1906 iran meşrutiyeti

253 Pages·2013·1.58 MB·Turkish

İnönü Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Ana Bilim Dalı
Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı

1906 İRAN MEŞRUTİYETİ

Hazırlayan
Osman KARACAN

Danışman
Doç. Dr. Orhan YAZICI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Malatya, 2013
1906 İRAN MEŞRUTİYETİ

Osman KARACAN

İnönü Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Ana Bilim Dalı
Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı

Danışman
Doç. Dr. Orhan YAZICI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Malatya, 2013

i

ONUR SÖZÜ
Doç. Dr. Orhan YAZICI’nın danışmanlığında yüksek lisans tezi olarak
hazırladığım “1906 İran Meşrutiyeti” başlıklı bu çalışmanın, bilimsel ahlak ve
geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın tarafımdan yazıldığını ve
yararlandığım bütün yapıtların hem metin içinde hem de kaynakçada yöntemine
uygun biçimde gösterilenlerden oluştuğunu belirtir, bunu onurumla doğrularım.”

Osman KARACAN
ii

ÖN SÖZ
“1906 İran Meşrutiyeti” konulu bir araştırma yapmaya yönlendirildiğimde,
itiraf etmeliyim ki bu konu hakkında çok az şey bilmekteydim ve elimde
yararlanabileceğim doğru dürüst bir kaynak da bulunmamaktaydı. Fakat yine de bu
konuyu çalışmaya karar verdim. Bu kararı almamın en büyük sebebi birçok kaynağa
çok rahat bir şekilde ulaşabileceğim inancıydı. İran, günümüzde, hakkında en fazla
yazılıp çizilen ülkelerden biri olmasının yanı sıra Selçuklulardan Kaçar’a Türk
hanedanları tarafından yönetilen bir coğrafyaydı. Bu yüzden kaynak sorunu
yaşamayacağımızı düşündük. Ancak araştırmamıza başladığımızda durumun hiç de
beklediğimiz gibi olmadığını fark ettik.
Türkiye’de birçok üniversitede tarih bölümleri bulunmasına rağmen İran
tarihi hakkında yeterli derecede araştırmalar yapılmamıştır. Bu konuda, tarih
bölümleri dâhil olmak üzere, İran ile ilgili yapılmış birkaç tez haricinde neredeyse
hiç çalışma yapılmamış durumda. Yapmış olduğumuz okumalar neticesinde bize
oldukça yakın olan İran tarihi hakkında çok az bilgi sahibi olduğumuzu gördük. Bu
nedenle İran tarihinin bilinmesi kendi tarihimizin anlaşılması açısından da son derece
önemlidir. Biz de, önemine binaen, değerli hocalarımızın da telkinleri doğrultusunda
modern İran tarihi açısından büyük bir öneme haiz olan İran Meşrutiyetini çalışmaya
karar verdik.
“1906 İran Meşrutiyeti” adlı çalışmamızda meşrutiyetin ilan edildiği yıllara
odaklandık; bunun yanı sıra İran meşrutiyet hareketinin temel dinamiklerinin neler
olduğu ve bu dinamiklerin İran tarihi içerisindeki kaynağını bulduğu noktaya kadar
izini sürdük. Modernleşme çalışmaları, reformlar, halk hareketleri, Şii siyasi
düşüncesinin etkileri, imtiyazlar, siyasi partiler, toplumsal örgütlenmeler, aydınların
fikirleri ve dış etkiler vb. bu doğrultuda ele aldığımız başlıca konular arasında
gelmektedir.
Hiçbir çalışma sadece tek kişinin ürünü olmadığı gibi “1906 İran Meşrutiyeti”
adlı bu çalışma da sadece benim emeğimden oluşan bir çalışma değildir. Yüksek
lisansa başladığım günden beri benden desteklerini esirgemeyen ve bana her konuda
yardımcı olan danışmanım sayın Doç. Dr. Orhan YAZICI’ya; değerli fikirleriyle
iii

