Table Of ContentISBN 978-985-515-200-3 Грамадскія рухі і палітычныя партыі ў Беларусі
14. Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ). – Ф. 242. – Оп. 1. –
Д. 42. – Л. 82.
15. НАРБ. – Ф. 242. – Оп. 1. – Д. 166. – Л. 12, 13; ГАБО. – Ф. 93. – Оп. 1. – Д.
1189. – Л. 410, 411; Д. 1377. – Л. 179 – 180.
16. ГАБО. – Ф. 1. – Оп. 9. – Д. 1413. – Л. 51, 52; Чырвоная дапамога. –
1931. – жнiвень, № 2 (6); НАРБ. – Ф. 242. – Оп. 1. – Д. 122. – Л. 143.
17. Революционный путь Компартии Западной Белоруссии (1921 – 1939
гг.) / под ред. А.Н.Мацко и В.Е.Самутина. – Минск: Беларусь, 1966. – 420 с.
18. Российский центр сохранения и изучения документов новейшей исто-
рии (РЦСИДНИ). – Ф. 539. – Оп. 3. – Д. 914. – Л. 3.
19. РЦСИДНИ. – Ф. 539. – Оп. 3. – Д. 943. – Л.1, 3.
20. РЦСИДНИ. – Ф. 539. – Оп. 3. – Д. 965. – Л. 10, 13.
21. РЦСИДНИ. – Ф. 539. – Оп. 3. – Д. 999. – Л. 1, 4.
22. РЦСИДНИ. – Ф. 539. – Оп. 3. – Д. 932. – Л. 11, 12.
23. РЦСИДНИ. – Ф. 539. – Оп. 3. – Д. 913. – Л. 23; Государственный архив
Российской Федерации (ГАРФ). – Ф. 8235. – Оп. 1. – Д.15. – Л. 92.
24. РЦСИДНИ. – Ф. 539. – Оп. 3. – Д. 930. – Л. 13.
25. РЦСИДНИ. – Ф. 539. – Оп. 5. – Д. 12. – Л. 161.
26. РЦСИДНИ. – Ф. 539. – Оп. 5. – Д. 12. – Л. 316.
27. РЦСИДНИ. – Ф. 539. – Оп. 5. – Д. 13. – Л. 33.
28. Чугаев, А.П. Деятельность Красной помощи в Польше в 1924 – 1938 гг. /
А.П. Чугаев // Советское славяноведение. – 1976. – № 4. – С. 26.
Лугачева Т.А., кандидат исторических наук,доцент кафедры истории
Беларуси Гродненского государственного университета имени Янки Купалы,
Гродно, Беларусь.
The article considers the activity of the International organization of the
revolutionary aid in Western Belarus during the interwar period.
УДК 329.1 (438) (1921 – 1939)
В.П. Гарматны
АГРАРНАЕ ПЫТАННЕ Ў ПРАГРАМАХ ПАЛІТЫЧНЫХ
ПАРТЫЙ ДРУГОЙ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ (1921 – 1939 гг.)
Рассмотрены основные подходы к решению аграрного вопроса политичес-
кими партиями Второй Речи Посполитой.
Пасля заключэння 18 сакавіка 1921 г. Рыжскай мірнай дамовы да
Польшчы адыйшла амаль палова беларускіх зямель. Эканоміка Заход-
няй Беларусі ў перыяд знаходжання ў складзе Польскай дзяржавы (1921
– 1939 гг.) насіла пераважна аграрны характар. Больш 80 % насельніц-
тва было занята ў сферы сельскай гаспадаркі (у Польшчы – 63 %). Пас-
ля першай сусветнай і савецка-польскай 1919 – 1920 гг. войн сельская
гаспадарка Другой Рэчы Паспалітай і асабліва Заходняй Беларусі ўяў-
ляла сабой разбураную, адсталую галіну эканомікі, таму ў гэты час аг-
308
Матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі. – Гродна: ГрДУ, 2009.
рарнае пытанне займае значнае месца ў праграмах палітычных партый.
Прастаўнікі розных палітычных рухаў і плыняў прапаноўвалі свой ва-
рыянт вываду сельскай гаспадаркі краіны з пасляваеннага крызісу і змага-
ліся за перацягванне асноўнай часткі сялянства на свой бок.
