Петро Якович Чаадаєв. Філософічні листи. Апологія божевільного. Уривки та різні думки (1828-1850-ті роки)

177 Pages·0.738 MB·Ukrainian

by  Житарюк М.Г. (упоряд.)

Петро(cid:3)Я(cid:179)ович(cid:3)Чаадаєв
Філософічні(cid:3)листи
Аполо(cid:146)ія(cid:3)божевільно(cid:146)о
Урив(cid:179)и(cid:3)та(cid:3)різні(cid:3)д(cid:192)м(cid:179)и
(1828-1850-ті(cid:3)ро(cid:179)и)
Львів(cid:3)2005
ÓÄÊ 1 (092) (470+571)
ÁÁÊ ÞÇ (2) 50-565.1
×-12
Æ-84
×ààäàºâ Ïåòðî ßêîâè÷. Ô³ëîñîô³÷í³ ëèñòè. Àïîëîã³ÿ áîæåâ³ëüíîãî. Óðèâêè òà
ð³çí³ äóìêè (1828-1850-ò³ ðîêè) / Óïîðÿäíèê Ì.Ã.Æèòàðþê. – Âèäàííÿ ïåðøå. –
Ëüâ³â, 2005. – 176 ñ. (Ïåðåêëàä ç ðîñ³éñüêî¿ Ì.Ã.Æèòàðþêà, Â.À.Æèòàðþê).
Ó âèäàíí³ ïîäàíî íàéâ³äîì³ø³ òâîðè Ïåòðà ßêîâè÷à ×ààäàºâà (1794-1856) – ô³ëîñîôà,
ïèñüìåííèêà, ïóáë³öèñòà, îäíîãî ç íàéãëèáîêîäóìí³øèõ ñâ³òîâèõ ìèñëèòåë³â, ÷³ëüíîãî
ïðåäñòàâíèêà ãóìàí³çìó, ðå÷íèêà àíòè³ìïåð³àë³çìó, õðèñòèÿíñüêî¿ ìîðàë³, íîñ³ÿ
çàãàëüíîëþäñüêèõ ö³ííîñòåé, íå ò³ëüêè íå âèçíàíîãî íà áàòüê³âùèí³ çà æèòòÿ, à é
ïåðåñë³äóâàíîãî, îãîëîøåíîãî öàðñüêèì ðåæèìîì áîæåâ³ëüíèì, çàáîðîíåíîãî àáî
ñïîòâîðåíîãî â Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³.
Íà øèðîêîìó ³ñòîðè÷íîìó, á³áë³éíîìó, ô³ëîñîôñüêîìó, ë³òåðàòóðíî-ìèñòåöüêîìó
ìàòåð³àë³ (â³ä Äàâí³õ Ãðåö³¿, Ðèìó, ²í䳿, Êèòàþ, ªãèïòó, Ïàëåñòèíè äî ïî÷àòêó Õ²Õ ñòîë³òòÿ â
Ðîñ³¿), ç ïîçèö³¿ ãëèáîêîãî, ùèðîãî õðèñòèÿíèíà, Ï.ß.×ààäàºâ äîñë³äæóº ïðîáëåìè æèòòÿ ³
ñìåðò³, äîáðà ³ çëà, ìîðàë³ ³ âëàäîëþáñòâà, äóõîâíîñò³ ³ áåçáîæíîñò³. Àâòîð ðîáèòü ö³êàâ³,
íåñòàíäàðòí³, ñì³ëèâ³ ïðèïóùåííÿ ³ âèñíîâêè, çîêðåìà ïðî “íåöèâ³ë³çîâàíèé øëÿõ ðîçâèòêó”
Ðîñ³¿, ïðî “àìîðàëüí³ñòü ³ øê³äëèâ³ñòü” äàâíüîãðåöüêîãî ìèñòåöòâà òîùî.
Óâàç³ ÷èòà÷³â çàïðîïîíîâàíî ïåðøå âèäàííÿ òâîð³â Ï.ß.×ààäàºâà óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ.
Ðîçðàõîâàíî íà íàóêîâö³â, âèêëàäà÷³â, ñòóäåíò³â çà íàïðÿìêàìè “ô³ëîñîô³ÿ”,
“ë³òåðàòóðîçíàâñòâî”, “æóðíàë³ñòèêà”, “áîãîñëîâ’ÿ”, à òàêîæ – íà êîæíîãî, êîãî ö³êàâèòü
ñåíñ áóòòÿ ³ ïðèçíà÷åííÿ ó íüîìó ëþäèíè.
Ðåöåíçåíòè:
Â.².Øêëÿð, äîêòîð ô³ëîëîã³÷íèõ íàóê, ïðîôåñîð, ²íñòèòóò æóðíàë³ñòèêè, Êè¿âñüêèé
íàö³îíàëüíèé óí³âåðñèòåò ³ìåí³ Òàðàñà Øåâ÷åíêà
Â.Â.Ëèçàí÷óê, äîêòîð ô³ëîëîã³÷íèõ íàóê, ïðîôåñîð, ôàêóëüòåò æóðíàë³ñòèêè,
Ëüâ³âñüêèé íàö³îíàëüíèé óí³âåðñèòåò ³ìåí³ ²âàíà Ôðàíêà
Óñ³ ïðàâà íà öþ êíèãó íàëåæàòü óïîðÿäíèêîâ³ é ï³ä îõîðîíîþ çàêîíó.
Áåç ïèñüìîâîãî äîçâîëó öå âèäàííÿ çàáîðîíåíî ïåðåðîáëÿòè,
ïåðåâèäàâàòè ÷è ðîçìíîæóâàòè áóäü-ÿê. Ïðè âèêîðèñòàíí³ ç ìåòîþ
öèòóâàííÿ îáîâ’ÿçêîâå ïîñèëàííÿ.