bana yeni ufuklar açan sayın Prof. Dr. Mehmet KARAGÖZ’e; çalışmamla ilgili
kaynak tavsiyesinde bulunan ve beni çalışmalarımda her zaman teşvik eden Sayın
Yrd. Doç. Dr. Yahya BAŞKAN hocamıza; tarih bölüm başkanımız sayın Prof. Dr.
Salim ÇÖHÇE ve Tarih bölümündeki tüm değerli hocalarıma sonsuz teşekkürlerimi
sunarım. Bu çalışmada birçok dostumuzun katkısını gördük. Tüm katkı veren
dostlarımızın isimlerini burada anmak mümkün olmadığı için emeği geçen herkese
teşekkürlerimi sunarken özellikle benden yardımlarını esirgemeyen Mustafa Yunus
GÜMÜŞ ve Nihat KARADEMİR’e desteklerinden ötürü minnettar olduğumu
belirtmeliyim. Son olarak birçok zahmete katlanan ve desteğini hiçbir zaman
esirgemeyen aileme teşekkürlerimi sunarım.
iv

ÖZET
Çalışmamızın konusu 1906 İran Meşrutiyeti’dir. “1906 İran Meşrutiyeti” adlı
bu tez giriş ve sonuç bölümleri dâhil olmak üzere beş ana bölümden meydana
gelmektedir. Modern İran tarihinin önemli kırılma noktalarından biri olan İran
meşrutiyeti, geleneksel ve modern İran kimliklerinin temel parametrelerini mezceden
ve yeniden üreten bir altyapıya sahiptir. Bugün İran’da her alanda yaşanan
tartışmaların bir şekilde meşrutiyetle ilişkilendiriliyor olması bunun önemli bir
göstergesidir.
XIX. yüzyıl, sanayi inkılâbını gerçekleştiren Batılı devletlerin sömürgecilik
faaliyetlerine İran’da da hız verdikleri yıllardır. Bu yüzyıl İran için iktisadi
problemler, askeri yenilgiler, yabancı güçlerin sömürge faaliyetlerinin hızlandığı
yıllar anlamına gelmekteydi. Bunun yanı sıra şahların başına buyruk hareketleri,
keyfi cezalandırmalar, adaletsizlik dönemin en dikkat çeken sorunlarıydı.
İran, tüm toplumsal kesimleriyle siyasî, içtimaî, iktisadî, idarî ve eğitim
alanında yaşanan sorunlara çözüm bulma konusunda hummalı bir çalışma
sürdürmüştür. Bu yolda başta Osmanlı, Mısır ve Hindistan olmak üzere İslam
dünyasındaki birikimlerden yararlandıkları gibi Rusya, Japonya ve Batılı
devletlerdeki gelişmeleri de takip etmişlerdir. Basın, Şebnameler, medreseler ve
modern okullar, feramuşhaneler modern fikirlerin halka ulaştırıldığı en önemli
mekân ve araçları oluşturmaktadır. XIX. yüzyılboyunca pek çok kez yönetimle karşı
karşıya gelen İran toplumu İngiliz sefaretinde gerçekleştirilen oturma eylemine kadar
meşruti yönetime geçişle ilgili bariz bir talep ortaya koymuş değildi. Ancak buna
rağmenyönetim karşıtı mücadele sonucunda ortaya çıkan değişim ve dönüşüm,
meşrutiyetin ilanında çok önemli bir altyapı mahiyetinde olmuştur.
Bazı aydın ve din adamlarının fikirlerinde rastlanan meşrutiyet ve meclis gibi
fikirler de tam olarak meşruti yönetim anlamına gelmiyordu. Meşrutiyet olaylarından
önce ve meşrutiyet olayları esnasında da savunulan en önemli düşünceler;
yabancılara verilen imtiyazların kaldırılması, adalethanenin kurulması, keyfi
cezalandırmaların son bulması, halka zulmeden yöneticilerin azledilmesinoktasında
yoğunlaşmıştır. Meşrutiyetin bir yönetim biçimi olarak savunulması eylemcilerin
İngiliz sefaretindeki günlerine rastlamaktadır. İngiliz sefaretindeki oturma eylemi
adeta eylemciler için bir okul işlevi görmüştür.
v