Партыі, якія прадстаўлялі інтарэсы памешчыкаў і сельскай буржу-
азіі, выступалі за правядзенне аграрных рэформ зверху з выкупам па-
мешчыцкай зямлі за грошы. Перш за ўсё з такіх партый трэба адзна-
чыць «Пяст» на чале з Вінцэнтам Вітасам, які некалькі разоў станавіўся
прэм`ер-міністрам Польшчы. У праграме «Пяст» было запісана, што
партыя «…актыўна выступае за рэформу, за паскарэнне тэмпаў парцэ-
ляцыі як аднаго са спосабаў рэформы, за выдзяленне доўгатэрміновых
крэдытаў, за памяншэнне колькасці дробных гаспадарак за кошт надзя-
лення іх зямлёю. Аднак не трэба спяшацца і адбіраць зямлю ў тых, у
каго яна знаходзіцца ў асабістай маёмасці… Не трэба спяшацца: зямлі
дастаткова і яе хопіць усім па даволі нізкім кошце» [1, с. 7].
Больш радыкальнай стала праграма партыі «Вызваленне» на
чале з Таўгутам, які уваходзіў у склад ураду В.Грабскага. Сацыяль-
ную базу гэтай партыі складалі заможныя сяляне, сераднякі і част-
ка інтэлігенцыі. Праграма партыі была прынята ў 1923 г. і пра-
дугледжвала неабходнасць правядзення рэформы без кампенсацыі
памешчыкам. Максімум зямлі ў прамысловых раёнах абмяжоўваў-
ся 30 га, а на вёсцы – 60 га. Лясы, вада, карысныя выкапні застава-
ліся ва ўладанні дзяржавы.
У 1924 г. з гэтай партыі вылучылася левае крыло, на яго базе
ўтварылася Незалежная сялянская партыя (НПХ), якая знаходзіла-
ся пад значным уплывам камуністаў. НПХ патрабавала глыбокіх
сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў дэмакратычнага характа-
ру – зямлі без выкупу для малазямельных сялян і парабкаў, уста-
наўлення ўлады рабочых і сялян. Партыю падтрымалі не толькі
польскія, але і частка жыхароў беларускіх вёсак [3, с. 228].
Польская партыя сацыялістычная (ППС) выказвалася за раз-
дзяржаўленне вялікіх гаспадарак з выдзяленнем дзяржаўных і
гмінных зямель, за надзяленне зямлёю малазямельных і беззямель-
ных сялян, а таксама кааператываў праз камасацыю, меліярацыю і
з дапамогаю крэдытаў [1, с. 7 – 8].
Зусім іншыя пазіцыі па аграрным пытанні займала Камуні-
стычная партыя Польшчы (КПП) і яе складаючая частка – Камуні-
стычная партыя Заходняй Беларусі (КПЗБ, створана ў кастрычніку
1923 г.). На сваёй мэце КПЗБ ставіла канфіскацыю памешчыцкіх
зямель і падзел іх без выкупу паміж бяднейшымі сялянамі, высту-
пала супраць падатковага гнёту і пазбаўлення сялян сервітутаў, за
скасаванне асадніцтва. Канчатковаю мэтаю КПЗБ лічыла ўсталя-
309
ISBN 978-985-515-200-3 Грамадскія рухі і палітычныя партыі ў Беларусі
ванне рабоча-сялянскай улады, уз“яднанне Заходняй Беларусі з
БССР [4, с. 148 – 149].
Што датычыцца уласна беларускіх партый, то трэба перш за
ўсё адзначыць Беларускую сялянска-работніцкую грамаду (БСРГ),
якая дзейнічала на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў 1925 – 1927 гг. У
сваёй праграме ад 12 мая 1926 г. БСРГ ставіла на мэце канфіска-
цыю памешчыцкіх і царкоўных зямель, пераход іх ва ўласнасць
дзяржавы і падзел без выкупу паміж малазямельнымі сялянамі і
парабкамі; скасаванне асадніцтва, а таксама ўсталяванне рабоча-
сялянскай улады, уз“яднанне Заходняй Беларусі з БССР [5, с. 416].
Дзейнасць Грамады ўзначальваў Цэнтральны камітэт, на чале
якога стаяў Браніслаў Тарашкевіч, членамі ЦК былі С.Рак-Міхай-
лоўскі, П.Валошын, П.Мятла, М.Бурсевіч, Я.Бабровіч, В.Макоўскі
і іншыя. 24 чэрвеня 1925 г. дэпутаты польскага Сейма Тарашкевіч,
Рак-Міхайлоўскі, Валошын і Мятла выйшлі з беларускай нацыя-
нальнай фракцыі Сейма і стварылі пасольскі клуб БСРГ. Карыста-
ючыся пасольскай недатыкальнасцю, лідэры БСРГ разгарнулі ра-
боту па стварэнні масавай арганізацыі працоўных для барацьбы за
свае правы. Значны ўплыў на дзейнасць Грамады аказвалі каму-
ністы, якія выкарыстоўвалі яе для сваёй легальнай дзейнасці.