© Ï.ß.×ààäàºâ
© Ì.Ã.Æèòàðþê, óïîðÿäêóâàííÿ, çàãàëüíà ðåäàêö³ÿ, ïåðåêëàä
© Â.À.Æèòàðþê, ïåðåêëàä
ISBN 5-8326-0145-9
³ä óïîðÿäíèêà
“ß çàãóáèâñÿ â ðîçóìîâèõ ïóñòåëÿõ ñâ êðà¿íè ³ äîâãî ââàæàâ,
ùî ò³ëüêè ÿ îäèí âèòðà÷àþ ñâî¿ ñèëè â ö³é ïðàö³ àáî ìàþ ò³ëüêè
ê³ëüêîõ òîâàðèø³â, ÿê³ ðîçëåò³ëèñÿ ïî çåìë³. Ïîò³ì ÿ ïîáà÷èâ, ùî
âåñü ìèñëÿ÷èé ñâ³ò ðóõàºòüñÿ â òîìó æ íàïðÿìêó. Âåëèêèì ñòàâ äëÿ
ìåíå òîé äåíü, êîëè ÿ çðîáèâ öå â³äêðèòòÿ”.
Ï.ß.×ààäàºâ (ç ëèñòà äî Øåëë³í´à)
Ïåòðî ßêîâè÷ ×ààäàºâ (1794-1856) º íåïåðåñ³÷íîþ ïîñòàòòþ â
ºâðîïåéñüê³é ³ñòîð³îñîôñüê³é äóìö³ ïåðøî¿ ïîëîâèíè Õ²Õ ñòîë³òòÿ, éîãî
òâîðè äîñ³ ÷èòàþòü ó Çàõ³äí³é ªâðîï³, ÷àñòêîâî (ç äîïîìîãîþ
åëåêòðîííèõ á³áë³îòåê) â³äáóâàºòüñÿ ðåàá³ë³òàö³ÿ éîãî ³ìåí³ ³ íà
áàòüê³âùèí³ – â Ðîñ³¿, õî÷, ÿê â³äîìî, çà æèòòÿ öàðñüêèé ðåæèì âèçíàâ
éîãî áîæåâ³ëüíèì (“çà íåîáõ³äí³ñòþ”, – ÿê íàïèøå çãîäîì ñàì
ô³ëîñîô òà ïóáë³öèñò). Ï.ß.×ààäàºâ – íå ïðîñòî ñâîºð³äíèé êàìåðòîí
ëþáîâ³, õðèñòèÿíñòâà, ãóìàí³çìó, ÿêèé íå âèçíຠâèùîñò³ îäí³º¿ îñîáè
íàä ³íøîþ, áî â³ä íàðîäæåííÿ – âñ³ ð³âí³. Éîãî ³ì’ÿ äàâíî ïîâèííî
áóòè ïîðÿä ³ç Ò.Êàðëåéëåì, Ð.Åìåðñîíîì, Ò.Ìàñàðèêîì òà ³íøèìè
ìèñëèòåëÿìè-ëþäèíîëþáöÿìè.
Áóëè ñïðîáè çàêèíóòè íàì íàäì³ðíå çàõîïëåííÿ ïðåäñòàâíèêîì
ðîñ³éñüêî¿ ô³ëîñîôñüêî¿ äóìêè. Öå – â³ä íåçíàííÿ, ñïîä³âàþñü. Ñóòü
ïîçèö³¿ Ï.×ààäàºâà çâîäèòüñÿ äî ëþáîâ³, â îñíîâ³ ÿêî¿ – õðèñòèÿíñüê³
âñåïðîùåííÿ ³ ïðîñâ³òíèöòâî. ßê â³äîìî, ñåíñ öèõ ïîíÿòü – ïîíàä
êîðäîíàìè, â³í â³÷íèé. Ñàìå òîìó (³ ö³ëêîì ñëóøíî) Ï.×ààäàºâà
íàçèâàþòü ðîäîíà÷àëüíèêîì ðîñ³éñüêî¿ ðåë³ã³éíî¿ ô³ëîñîô³¿. Ç îãëÿäó
íà öå, áóëî á ùîíàéìåíøå íåðîçóìíî íå áàæàòè äîëó÷èòèñü äî
ñâ³òîâèõ âç³ðö³â õðèñòèÿíñüêîãî ãóìàí³çìó, äî äèñêóðñó àíòè-
³ìïåð³àë³çìó, òèì ïà÷å, ùî ìèñëèòåëü æîäíîãî ðàçó íå âèñòóïàº
ïðîòè Óêðà¿íè òà óêðà¿íö³â, õî÷ ³ íàçèâຠíàñ “ðóññàìè”.
Òâîðè Ï.×ààäàºâà, ÿê³ ìîæíà íàçâàòè ñì³ëèâèìè ñïðîáàìè (÷è
íå âïåðøå!) îá’ºêòèâíî îñìèñëèòè ðîñ³éñüêó ³ñòîð³þ òà ðîñ³éñüêó
íàö³îíàëüíó ³äåíòè÷í³ñòü, íå ï³øëè Ðîñ³¿ íà êîðèñòü. Âîíè âèêëèêàëè â
4
ðîñ³éñüê³é ãðîìàä³ íåáà÷åíå îáóðåííÿ, îñóä, ïðîêëÿòòÿ. Îáðàçè
ïåðåâàæèëè Ïðàâäó, ãîíîð – íå äîçâîëèâ ðîçìèñëþâàòè íàä ïðîñòèìè
ïèòàííÿìè... Õòî çíàº, ìîæëèâî, ÿêáè â Ðîñ³éñüê³é ³ìïå𳿠áîäàé òðîõè
ïðèñëóõàëèñü äî ãîëîñ³â ñâî¿õ ïðîðîê³â, ñâ³ò í³êîëè íå çíàâ áè
Æîâòíåâîãî ïåðåâîðîòó 1917 ðîêó, à òàê³ çë³ ãåí³¿, ÿê Â.Óëüÿíîâ (˺í³í),
íå ïèñàëè á êðèâàâ³ ñöåíà𳿠ïåðåä³ëó ñâ³òó é íå ðîçáóäîâóâàëè á Ðîñ³þ,
à çãîäîì – ÑÐÑÐ, çà óòîﳺþ Ïëàòîíà (“Çàêîíè”).
