε κατά πολύ τα γαλλικά σύνορα. Η
τελευταία θεσμική πρωτοβουλία του,
η Σχολή του Φροϊδικού Αιτίου (1981),
έμελλε να γίνει το όχημα για τη διάδο
ση του λακανικού προσανατολισμού σε
παγκόσμιο επίπεδο.
Το 1966 ο Λακάν συγκέντρωσε σε ογκώ
δη τόμο τα Γραπτά κείμενά του. Το 2001
κυκλοφόρησαν τα Άλλα Γραπτά, που περι
λαμβάνουν όλα τα μεταγενέστερα κείμε
να. Η σταδιακή έκδοση του σεμιναρίου
ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του
’70, σε μεταγραφή του Ζακ-Αλεν Μιλέρ,
και συνεχίζεται έως σήμερα.
Τίτλος Σειράς: ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ / 3
Υπεύθυνος Σειράς: Βλάσης Σκολίδης
Τίτλος Βιβλίου: Ζακ Λακάν, Σεμινάριο τρίτο, Οι Ψυχώσεις
Τίτλος Πρωτοτύπου: Jacques Lacan, Le Séminaire, Livre III, I^s Psychoses (1955-1956)
Texte établi par Jacques-Alain Miller,
Éditions du Seuil, Παρίσι, 1981
Μετάφραση: Ρούλη Χριστοπούλου, Βλάσης Σκολιόης
Προλογος, Επιμέλεια, Επίμετρο: Βλάσης Σκολίδης
Διόρθωση Κείμενου: Αννα Μαράντη
Εικόνα Εξώφυλλου: Γιώργος Ρόρρης, Σπονδή για πορτρέτο τον Λακάν,
σινική μελάνη σε χαρτί, 2005
Σύνθεση Εξώφυλλου: Ροδοθέα Φρουδαράκη
Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση: Ραλλού Ρουχωτά
© Éditions du Seuil, 1981
© Βλ. Σκολίδης και Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ Α.Ε., Αθήνα, 2005,
για την ελληνική μετάφραση
Πρώτη έκδοση: Ιούνιος 2005
Δεύτερη ε'κδοση: Φεβρουάριος 2013
Πρώτη ανατύπωση: Φεβρουάριος 2015
ISBN 978-960-274-883-1
Τυπώθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών, προερχόμενο
αποκλειστικά και μόνο από δάση που καλλιεργούνται για την παραγωγή χαρτιού.
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν.
2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής
ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής αδείας του εκδότη κατά οποισνδήπστε τρόπο ή μέσο
αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, διανομή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση,
διασκευή, αναμετάδοση, παρουσίαση στο κοινό σε οποία δήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη)
και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΠΟΣ Α.Ε. Τατοΐου 121 - 144 52 Μεταμόρφωση
Τηλ.: 2102804800 fax: 2102819550 e-mail: info(«psichogios.gr www.psicliogios.gr
PSICHOGIOS PUBLICATIONS SA. 121, Tatoiou Str. - 144 52 Mclamorfossi - Greece
Tel.: 2102804800 fax: 2102819550 e-mail: info(a'psichogios.gr www.psichogios.gr
ΖΑΚ ΛΑΚΑΝ
ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΤΡΙΤΟ
Ο / ψ υ χ ώ σ ε ι ς
(Ί 955-1956)
Μεταγραφή κειμένου:
ΖΑΚ-ΑΑΕΝ ΜΙΑΕΡ
Μετάφραση:
ΡΟΥΑΗ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΑΟΥ, ΒΑΑΣΗΣ ΣΚΟΑΙΔΗΣ
Πρόλογος, Επιμέλεια, Επίμετρο:
ΒΑΑΣΗΣ ΣΚΟΑΙΔΗΣ
ΠΡΩΤΗ ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ
ΨΥΧΟΓΙΟΣ
JACQUES LACAN
LE SEMINAIRE
livre III
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
Πρόλογος στην ελληνική έκδοση ......................................................................... 9
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΩΝ ΨΥΧΩΣΕΩΝ
Α' Εισαγωγή στο ζήτημα των ψυχώσεων.................................................. 17
Β' Η σημασία του παραληρήματος............................................................ 31
Γ Ο Αλλος και η ψύχωση ........................................................................... 45
Δ' «Έρχομαι από τον χασάπη» .................................................................. 61
ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΨΥΧΩΤΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ
Ε' Για έναν Θεό που δεν εξαπατά και για έναν που εξαπατά .......... 77
Παράρτημα................................................................................................. 89
ΣΤ Το ψυχωτικό φαινόμενο και ο μηχανισμός του ................................ 91
Τ' Η φαντασιακή διάλυση ........................................................................... 109
Η' Η συμβολική φράση ................................................................................. 123
Θ' Για το μη νόημα, και για τη δομή του Θεού ...................................... 139
Γ Για το σημαίνον μέσα στο πραγματικό, και για το θαύμα του
ουρλιαχτού................................................................................................... 153
ΙΑ' Για την απόρριψη ενός πρωταρχικού σημαίνοντος ......................... 167