БСРГ мела свае друкаваныя органы «Беларуская справа», «Жыццё
беларуса», «Народная справа», «Наша воля», «Народны звон», саты-
рычны часопіс «Маланка». Аб папулярнасці друку БСРГ сведчыць той
факт, што многія сяляне-беднякі выпісвалі гэтыя газеты ў складчыну,
наладжвалі калектыўныя чыткі. У выніку актыўнай дзейнасці БСРГ
не толькі асобныя члены, але і цэлыя арганізацыі ППС і «Вызваленне»
выйшлі з гэтых партый і ўступілі ў Грамаду [3, с. 232]. Дзеячамі БСРГ
праведзена актыўная работа па стварэнні Беларускага кааператыўна-
га банка. У канцы 1926 г. банк базіраваўся ў Вільні, меў аддзелы ў
Пінску і Глыбокім, налічваў каля 900 ўкладчыкаў і аказваў дапамогу
маламаёмасным сялянам за невялікі працэнт.
БСРГ стала адной з самых масавых і ўплывовых сялянских
партый Еўропы, гэта занепакоіла польскія ўлады, і ў студзені 1927 г.
яе кіраўніцтва і звыш 400 актывістаў былі арыштаваны, а ў сакавіку
БСРГ аб“явілі незаконнай арганізацыяй і сялян сілаю прымушалі зда-
ваць членскія білеты. У лютым – маі 1928 г. у Вільні праходзіў «пака-
зальны» працэс над 56 кіраўнікамі і актывістамі Грамады, у выніку
якога Тарашкевіч, Рак-Міхайлоўскі, Валошын і Мятла атрымалі па 12
гадоў, М. Бурсевіч – 8, іншыя ад 3 да 6 гадоў турмы [5, с. 416].
Галоўным палітычным апанентам БСРГ і КПЗБ у барацьбе за
ўплыў на сялянства стала Беларуская хрысціянская дэмакратыя (БХД).
На яе чале стаялі ксяндзы Ф.Абрантовіч, А.Станкевіч, В.Гадлеўскі і
310
Матэрыялы Рэспубліканскай навуковай канферэнцыі. – Гродна: ГрДУ, 2009.
іншыя, якія выступалі супраць аддзялення царквы і касцёла ад дзяржа-
вы і выкарыстання рэлігіі ў палітычных мэтах, за абавязковасць выву-
чэння рэлігіі ў школе. У аснову праграмы БХД пакладзена сцвярджэн-
не, што беларускі народ з“яўляецца бяскласавым і цалкам працоўным.
Патрабаванні перадачы зямлі без выкупу беззямельным і малазямель-
ным сялянам ва ўласнасць, дэмакратычных свабод мелі водгук сярод
насельніцтва пераважна каталіцкага веравызнання [3, c. 232].
Блізкія да БХД пазіцыі займаў створаны ў лістападзе 1925 г.
В.Рагуляй і Ф.Ярэмічам Беларускі сялянскі саюз (БСС). Цэнтраль-
ным друкаваным органам БСС стала газета «Сялянская ніва». Праг-
рама БСС прадугледжвала падзел памешчыцкіх зямель і перадачу
іх ва ўласнасць малазямельных сялян па працоўнай норме; скаса-
ванне асадніцтва. На 2-й канферэнцыі БСС (ліпень 1927 г.) па зя-
мельным пытанні ў праграме запісана, што «ўсе землі: абшарніц-
кія, дзяржаўныя, касцёльныя, царкоўныя і іншыя павінны перайсці
ў рукі беларускіх беззямельных і малазямельных сялян». БСС ака-
заўся пад агнём крытыкі як БСРГ і КПЗБ, так і польскіх уладаў,
таму заставаўся нешматлікай грамадска-палітычнай арганізацыяй
і на пачатку 1929 г. распаўся [2, с. 454].
1928 г. вызначыўся ўздымам нацыянальна-вызваленчага руху.
На выбарах у Сейм у сакавіку 1928 г. у Заходняй Беларусі за канды-
датаў ад рабочых і сялян пададзена 328, 8 тысяч (26 %) галасоў.