Òàê, Ï.×ààäàºâ, ìîæëèâî, áóâ ð³çêèì. Àëå õ³áà Ïðàâäà çàâæäè
ñîëîäêà ³ ïðèºìíà? Îñü óðèâêè ç ïåðøîãî ô³ëîñîô³÷íîãî ëèñòà: “Ìè
(ðîñ³ÿíè. – Ì.Æ.) æèâåìî ëèø íàéîáìåæåí³øèì ñüîãîäåííÿì, áåç
ìèíóëîãî é ìàéáóòíüîãî, ñåðåä ìåðòâîãî çàñòîþ”, “...ó íàñ íåìàº
í³÷îãî ³íäèâ³äóàëüíîãî, íà ùî ìîãëà á îïåðòèñü íàøà äóìêà, àëå,
â³äîñîáëåí³ äèâíîþ äîëåþ â³ä âñåñâ³òíüîãî ðóõó ëþäñüêîãî, ìè òàêîæ
í³÷îãî íå ñïðèéíÿëè ³ ç³ ñïàäêîºìíèõ ³äåé ëþäñüêîãî ðîäó”. Öüîìó
òåæ º ïîÿñíåííÿ: “Íàðîäè – íàñò³ëüêè æ ìîðàëüí³, ÿê ³ îêðåì³
îñîáèñòîñò³. ¯õ âèõîâóþòü â³êè, ÿê îêðåìèõ ëþäåé – ðîêè. Àëå ìè,
ìîæíà ñêàçàòè, – íàðîä âèíÿòêîâèé. Ìè íàëåæèìî äî òèõ íàö³é, ÿê³
ìîâáè ïîçà ðîäîì ëþäñüêèì, à ³ñíóþòü ëèøåíü äëÿ òîãî, ùîá äàòè
ñâ³òîâ³ ÿêèé-íåáóäü âàæëèâèé óðîê”.
×è ïî÷óëè Ï.×ààäàºâà â Ðîñ³¿ õî÷à á ñüîãîäí³? Áåç ñóìí³âó, í³.
²íàêøå Êðåìëü íå ðîçïî÷èíàâ áè òîãî, ùî çàðàç îô³ö³éí³
³ìôîðìðóïîðè áåçäóìíî ³ ç áàéäóæîþ õîëîäí³ñòþ íàçèâàþòü
“àíòèòåðîðèñòè÷íîþ îïåðàö³ºþ”, “ñïåöçà÷èñòêàìè” òîùî, í³áè
éäåòüñÿ íå ïðî ÷å÷åíñüêèé íàðîä, íå ïðî ìàòåð³â, ä³òåé òà ñòàðèõ, à,
íàïðèêëàä, ïðî ùîñü äóæå áóäåííå, ÿê-îò: “ñâ³òèòü ñîíöå” . Âèíÿòîê
– îêðåì³ ³íòåë³ãåíòí³ êîëà, àëå âîíè – êîíòðåë³òà. ² öå – ó ë³ïøîìó
âèïàäêó. Êàæó÷è ïðîñòî, ïîïðè âèäàííÿ éîãî òâîð³â ³ ¿õíº ïîøèðåííÿ
â ²íòåðíåò³, ðîñ³éñüêèé ïðîðîê ó ð³äí³é â³ò÷èçí³ äàë³ ÷óæèé.
Çà æèòòÿ Ï.×ààäàºâà íàäðóêîâàíî ëèøå îäèí òâ³ð – ïåðøèé
ô³ëîñîô³÷íèé ëèñò. Öÿ ïîä³ÿ ìàëà ì³ñöå ó æóðíàë³ Íàäºæä³íà
“Òåëåñêîï” (1836). ßê íàñë³äîê – æóðíàë çàêðèòî, ðåäàêòîðà
óâ’ÿçíåíî, à àâòîðà ïðîãîëîøåíî (íå ä³àãíîñòîâàíî!) áîæåâ³ëüíèì.
Òâîðè åíöèêëîïåäèñòà Ï.×ààäàºâà, ÿêèé îá’¿çäèâ ö³ëó ªâðîïó,
âèõîäÿòü ïåðåâàæíî ôðàíöóçüêîþ, àíãë³éñüêîþ, í³ìåöüêîþ, ïðîòå
âîíè çàáîðîíåí³ â Ðîñ³¿. Ëèøå íàïåðåäîäí³ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè áóëî
âèäàíî äâîòîìíèê “Ñî÷èíåíèÿ è ïèñüìà” (Ò.1-2. – 1913-1914). Òà é
çà ÷àñ³â ÑÐÑÐ íàì äîçóþòü ïðàâäó, ñïîòâîðþþòü óÿâëåííÿ ïðî íüîãî.
Ìîæíà ñêàçàòè, äëÿ øèðîêîãî çàãàëó Ï.×ààäàºâ – ïîñòàòü ìàéæå
íåâ³äîìà, íàâ³òü íå âñ³ ãóìàí³òà𳿠äî ëàäó ìîæóòü ùîñü ïðî íüîãî
ñêàçàòè. Äàðìà. ³í çàñëóãîâóº íà âèçíàííÿ, îñìèñëåííÿ, ìàáóòü,
íå ìåíøå, í³æ á³ëüø³ñòü çàãàëüíîâèçíàíèõ ìèñëèòåë³â – â³ä àíòè÷íèõ
÷àñ³â äî ñüîãîäåííÿ. ² öå – íå âèñîê³ ñëîâà. Ùîá ïåðåêîíàòèñü ó
ãëèáîêîäóìíîñò³, îñâ³÷åíîñò³ Ï.×ààäàºâà, âàðòî ïðî÷èòàòè éîãî òâîðè.
5
Âîíè – ô³ëîñîôñüê³ é ïóáë³öèñòè÷í³ òâîðè – íå äàíèíà ÷àñîâ³, íå
çàìîâëåííÿ àêàäåì³÷íî¿ óñòàíîâè, íå ãðàôîìàíñòâî ç ìåòîþ
çàðîáèòè. ͳ. Öå – ñòàí, ïîðèâ äóø³, î÷èùåííÿ ñóìë³ííÿ, ³ á³ëü, ³ ðîçïà÷,
³ íàä³ÿ, ³ â³ðà, ³ ëþáîâ. Éîãî òåêñòè íàðîäæåí³ íå õâîðîáëèâîþ óÿâîþ,
ÿêó ïðèïèñóâàëè ñó÷àñíèêè, à ãëèáîêèì àíàë³çîì (÷àñòî ïåðøî-
äæåðåë) ë³òåðàòóðíèõ, á³áë³éíèõ, êóëüòóðíî-ìèñòåöüêèõ ïàì’ÿòîê
äàâíèíè ³ ñâîãî ÷àñó – â³ä ãðåöüêî¿ òà ðèìñüêî¿ àíòèêè, Êèòàþ, ²í䳿,
ªãèïòó – äî ñó÷àñíî¿ (ïî÷àòîê Õ²Õ ñò.) ªâðîïè òà Ðîñ³¿.