ΓΙΑ ΤΟ ΣΗΜΑΙΝΟΝ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΣΗΜΑΙΝΟΜΕΝΟ
ΙΒ' Το υστερικό ερώτημα............................................................................... 185
ΙΤ Το υστερικό ερώτημα (2): «Τι είναι γυναίκα;»................................. 199
ΙΔ' Το σημαίνον, ως τέτοιο, δεν σημαίνει τίποτε..................................... 209
ΙΕ' Για τα πρωταρχικά σημαίνοντα και την έλλειψη ενός .................... 223
ΙΣΤ Γραμματείς του ψυχασθενούς ................................................................. 235
ΙΖ' Μεταφορά και μετωνυμία (1): «Το δεμάτι του δεν ήταν φειδωλό,
ούτε μοχθηρό» .......................................................................................... 243
ΙΗ' Μεταφορά και μετωνυμία (2): Σημαίνουσα άρθρωση και μεταβί
βαση σημαινομενου ................................................................................ 253
ΙΘ' Διάλεξη: Ο Φρόιντ μέσα στον αιώνα ................................................. 263
ΤΟ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΤΡΗΜΑΤΟΣ
Κ' Το κάλεσμα, ο υπαινιγμός..................................................................... 281
ΚΑ' Το σημείο διαρραφης............................................................................. 293
ΚΒ' «Είσαι εκείνος που θα με ακολουθείς» .............................................. 307
ΚΓ Ο κεντρικός δρόμος και το σημαίνον «είμαι πατέρας» .................. 321
ΚΔ' «Είσαι»....................................................................................................... 331
ΚΕ' Ο φαλλός και το ατμοσφαιρικό φαινόμενο......................................... 347
ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
Ντάνιελ Πάονλ Σρέμπερ:
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΕΝΟΣ ΝΕΥΡΟΠΑΘΟΥΣ (Αποσπάσματα)
— Επιστολή προς τον καθηγητή Φλέχσιχ ............................................... 365
— Κεφάλαιο Α' ............................................................................................. 369
— Κεφάλαιο Ε' ............................................................................................. 373
— Περί των ψευδαισθήσεων...................................................................... 375
ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ.......................................................................... 377
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ................................................................... 381
ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ.............................................................. 403
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Γεννημένος ένα χρόνο μετά την Traumdeutung ο Ζακ Λακάν υπήρξε συνο
μήλικος του εικοστού αιώνα. Ψυχίατρος σε μια χώρα με πλούσια κλινική πα
ράδοση, αλλά που είχε σταθεί διατακτική στο μήνυμα του Φρόιντ, θα στρα
φεί από νωρίς στην ψυχανάλυση, χωρίς ποτέ να συναντηθεί με τον ιδρυτή
της. Όπως κι εκείνος, ο Λακάν ωριμάζει αργά. Εχει περάσει τα πενήντα,
όταν αρχίζει μια συστηματική εκπαιδευτική δραστηριότητα που θα κρατή
σει τρεις δεκαετίες, ύστερα από τις οποίες τίποτε δεν θα είναι όπως πριν στο
ψυχαναλυτικό στερέωμα.
Το σεμινάριο
Η διδασκαλία του Λακάν υπήρξε κατά βάση προφορική. Διανθίζεται βέ
βαια, και επιτονίζεται, από τα Γραπτά, όμως δύσκολα θα γνώριζε τέτοια
απήχηση χωρίς τον χειμαρρώδη πλούτο των σεμιναρίων. Για ένα συγγραφέα
που απεχθάνεται τις μεγάλες συνθέσεις και που ανασκευάζει διαρκώς τα
πορίσματά του, η σεμιναριακή επεξεργασία προσφέρει το ιδανικό πλαίσιο.
Το έναυσμα δόθηκε από μια συγκυρία διαμάχης: η αποσκίρτηση μιας
ομάδας ήτυχαναλυτών από την αρτηριοσκληρωτική Ψυχαναλυτική Εταιρεία
των Παρισίων οδήγησε το 1953 στη δημιουργία της Γαλλικής Εταιρείας Ψυ
χανάλυσης με τον Λακάν σε πρωταγωνιστικό ρόλο. Στο πλαίσιο του εκπαι
δευτικού προγράμματος της νέας Εταιρείας αρχίζει, λοιπόν, ένα εβδομαδιαίο
σεμινάριο με γενικό θέμα τη μελέτη των φροϊδικών κειμένων, το οποίο φιλο
ξενείται σε χώρο του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου «Αγία Άννα» στο Παρίσι.
Μια νέα διαμάχη, δέκα χρόνια αργότερα, θα εξωθήσει τον Γάλλο αναλυτή σε
νέες θεσμικές πρωτοβουλίες και θα φέρει το σεμινάριο σε εξωιατρικούς χώ
ρους, διευρύνοντας παράλληλα το ακροατήριό του.