Абраныя па гэтых спісах паслы Я.Гаўрылік, І.Дварчанін, Ф.Валы-
нец, І.Грэцкі, П.Крынчык стварылі ў Сейме радыкальную фрак-
цыю – Беларускі сялянска-рабочы пасольскі клуб «Змаганне», у
рабоце якого прымалі ўдзел былыя актывісты Грамады.
Клуб «Змаганне» пераўтварыўся ў рэвалюцыйна-дэмакратыч-
ную і нацыянальна-вызваленчую арганізацыю, але ўлады не даз-
волілі ёй стаць масавай. Як і Грамада, пасольскі клуб «Змаганне»
патрабаваў канфіскацыі памешчыкіх зямель і падзел іх без выкупу
сярод маламаёмасных сялян, перакладанне падаткаў на заможных
людзей, стварэнне рабоча-сялянскай улады, уз`яднанне Заходняй
Беларусі з БССР. Клуб «Змаганне» праводзіў палітычную і аргані-
зацыйную працу сярод сялян і сельскагаспадарчых рабочых, арга-
нізоўваў выступленні сялян супраць зямельнай і падатковай палі-
тыкі ўрада, разам з КПЗБ выступаў супраць судовага працэсу над
актывістамі Грамады, рыхтаваў правядзенне Еўрапейскага сялянс-
кага кангрэса, арганізоўваў дапамогу галадаючым.
Клуб «Змаганне» актыўна супрацоўнічаў з польскімі і
ўкраінскімі рэвалюцыйна-дэмакратычнымі і лева-сацыялістычнымі
арганізацыямі – ППС-лявіцай, Сельробам, аб`яднаннем сялянскай
311
ISBN 978-985-515-200-3 Грамадскія рухі і палітычныя партыі ў Беларусі
лявіцы «Самапомоц», але пад уплывам КПЗБ з 1929 г. клуб пачаў зай-
маць больш жорсткую пазіцыю ў адносінах да дробнабуржуазных
партый, празмерна завастрыў свае праграмныя патрабаванні, што пры-
вяло да звужэння сацыяльнай базы і зніжэння ўплыву пасольскага клубу
«Змаганне» на палітычную сітуацыю ў краіне [3, с. 234 – 235].
Такім чынам, у 1921 – 1939 гг. на тэрыторыі Другой Рэчы Пас-
палітай дзейнічаў шэраг палітычных партый рознага накірунку, якія
прапаноўвалі свае праграмы вырашэння аграрнага пытання. Ва
ўмовах існуючага ў Польшчы палітычнага становішча за аснову
для правядзення ў краіне аграрных пераўтварэнняў прымаліся праг-
рамы польскіх буржуазных партый.
Спіс літаратуры
1. Грэсь, С.М. Аграрнае пытанне ў праграмах асноўных польскіх палітыч-
ных партый у 1921 – 1939 гг. / С.М.Грэсь. – Веснік ГрДУ. Серыя 1. – №3. – 2004.
– С. 6-11.
2. Ладысеў, У.Ф. Беларускі сялянскі саюз / У.Ф. Ладысеў. –Энцыклапедыя
гісторыі Беларусі. У 6 т. – Мінск: Бел. Эн. імя П. Броўкі, 1996. – Т.2. – С. 454.
3. Нарысы гісторыі Беларусі. У 2 ч. Ч. 2 / М.П. Касцюк [і інш.]. – Мінск:
Беларусь, 1992. – 560 с.
4. Палітычныя партыі Беларусі. – Мінск: Згода, 1994. – 262 с.
5. Палуян, У.А. Беларуская сялянска-работніцкая грамада / Палуян У.А. //
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. – Мінск: Бел. Эн. імя П. Броўкі, 1996. –
Т.2. – С. 416.
Гарматны В.П., выкладчык, БарДУ, г. Баранавічы, Беларусь.
The article considers the main approaches in the solution the agricultural problem
by the political parties of the Second Polish-Lithuanian Commonwealth.
УДК 329.17 (1926 – 1939)
О.Л. Щука
УЧАСТИЕ ЕВРЕЙСКОЙ МОЛОДЕЖИ
В ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОМ ДВИЖЕНИИ
НА ТЕРРИТОРИИ ЗАПАДНОЙ БЕЛОРУССИИ
(1926 – 1939 гг.)
Рассмотрены вопросы участия еврейской молодежи в общественно-поли-
тическом движениина территории Западной Беларуси
312