* * *
Îñê³ëüêè òâîð³â óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ Ï.×ààäàºâà ðàí³øå íå
âèäàâàëè (ìàáóòü, ³ íå ïåðåêëàäàëè, õî÷ ³íîä³ öèòóâàëè òà
îñìèñëþâàëè), ìè âèð³øèëè ÿêîñü çàïîâíèòè öþ ì³æäèñöèïë³íàðíó
“á³ëó ïëÿìó”, íàñàìïåðåä ö³êàâó ô³ëîñîô³¿, ïóáë³öèñòèö³, ³ñòîð³¿,
ë³òåðàòóðîçíàâñòâó, áîãîñëîâ’þ. Òåêñòè äëÿ îïðàöþâàííÿ (ðîñ³éñüêîþ)
ìè, òîáòî ÿ ç äðóæèíîþ ³êòîð³ºþ, ÿêà ìåí³ äîïîìàãàëà, àáè öå âèäàííÿ
áóëî ï³äãîòîâëåíå äî äðóêó, âçÿëè ç ³íòåðíåòó. ß ïåðåêëàâ ïåðøèé ³
òðåò³é ç “Ô³ëîñîô³÷íèõ ëèñò³â”, “Àïîëîã³þ áîæåâ³ëüíîãî”, “Óðèâêè òà
ð³çí³ äóìêè (1828-1850-ò³ ðîêè)”, “Äåê³ëüêà ñë³â ïðî ïîëüñüêå ïèòàííÿ”,
äðóæèíà – ³íø³ ø³ñòü “Ô³ëîñîô³÷íèõ ëèñò³â” – äðóãèé, ÷åòâåðòèé, ï’ÿòèé,
øîñòèé, ñüîìèé, âîñüìèé.
Ðîáîòà áóëà ñêëàäíà, àëå ö³êàâà. Ìîæëèâî, íå âñå âäàëîñü
ïåðåäàòè áåççàñòåðåæíî, ìè, çðåøòîþ, ³ íå ïðåòåíäóâàëè íà
íàéäîñêîíàë³øèé ë³òåðàòóðíèé ïåðåêëàä, îäíàê, ãàäàþ, ñóòü ³ õ³ä
äóìîê Ï.×ààäàºâà íàì âäàëîñü ïîäàòè çðîçóì³ëî.
Îêðåìî õîò³ëè á ïîäÿêóâàòè âñ³ì, õòî âïðîäîâæ íàøî¿ ïåðåêëàäàöüêî¿
ïðàö³, ðåäàãóâàííÿ, êîðåêòóðè íàäèõàâ, ìîðàëüíî ï³äòðèìóâàâ, íàñàìïåðåä
– ìî¿é ðîäèí³. Ïðèñâÿ÷åíî ïåðåêëàä íàøèì ä³òêàì – òðèð³÷íîìó
Áîãäàí÷èêîâ³ ³ äâîð³÷í³é Îëåíö³.
Ìè íå çâåðòàëèñÿ ïî ñïîíñîðñüêó äîïîìîãó í³ äî ïîë³òè÷íèõ ïàðò³é, í³
äî ãðîìàäñüêèõ îðãàí³çàö³é, àí³ äî íå çíàéîìèõ ìåí³ á³çíåñìåí³â. Ïîïðè
î÷³êóâàí³ ñêëàäíîù³ ç ô³íàíñóâàííÿì âèäàííÿ, çàâäÿêè íåáàéäóæîìó
ñòàâëåííþ ìîãî îäíîêóðñíèêà, äðóãà ³ êóìà, êèÿíèíà ßðîñëàâà Ïåòðîâè÷à
Õîáòè, âè, øàíîâí³ ÷èòà÷³, ìàºòå ìîæëèâ³ñòü ïðî÷èòàòè öþ êíèæêó. Íåõàé
íàøà ñêðîìíà ïåðåêëàäàöüêà ³ óïîðÿäíèöüêà ïðàöÿ ñòàíå ó ïðèãîä³ âñ³ì,
êîãî ö³êàâëÿòü äæåðåëà ãëèáîêî¿ ô³ëîñîôñüêî¿ òà ïóáë³öèñòè÷íî¿ äóìêè
áåçêîìïðîì³ñíîãî Ïåòðà ßêîâè÷à, â îñíîâ³ â³ç³¿ ÿêîãî – Òâîðåöü.
Ìàð’ÿí Æèòàðþê,
êàíäèäàò ô³ëîëîã³÷íèõ íàóê,
äîêòîðàíò ²íñòèòóòó æóðíàë³ñòèêè
Êè¿âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî óí³âåðñèòåòó ³ìåí³
Òàðàñà Øåâ÷åíêà
6 Ô³ëîñîô³÷í³ ëèñòè
Ô³ëîñîô³÷í³ ëèñòè
ËÈÑÒ ÏÅÐØÈÉ
Íåõàé ïðèéäå Öàðñòâî Òâîº
ªâàíãå볺 â³ä Ìàòòåÿ, VI, 10
Äîáðîä³éêî!