Ανεξάρτητα, ωστόσο, από τις εκάστοτε συνθήκες, η σεμιναριακή διαδρο
μή χαρακτηρίζεται από εσωτερική συνοχή και ενιαία στόχευση. Το 1953, στη
Ρώμη, ο Λακάν αναγγέλλει μια νέα θεωρητική σύλληψη του ασυνειδήτου, βα
σισμένη στη δομή της γλώσσας και στην έννοια του σημαίνοντος. Η «επιστρο
φή στον Φρόιντ» ισοδυναμεί εξαρχής με επανερμηνεία και αναχώνευση του
10 ΒΛΛΣΗΣ ΙΚΟΛ1ΔΗΣ
φροίδιχού οικοδομήματος, με αναφορά τα τρία πεδία, συμβολικό, φαντασια-
κό, πραγματικό, στα οποία αρθρώνεται η προβληματική τον υποκειμένου.
Το IΘ' κεφάλαιο τον παρόντος, που είναι μια επετειακή διάλεξη σε ευρύτε
ρο ακροατήριο, αποτνπώνει με τον καλύτερο τρόπο το πνεύμα της εποχής,
και θα μπορούσε να διαβαστεί σαν κείμενο εισαγωγής.
Οι ψυχώσεις
Τα δύο πρώτα σεμινάρια, με τίτλο Τα τεχνικά γραπτά του Φρόιντ (1953-54)
και Το εγώ στη θεωρία του Φρόιντ και στην τεχνική της ψυχανάλυσης
(1954-55), είχαν οδηγήσει στην ανάδειξη τον συμβολικού ως αυτόνομης βαθ
μίδας υποκειμενικότητας, η οποία διαφοροποιείται από τη φαντασιακή,
ναρκισσιστική διάσταση του εγώ. Το λεγόμενο Σχήμα L και η έννοια του με
γάλου Άλλου είναι βασικά στοιχεία του θεωρητικού οπλοστασίου με το οποίο
ξεκινάει η επόμενη χρονιά. Έχοντας ως επίσημο τίτλο Οι φροϊδικές δομές
των ψυχώσεων, το τρίτο σεμινάριο φιλοδοξεί να αξιοποιήσει τη λογική του
σημαίνοντος σε ένα πεδίο της κλινικής που μόνο περιθωριακά είχε απασχο
λήσει τους ψυχαναλυτές θεωρητικούς. Είναι δύσκολο να σταθμίσουμε σήμε
ρα την τόλμη του εγχειρήματος. Ο Γάλλος αναλυτής θεμελιώνει ουσιαστικά
εξαρχής τη μοναδική αμιγώς ψυχαναλυτική θεωρία του ψυχωτικού δεδομέ
νου, η οποία και σηματοδοτεί την υπέρβαση τόσο της φαινομενολογικής
προσέγγισης της κλασικής ψυχιατρικής όσο και του ψυχογενετισμού της ego-
psychology. Η ψύχωση, διδάσκει ο Λακάν, συνιστά μια διαφορετική σχέση του
υποκειμένου με το σημαίνον, η οποία θα διατυπωθεί αρχικά ως «αποκλεισμός
του Άλλου» (κεφ. Δ ) και προς το τέλος ως ((νη εγγραφή, \ή «διάκλειση», ενός
κομβικσύ παράγοντα συμβολικής επάρκειας, ϊϋννάιιριλου σημαίνοντος (κεφ.
ΚΓ-ΚΕ ). Η οριστική διατύπωση της προσέγγισης αυτής θα αποκρυσταλλω
θεί ενάμιση χρόνο αργότερα με το γραπτό «Για ένα προκαταρκτικό ζήτημα
σε κάθε δυνατή θεραπεία της ψύχωσης» (1958), το οποίο, όπως έχει τεκμηριώ
σει ο Ζακ-Λλέν Μιλέρ, προϋποθέτει την επεξεργασία του οιδιποδείου ως
«πατρικής μεταφοράς», που αποτελεί κατάχτηση του τέταρτου σεμιναρίου.
Κάθε λακανικό σεμινάριο διαπερνάται από δύο στοχαστικά ρεύματα, το
θεματολογικό και το εννοιολογικό. Η εκάστοτε θεματική παρέχει το κίνητρο
για διεξοδική διερεύνηση της ψυχαναλυτικής βιβλιογραφίας, και προπάντων
των θέσεων του Ζίγκμουντ Φρόιντ, που είναι ο κατεξοχήν συνομιλητής τον
Γάλλου θεωρητικού σε όλη τη διάρκεια της διδασκαλίας τον. Παράλληλα
όμως, κάθε σεμιναριακό έτος αξιοποιείται για την αρτίωση τον εννοιολογι-
κού εργαλείου του Λακάν, πράγμα που σήμερα, έχοντας υπόψη τη διαχςπη>ι-
κή μετεξέλιξη τον έργου του, είμαστε σε θέση να το αντίληφθούμε κιλύτερα.
Η σημασία του τρίτου σεμιναρίου είναι κεφαλαιώδης επειδή επιφέρει τομές
και στα δύο αυτά ρεύματα.
Στο εννοιολογικό επίπεδο, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η καθιερωμε-