XIX. yüzyılın ikinci yarısında ve XX. Yüzyılın başında modern bir akım
olarak pek çok ülkede savunulan meşrutî yönetimin İran’da da ideolojik liderliğini
modernleşme fikrinin savunucuları olan aydınlar tarafından yapılmıştır. Ancak
meşrutiyet olaylarının karizmatik liderliğitartışmasız bir şekilde “merci-i taklit” ve
“velâyet-i fakîh” sıfatlarını taşıyan din adamlarındaydı. Meşrutiyetin ilanında en
fazla güç devşiren grup ise meşrutiyete bizzat katılarak ön saflarda yer alan ve
ekonomik gücüyle eylemleri finanse eden tüccar olmuştur.
İran meşrutiyetinin, demokratikleşmeyi ne kadar ileriye taşıdığı tartışmalı
olsa da, ortaya çıkan sonuçlara baktığımızda pek çok önemli neticelere ulaşıldığı
görülmektedir. Anayasal sürecin başlaması ve halkın temsilcilerinden oluşan bir
meclisin kurulması meşrutiyetin en önemli neticeleridir. Toplumun neredeyse her
platformda talep etmiş olduğu Adalethanenin kurulması talebi ise istenen düzeyde
hayatiyet bulamamıştır.

Anahtar Kelimeler: İran Meşrutiyeti, 1906, Meşrutiyet, İran, Ulema
vi

ABSTRACT
The subject of this study is the Persian Constitutional Revolution of 1906.
This dissetation, entitled “Persian Constitutional Monarchy of 1906” constists of five
parts, including introduction and conclusion. The Persian Constitutional Revolution,
as one of the foremost breakpoint in modern Iranian history, has a base which
integrates and re-produces the essential parametres of traditional and modern
identities in Iran. Currently, the ongoing tendency for associating the debates on
different political and social matters with this historical event is an indicator for the
importance of the Persian Constitutional Revolution.
In the nineteenth century, the Western states, each realized her own
“industrial revolution”, accelerated their colonialist activities on Iran. During the
same period, Persian state was performing economical problems and successive
millitary defeats. Furthermore, Persian society had some important social problems
like unamenable applications of Shahs, arbitrary punishment and injustice.
Persian society, with the participation of nearly all social classes, had
performed intense activities to deal with these political, social, economical,
administrative and educational challenges. In this way, Persian elites tried to use the
experiences of not only Islamic societies like Ottomans, Egypt and India but also
non-muslim societies like Russia, Japan and especially Western ones. The most
effective platforms and instruments used to disseminate these ideas to the nation
were media, Shabnâme, madrasahs, faramasons (faramushhaneha) and modern
schoolls. During the nineteenth century, Persian society had objected to the
government several times, but there was not a clear demand for Constitutional
Monarchy before the sit down strike at the British embassy. These objections created
a social change and transformation which cosntituted a significant base for the
promugation of Constitutional Monarchy.
In the course of these developments, certain intellectuals and clerics dicussed
some ideas such as constitution and parliament, bu without a clear mention for the
Constitutional Monarchy. The common ideas claimed before and after Constitutional
Revolution were centered on the abolishment of priviliges granted to foreigners,
establishment of courthouses, termination of arbitrary punishment and discharge of
despotic administrators. The demand for Constitutional Monarchy, as a form
vii

government, was expressed during the sit down strike at the British embassy. This
strike functioned as a shcool for the activists.
As the other nations, performing constitutional developments at the second
half of the the nineteenth century and the beginning of twentieth century, the
ideological leadership of constitutional government was performed by intellectuals
those advocated the idea of modernization. However, the charismatic leaders of this
process were the clerics who entitled as “merci-i taklit” and “velâyet-i fakîh”. The
social which class most benefited and gathered the power by proclomation of
Constitutional Monarchy was merchants who directly participated and funded the the
revolution.
Though controversial how far it carried out democratization in Iran,
condering the results, Persian society achieved many significant outcomes with the
Constitutional Revolution. The beginning of constitutional process and establishment
of a parliament consisting of representatives of nation are the most important results
of Constitutional Revolution. However, the foundation of courthouses, a social claim
expressed at nearly all platforms colud not realized at required level.

Keyword(s): Persian Constitutional Revolution, 1906, Constitutional
Monarchy, Iran, Clerics/Ulama.