Ñàìå âàø³ ùèðîñåðäí³ñòü òà ùèð³ñòü ïîäîáàþòüñÿ ìåí³
íàéá³ëüøå, ñàìå ¿õ ÿ íàéá³ëüøå ö³íóþ ó âàñ. ̳ðêóéòå æ, ÿê ìàâ
çäèâóâàòè ìåíå âàø ëèñò. Öèìè ÷óäîâèìè âëàñòèâîñòÿìè âàøîãî
õàðàêòåðó ÿ áóâ çà÷àðîâàíèé ç ïåðøî¿ õâèëèíè íàøîãî çíàéîìñòâà,
âîíè é ñïîíóêàëè ìåíå ãîâîðèòè ç âàìè ïðî ðåë³ã³þ. Âñå íàâêîëî
íàñ ìîãëî çìóñèòè ìåíå ò³ëüêè ìîâ÷àòè. Ïîì³ðêóéòå æ ³ùå ðàç, ÿê ÿ
áóâ çäèâîâàíèé, êîëè îòðèìàâ âàøîãî ëèñòà! Îñü ³ âñå, ùî ÿ ìîæó
ñêàçàòè âàì ñòîñîâíî äóìêè, ÿêó, ÿê âè ââàæàºòå, ÿ ñêëàâ äëÿ ñåáå
ïðî âàø õàðàêòåð. Òà íå ãîâîð³ìî á³ëüøå ïðî öå ³ ïåðåéä³ìî îäðàçó
æ äî ñåðéîçíî¿ ÷àñòèíè âàøîãî ëèñòà.
Ïî-ïåðøå, çâ³äê³ëÿ öåé íåñïîê³é ó âàøèõ äóìêàõ, ÿêèé âàñ òàê
õâèëþº ³ òàê âèñíàæóº, ÿêèé, ç âàøèõ ñë³â, ïîçíà÷èâñÿ íàâ³òü íà
âàøîìó çäîðîâ’¿? Íåâæå â³í – ñóìíèé íàñë³äîê íàøèõ ðîçìîâ? Çàì³ñòü
ìèðó é óòèõîìèðåííÿ, ÿêå ïîâèííî áóëî á âèêëèêàòè ó âàñ íîâå
ïî÷óòòÿ, ïðîáóäæåíå ó âàøîìó ñåðö³, – âîíî äëÿ âàñ íóäîòíå,
íåñïîê³éíå, ìàéæå ÿê ìóêè ñóìë³ííÿ. Îäíà÷å, ÷è ìàþ ÿ öüîìó
äèâóâàòèñü? Öå – çàêîíîì³ðíèé íàñë³äîê òîãî ñóìíîãî óñòðîþ, ÿêîìó
ï³äïîðÿäêîâàí³ óñ³ íàø³ ñåðöÿ òà âñ³ óìè. Âè ò³ëüêè ï³ääàëèñü âïëèâîâ³
ñèë, ÿê³ ïàíóþòü òóò íàä óñ³ìà, â³ä âèùèõ ùàáë³â ñóñï³ëüñòâà äî ðàáà,
ùî æèâå ò³ëüêè äëÿ âò³õè ñâîãî ïîâåëèòåëÿ.
Òà é ÿê ìîãëè á âè âñòîÿòè ïðîòè öèõ óìîâ? Ñàì³ ðèñè, ùî
â³äð³çíÿþòü âàñ îä íàòîâïó, ìàþòü ñïðèÿòè âàø³é íàääîñòóïíîñò³
øê³äëèâîìó âïëèâó ïîâ³òðÿ, ÿêèì âè äèõàºòå. Òîé äð³á’ÿçîê, ùî ÿ
äîçâîëèâ ñîá³ ñêàçàòè âàì, ÷è ì³ã â³í çì³öíèòè âàø³ äóìêè ó âñüîìó,
ùî âàñ îòî÷óº? ×è ì³ã ÿ î÷èñòèòè àòìîñôåðó, â ÿê³é ìè æèâåìî? ß
Ïåòðî ßêîâè÷ ×ààäàºâ 7
ìóñèâ ïåðåäáà÷àòè íàñë³äêè, ³ ÿ ¿õ ñïðàâä³ ïåðåäáà÷àâ. Çâ³äñ³ëü ò³
÷èñëåíí³ çàìîâ÷óâàííÿ, ÿê³, çâè÷àéíî, ìåíø çà âñå ìîãëè äîäàòè
âïåâíåíîñò³ âàø³é äóø³ ³ çàêîíîì³ðíî ïîâèíí³ áóëè âàñ çáåíòåæèòè. ²
êîëè á ÿ íå áóâ óïåâíåíèé, ùî, ÿê³ á ñèëüí³ íå áóëè ñòðàæäàííÿ, ÿê³
ìîæå âèêëèêàòè íå ö³ëêîì ïðîáóäæåíå â ñåðö³ ðåë³ã³éíå ïî÷óòòÿ,
òàêèé ñòàí óñå æ ë³ïøèé, í³æ ïîâíà ëåòàðã³ÿ, – ìåí³ çàëèøàëîñÿ á
ò³ëüêè ïîêàÿòèñü çà ñâ³é âèá³ð. Òà ÿ ñïîä³âàþñü, ùî õìàðè, ÿê³
çàñòåëÿþòü çàðàç âàøå íåáî, ç ÷àñîì ïåðåòâîðÿòüñÿ íà áëàãîäàòíó
ðîñó, ÿêà çàïë³äíèòü ñ³ì’ÿ, êèíóòå ó âàøå ñåðöå, à âïëèâ, ñïðè÷èíåíèé
íà âàñ äåê³ëüêîìà íåçíà÷íèìè ñëîâàìè, º äëÿ ìåíå òî÷íîþ çàñòàâîþ
òèõ, ùå âàæëèâ³øèõ, íàñë³äê³â, ÿê³, áåç ñóìí³âó, ñïðîäóêóº ðîáîòà
âàøîãî âëàñíîãî ðîçóìó. ³ääàéòåñü áåç ñòðàõó äóøåâíèì ïîðèâàì,
ùî ïðîáóäæóâàòèìå ó âàñ ðåë³ã³éíà ³äåÿ: ç öüîãî ÷èñòîãî äæåðåëà
ìîæóòü âèíèêàòè ëèøåíü ÷èñò³ ïî÷óòòÿ.
Ùî ñòîñóºòüñÿ çîâí³øí³õ óìîâ, òî çàäîâîëüíÿéòåñü ïîêè ùî
óñâ³äîìëåííÿì, ùî â÷åííÿ, îñíîâàíå íà âåðõîâíîìó ïðèíöèï³ ºäíîñò³
òà ïðÿìî¿ ïåðåäà÷³ ³ñòèíè â íåïåðåðâíîìó ñïèñêó éîãî ñëóæèòåë³â,
çâè÷àéíî, íàéá³ëüøå â³äïîâ³äຠ³ñòèííîìó äóõîâ³ ðåë³ã³¿, áî â³í
ïîâí³ñòþ çâîäèòüñÿ äî ³äå¿ çëèòòÿ âñ³õ ³ñíóþ÷èõ íà ñâ³ò³ ìîðàëüíèõ
ñèë â îäíó äóìêó, â îäíå ïî÷óòòÿ, é äî ïîñòóïîâîãî âñòàíîâëåííÿ
òàêî¿ ñîö³àëüíî¿ ñèñòåìè àáî öåðêâè, ÿêà ïîâèííà âïðîâàäèòè öàðñòâî
³ñòèíè ñåðåä ëþäåé. Áóäü-ÿêå ³íøå â÷åííÿ ôàêòîðîì ñâîãî â³äõîäó
â³ä ïî÷àòêîâî¿ äîêòðèíè âæå çàçäàëåã³äü çàïåðå÷óº ä³þ âèñîêîãî
çàïîâ³òó Ñïàñèòåëÿ: Îò÷å ñâÿòèé, çáåðåæè ¿õ, íåõàé áóäóòü ºäèí³, ÿê
³ ìè; ³ íå ïðàãíå âñòàíîâëåííÿ Öàðñòâà Áîæîãî íà çåìë³. Ç öüîãî,
îäíàê, íå âèïëèâàº, ùî âè îáîâ’ÿçêîâî ïîâèíí³ äîäåðæóâàòèñü ö³º¿
³ñòèíè ïåðåä óñ³ìà: íå â öüîìó, çâè÷àéíî, âàøå ïîêëèêàííÿ. Íàâïàêè,
ñàì ïðèíöèï, ç ÿêîãî öÿ ³ñòèíà ïîõîäèòü, çîáîâ’ÿçóº âàñ, ç îãëÿäó íà
âàøå ì³ñöå â ñóñï³ëüñòâ³, ââàæàòè ¿¿ ëèøå âíóòð³øí³ì ñâ³òî÷åì âàøî¿
â³ðè, ³ íå á³ëüøå. ß ùàñëèâèé, ùî ñïðèÿâ íàâåðíåííþ âàøèõ äóìîê
äî ðåë³ã³¿; òà ÿ áóâ áè âêðàé íåùàñëèâèì, ÿêùî á âîäíî÷àñ çàâäàâ
âàì ñìóòêó, ÿêèé ³ç ÷àñîì íåìèíó÷å ïîñëàáèâ áè âàøó â³ðó.
ß, çäàºòüñÿ, ãîâîðèâ âàì îäíîãî ðàçó, ùî íàéë³ïøèé ñïîñ³á
çáåðåãòè ðåë³ã³éíå ïî÷óòòÿ – öå äîòðèìóâàòèñü óñ³õ çâè÷à¿â,
ðåêîìåíäîâàíèõ öåðêâîþ. Öÿ âïðàâà ïîê³ðíîñò³ º ÷èìîñü á³ëüøèì,
í³æ ïðèéíÿòî ââàæàòè, ³ íàéá³ëüø³ óìè ïîêëàäàëè ¿¿ íà ñåáå ñâ³äîìî
é îáäóìàíî, – âîíà ³ º ñïðàâæí³ì ñëóæ³ííÿì Áîãîâ³. ͳùî òàê íå
çì³öíþº äóõ ó éîãî â³ðóâàííÿõ, ÿê ñóâîðå äîäåðæàííÿ âñ³õ ¿õí³õ
îáîâ’ÿçê³â. Äî òîãî æ, á³ëüø³ñòü îáðÿä³â õðèñòèÿíñüêî¿ ðåë³ã³¿, íàâ³ÿíèõ
âèùèì ðîçóìîì, ìàþòü ñïðàâæíþ æèâîòâîðíó ñèëó äëÿ êîæíîãî,
õòî â쳺 ïåðåéíÿòèñü ¿õí³ìè ³ñòèíàìè. ª ò³ëüêè îäèí áåççàïåðå÷íèé
âèíÿòîê ç öüîãî ïðàâèëà, – êîëè ëþäèíà â³ä÷óâຠâ³ðó âèùó, í³æ òà,
ÿêó â³ä÷óâຠìàñà, – â³ðó, ÿêà ï³äíîñèòü äóõ äî âèòîêó áóäü-ÿêî¿
íåçàïåðå÷íîñò³ ³ âîäíî÷àñ çîâñ³ì íå ñóïåðå÷èòü íàðîäíèì
8 Ô³ëîñîô³÷í³ ëèñòè
â³ðóâàííÿì, à, íàâïàêè, ¿õ ï³äñèëþº. Òîä³, ³ ò³ëüêè òîä³, äîçâîëåíî
³ãíîðóâàòè çîâí³øíþ îáðÿäîâ³ñòü, àáè â³ëüí³øå çàéìàòèñÿ
âàæëèâ³øîþ ïðàöåþ. Àëå ãîðå òîìó, õòî ³ëþ糿 âëàñíî¿ ïèõè àáî
îìàíè âëàñíîãî ðîçóìó ñïðèéíÿâ áè ÿê íàéâèùå ïðîÿñíåííÿ, ÿêå
íà÷åáòî ïîñòàâèëî á éîãî ïîçà çàãàëüíèì çàêîíîì! Âè æ, äîáðîä³éêî,
ùî âè ìîæåòå çðîáèòè ë³ïøîãî, í³æ óïîêîðèòèñü? Öå òàê ëè÷èòü âàø³é
ñòàò³! Ïîâ³ðòå, öå, íàéâ³ðîã³äí³øå, óìèðîòâîðèòü âàø ñõâèëüîâàíèé
äóõ ³ ïðîëëº òèõó â³äðàäó ó âàøå æèòòÿ.
Òà ÷è é óÿâëÿºìî, ñêàæ³òü, íàâ³òü çà ñâ³òñüêèìè ïîíÿòòÿìè, á³ëüø
îðãàí³÷íèé ñïîñ³á æèòòÿ äëÿ æ³íêè, ðîçâèíóòèé ðîçóì ÿêî¿ â쳺
çíàõîäèòè ïðèíàäè â ï³çíàíí³ òà ó âåëè÷íèõ åìîö³ÿõ ñïîãëÿäàííÿ, à
íå æèòòÿ çîñåðåäæåíå ³ ïðèñâÿ÷åíå çíà÷íîþ ì³ðîþ ðîçäóìàì ³
ðåë³ã³éíèì ñïðàâàì? Âè êàæåòå, ùî ïðè ÷èòàíí³ í³ùî íå çáóäæóº òàê
ñèëüíî âàøî¿ óÿâè, ÿê ñöåíè ìèðíîãî ³ ñåðéîçíîãî æèòòÿ, ÿê³, ñõîæ³
íà êðàºâèä ïðåêðàñíî¿ ñ³ëüñüêî¿ ì³ñöåâîñò³ íà çàõîä³ äíÿ, âëèâàþòü
ó äóøó ìèð ³ íà ìèòü õîâàþòü íàñ â³ä ã³ðêî¿ àáî áàíàëüíî¿ ä³éñíîñò³.
Òà ö³ êðàºâèäè – íå âèòâ³ð ôàíòà糿, â³ä âàñ îäí³º¿ çàëåæèòü çä³éñíåííÿ
áóäü-ÿêî¿ ç öèõ ÷àð³âíèõ âèãàäîê; ³ äëÿ öüîãî ó âàñ º âñå íåîáõ³äíå.
Âè áà÷èòå, ÿ ïðîïîâ³äóþ íå íàäòî ñóâîðó ìîðàëü: ó âàø³é
ïðèõèëüíîñò³, â íàéçàìàíëèâ³øèõ ìð³ÿõ âàøî¿ óÿâè ÿ ïðàãíó çíàéòè
òå, ùî ìîæå óìèðîòâîðèòè âàøó äóøó.
Ó æèòò³ íå âñå ñòîñóºòüñÿ ô³çè÷íîãî, à é äóõîâíîãî áóòòÿ ëþäèíè.
Íå ñë³ä öèì íåõòóâàòè: äëÿ äóø³, ÿê ³ äëÿ ò³ëà, òàê ñàìî ³ñíóº â³äîìèé
ðåæèì. Òðåáà âì³òè éîìó ï³äêîðÿòèñü. Öå – äàâíÿ ³ñòèíà, ÿ çíàþ. Òà
ìåí³ äóìàºòüñÿ, â íàø³é â³ò÷èçí³ âîíà ùå äóæå ÷àñòî ìຠïåâíó
ö³íí³ñòü íîâèçíè. Îäíà ç íàéæóðëèâ³øèõ ðèñ íàøî¿ ñâîºð³äíî¿
öèâ³ë³çàö³¿ ïîëÿãຠâ òîìó, ùî ìè ùîéíî òåïåð â³äêðèâàºìî ³ñòèíè,
ÿê³ âæå äàâíî çáèò³ â ³íøèõ ì³ñöÿõ ³ íàâ³òü ïîì³æ íàðîä³â, ùî áàãàòî â
÷îìó äàëåêî â³ä íàñ â³äñòàëè. Öå â³äáóâàºòüñÿ ÷åðåç òå, ùî ìè í³êîëè
íå éøëè ïîðÿä ç ³íøèìè íàðîäàìè, ìè íå íàëåæèìî äî æîäíîãî ç
âåëèêèõ ñ³ìåéñòâ ëþäñüêîãî ðîäó; ìè íå íàëåæèìî í³ äî Çàõîäó, í³
äî Ñõîäó, â íàñ íåìຠòðàäèö³é í³ îäíîãî, í³ ³íøîãî. Ïåðåáóâàþ÷è
íåìîâáè ïîçà ÷àñîì, ìè íå áóëè çà÷åïëåí³ âñåñâ³òí³ì âèõîâàííÿì
ëþäñüêîãî ðîäó.
Öåé äèâíèé çâ’ÿçîê ëþäñüêèõ ³äåé ïðîòÿãîì ñòîë³òü, öÿ ³ñòîð³ÿ
ëþäñüêîãî äóõó, ùî âîçíåñëè éîãî äî ò³º¿ âèñîòè, íà ÿê³é â³í ïåðåáóâàº
ó âñüîìó ³íøîìó ñâ³ò³, íå âïëèíóëè íà íàñ í³ÿê. Òå, ùî â ³íøèõ êðà¿íàõ
óæå äàâíî º ñàìîþ îñíîâîþ ñï³ëüíîãî æèòòÿ, äëÿ íàñ – ò³ëüêè òåîð³ÿ
òà ñâ³òîãëÿä. ² îñü ïðèêëàä: âè, õî÷ ³ ìàºòå òàêó äîáðó çäàòí³ñòü äëÿ
ñïðèéíÿòòÿ âñüîãî ³ñòèííîãî ³ äîáðîãî ó ñâ³ò³, âè, êîìó ñàìîþ
ïðèðîäîþ ñóäèëîñÿ çíàòè âñå, ùî äຠíàéñîëîäø³ ³ íàé÷èñò³ø³ ðàäîù³
äóø³, – êàæó÷è â³äâåðòî, ÷îãî âè äîñÿãëè ç óñ³ìà öèìè ïåðåâàãàìè?
Âàì äîâîäèòüñÿ äóìàòè íàâ³òü íå ïðî òå, ÿê ïðîæèòè æèòòÿ, à ÿê
Ïåòðî ßêîâè÷ ×ààäàºâ 9
ïðîæèòè äåíü. Ñàì³ óìîâè, ÿê³ â ³íøèõ êðà¿íàõ º íåîäì³ííèì àòðèáóòîì
æèòòÿ, â ÿêîìó òàê ïðèðîäíî ïîºäíóþòüñÿ âñ³ ïî䳿 äíÿ ³ áåç ÷îãî òàê
ñàìî íåìîæëèâå çäîðîâå ìîðàëüíå ³ñíóâàííÿ, ìîâ çäîðîâå ô³çè÷íå
æèòòÿ áåç ñâ³æîãî ïîâ³òðÿ, – ó âàñ â³ä íèõ íåìຠ³ ñë³äó. Âè ðîçó쳺òå,
ùî ìîâà éäå ïîêè ùî çîâñ³ì íå ïðî ìîðàëüí³ ïðèíöèïè ³ íå ïðî
ô³ëîñîôñüê³ ³ñòèíè, à ïðîñòî ïðî âïîðÿäêîâàíå æèòòÿ, ïðî ò³ çâè÷êè ³
íàâèêè ñâ³äîìîñò³, ÿê³ ñïðèÿþòü íåâèìóøåíîñò³ ðîçóìó ³ âíîñÿòü
ïðàâèëüí³ñòü ó äóøåâíå æèòòÿ ëþäèíè.
Ãëÿíüòå äîâêîëà ñåáå. ×è íå çäàºòüñÿ âàì, ùî âñ³ì íàì íå
ñèäèòüñÿ íà ì³ñö³? Ìè âñ³ ìàºìî âèãëÿä êî÷³âíèê³â. ͳõòî íå ³ñíóº
ñòàá³ëüíî, í³ ó ÷îìó íå âèðîáëåíî ãàðíèõ çâè÷îê, í³ùî íå ìຠïðàâèë
– íåìຠíàâ³òü äîìàøíüîãî âîãíèùà... Íåìຠí³÷îãî, ùî
ïðèâ’ÿçóâàëî á, ùî ïðîáóäæóâàëî á ó âàñ ñèìïàò³þ ÷è ëþáîâ, í³÷îãî
ì³öíîãî, í³÷îãî ïîñò³éíîãî – âñå òå÷å, âñå ìèíàº, íå çàëèøàþ÷è ñë³äó
í³ ïîçà, í³ âñåðåäèí³ âàñ. Ó âëàñíèõ äîì³âêàõ ìè, íà÷å ãîñò³, â ñ³ì’¿
âèãëÿäàºìî, ÿê ÷óæîçåìö³, ó ì³ñòàõ íàãàäóºìî êî÷³âíèê³â, ³ íàâ³òü
á³ëüøå, í³æ ò³ êî÷³âíèêè, ÿê³ âèïàñàþòü ñâî¿ îòàðè â íàøèõ ñòåïàõ,
àäæå âîíè á³ëüøå â³ääàí³ öèì ïóñòåëÿì, í³æ ìè – íàøèì ì³ñòàì. ² íå
äóìàéòå, áóäü ëàñêà, ùî òå, ïðî ùî éäåòüñÿ, íå âàæëèâå. Ìè é îêð³ì
öüîãî îáðàæåí³ äîëåþ, – íå äîäàâàòèìåìî æ äî ³íøèõ íàøèõ á³ä
õèáíå óÿâëåííÿ ïðî ñåáå, íå çàç³õàòèìåìî íà ñóòî äóõîâíå æèòòÿ...
Íàâ÷èìîñÿ æèòè ðîçóìíî â åìï³ðè÷í³é ðåàëüíîñò³. Òà ñïåðøó
ïîãîâîðèìî ùå òðîõè ïðî íàøó êðà¿íó; ìè íå âèéäåìî çà ìåæ³ íàøî¿
òåìè. Áåç öüîãî âñòóïó âè íå çðîçóì³ëè á òîãî, ùî ÿ ïîâèíåí âàì
ñêàçàòè.
Ó êîæíîãî íàðîäó áóâຠïåð³îä áóðõëèâîãî õâèëþâàííÿ,
ïðèñòðàñíîãî íåñïîêîþ, ä³ÿëüíîñò³ íåïðîäóìàíî¿ òà ïóñòî¿. Ó öåé
÷àñ ëþäè ñòàþòü áëóêà÷àìè-áóðëàêàìè ó ñâ³ò³, ô³çè÷íî òà äóõîâíî.
Öå – åïîõà ñèëüíèõ â³ä÷óòò³â, øèðîêèõ çàäóì³â, âåëèêèõ ïðèñòðàñòåé
íàðîäíèõ. Íàðîäè òîä³ çáóäæåíî, áåçïðè÷èííî, òà íå áåç êîðèñò³
äëÿ ìàéáóòí³õ ïîêîë³íü, ìåòóøàòüñÿ. Öåé ïåð³îä ïåðåæèëè âñ³
ñóñï³ëüñòâà. Âîíè çîáîâ’ÿçàí³ éîìó íàéÿñêðàâ³øèìè ñïîãàäàìè,
ãåðî¿÷íèì åëåìåíòîì âëàñíî¿ ³ñòîð³¿, ñâîºþ ïîå糺þ, âñ³ìà
íàéñèëüí³øèìè ³ ïë³äíèìè âëàñíèìè ³äåÿìè. Öå – íåîäì³ííà îñíîâà
áóäü-ÿêîãî ñóñï³ëüñòâà. ²íàêøå â ïàì’ÿò³ íàðîä³â íå áóëî á í³÷îãî,
÷èì âîíè ìîãëè á äîðîæèòè, ùî ìîãëè á ëþáèòè. Âîíè áóëè á
áëèçüêèìè ò³ëüêè äî ïðàõó çåìë³, íà ÿê³é æèâóòü. Öÿ çàìàíëèâà ôàçà
â ³ñòî𳿠íàðîä³â – öå ¿õíÿ þí³ñòü, åïîõà, êîëè ¿õí³ òàëàíòè
ðîçâèâàþòüñÿ íàéñèëüí³øå, ³ ïàì’ÿòü ïðî ÿêó º ðàä³ñòþ òà íàóêîþ
¿õíüî¿ çð³ëîñò³. Ó íàñ í³÷îãî öüîãî íåìàº. Ñïî÷àòêó – äèêå âàðâàðñòâî,
ïîò³ì – ãðóáå íåóöòâî, ï³çí³øå – æîðñòîêå ³ ïðèíèçëèâå ÷óæîçåìíå
ïàíóâàííÿ, äóõ ÿêîãî çãîäîì óñïàäêóâàëà íàøà íàö³îíàëüíà âëàäà,
– òàêà ñóìíà ³ñòîð³ÿ íàøî¿ þíîñò³. Öüîãî ïåð³îäó áóðõëèâî¿ ä³ÿëüíîñò³,