Table Of Contentcover:Layout 1 11/1/10 11:33 AM Page 1
Ε Ξ Α Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ω Ν Τ Ο Υ Χ Ω Ρ Ο Υ
77
11
Σ Σ
ΟΟ
ΓΕΩΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ ΧΧ
ΥΥ
ΕΕ
ΤΤ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΑΡΘΡΑ 0 - 0 -
11
00
22
Ο Ο
Η κατασκευή της αστικής εικόνας στα μετα-κομμουνιστικά Τίρανα. ΡΡ
ΩΩ
ΠΠ
Μια ανάλυση των προγραμμάτων αστικής ανάπλασης του Δήμου ΟΟ
ΝΝ
των Τιράνων (2000-2008) ΘΙΘΙ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2010 - ΤΕΥΧΟΣ 17
ΦΦ
Ο χώρος ως σχέση: μεθοδολογικές προσεγγίσεις
και πλαίσιο έρευνας
Κλιματική αλλαγή και μεταναστευτικές πιέσεις: ανασκόπηση
της βιβλιογραφίας
Αναδιάρθρωση του τουρισμού και οι γεωγραφίες των τουριστικών
προορισμών: η περίπτωση του γκολφ στην Costa del Sol
Κ λ ι μ α τ ι κ ή α λ λ α γ ή
Κρίση και μεταβολή του τοπικού παραγωγικού συστήματος
Θεσσαλονίκης: μεγέθη επιχειρήσεων, στρατηγικές
αναδιάρθρωσης και ευέλικτη εργασία Μεταναστευτικές πιέσεις
Ο χώρος ως σχέση
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ-ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ
Μετα-σοσιαλιστικά Τίρανα
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ
Τουρισμός και γκολφ στη Costa del Sol
ΣΣ
ΕΕ
ΦΙΦΙ
ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΡΑΡΑ Τοπικό παραγωγικό σύστημα Θεσσαλονίκης
ΓΓ
ΩΩ
ΕΕ
ΓΓ
νήσος
cover:Layout 1 11/1/10 11:33 AM Page 2
ΤΕΥΧΟΣ17 - ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ2010 N°17 - AUTUMN 2010
ΣυντακτικήΕπιτροπή
Editorial Committee
Ντίνα Βαΐου (ΕΜΠ), Παύλος Μαρίνος Δελλαδέτσιμας (Χαροκόχειο Παν.), Μαρία Μαντουβάλου (ΕΜΠ), Μύρων
Pavlos Marinos Delladetsimas (HUA), Vilrna Hastaoglou (AUTH), Maria Madouvalou (NTUA),
Μυρίδης (ΑΠΘ), Νίκος Παπαμίχος (ΑΠΘ), Βίλμα Χαστάογλου (ΑΠΘ)
Myron Myridis (AUTH), Nikos Papamichos (AUTH), Dina Vaiou (NTUA)
Υπεύθυνος Συντακτικής Επιτροπής
Managing Editor
Κωστής Χατζημιχάλης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τηλ. 210 95 49 144,[email protected]
Costis Hadjimichalis, Harokopio University, Athens, Tel. ++30 210 95 49 144, [email protected]
ΣύμβουλοιΣυντακτικήςΕπιτροπής
Editorial Advisors
Χρ. Αγριαντώνη (ΚΝΕ/ΕΙΕ), Ε. Ανδρικοπούλου (ΑΠΘ), Α. Γερολύμπου (ΑΠΘ), Β. Γκιζελή (Παιδαγωγικό Ιν στι-
τούτο), Π. Ζέικου (Οργανισμός Θεσσαλονίκης), Ε. Ηλιοπούλου (Οργανισμός Αθήνας), Ι. Καρνάβου (ΑΠΘ), Μπ. Κα- Chr. Agriantoni (KNE/EIE), E. Andricopoulou (AUTH), B. Filipacopoulou (NTUA), A. Gerolymbou (AUTH),
σίμης (Παν.Πατρών), Κ. Καυκούλα (ΑΠΘ), Χρ. Κουλούρη (ΑΠΘ), Α. Κωσταντακοπούλου (Παν. Ιωαννίνων), Α. B. Gizeli (Pedagogical Institute), E. Heliopoulou (Athens Org.), K. Kafkoula (AUTH), I. Karnavou (AUTH),
Λαμπριανίδης (Παν. Μακεδονίας), Λ. Λουλούδης (Γεωπονικό Παν.), Θ. Μαλούτας (Παν. Θεσσαλίας), Χ. Μαρου- B. Kasimis (U. of Patras), Chr. Koulouri (U. of Thraki), A. Kostantakopoulou (U. of Ioannina), L.
κιάν (Παν. Αθηνών), Ν. Μπεόπουλος (Γεωπονικό Παν.), Ηλ. Μπεριάτος (Παν. Θεσσαλίας/ΥΠΕΧΩΔΕ), Κ. Παυ- Lambrianidis (U. of Macedonia), L. Louloudis (Agricultural U.), Th. Maloutas, (U. of Thessaly), Ch.
λόπουλος (Χαροκόπειο Παν.), Ι.Σακέλης (Πάντειο Παν.), Γ. Σταθάκης (Παν. Κρήτης), Θ. Τερκενλή (Παν. Αιγαίου), Maroukian (U. of Athens), N. Beopoulos (Agricultural U.), H. Beriatos (U. of Thessaly / Ministry of
Α. Τρούμπης (Παν. Αιγαίου), Μπ. Φιλιππακοπούλου (ΕΜΠ), Μ. Bruneau (CNRS/Univ. de Bordeaux ΠΙ), MD. Gar- Planning), K. Pavlopoulos (HUA), Y. Sakelis (Panteion U. / NCSR), G. Stathakis (U. of Crete), Th. Terkenli
cia-Ramon (Univ. Autonoma de Barcelona), R. Hudson (Univ. of Durham), V. Plum (Univ. of Roskilde), R. van der
(U. of Aegean), A.Troumbis (U. of Aegean), P. Zeikou (Thessaloniki Org.)
Vaart (Univ. of Utrecht).
M. Bruneau (CNRS / U. de Bordeaux III), M.-D. Garcia Ramon (U. Autonoma de Barcelona), R.
Hudson (U. of Durham), V. Plum (Roskilde U. Center), R. van der Vaart (U. of Utrecht)
Μακέτα εξωφύλλου: Π. Καπόλα
ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΔΕΣ
GUIDELINES TO AUTHORS
1. Οι ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ δημοσιεύουν πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες οι οποίες αφορούν σε θέματα χώρου που ενθαρρύνουν συνεργα-
σίες που θα καλ ύπτουν και θέματα διεθνούς ενδιαφέροντος, πέραν των ελληνικών. Το περιοδικό δέχεται επίσης σύντομα σχόλια στην 1. Geographies publish original theoretical and empirical papers and encourage international contributions beyond Greek-re-
επικαιρότητα, περιγραφές συνεδρίων και ερευνητικών εργασιών, φοιτητικές δραστηριότητες και βιβλιοκρισίες. Όλα τα επιστημονικά lated themes. The journal also welcomes shorter comments, research briefings and conference reports as well as book reviews.
άρθρα κρίνονται από δύο κριτές και οι άλλες συνεργασίες από τη Συντακτική Επιτροπή. 2. Τα επιστημονικά άρθρα προς δημοσίευση θα
All sci entific papers are reviewed by two anonymous referees and all other material by the Editorial Committee. 2. Scientific
πρέπει να είναι 6.500-8.000 λέξεις και οι άλλες συν εργασίες 1.500-2.000 λέξεις εκτός βιβλιογραφίας. Θα αποστέλλονται στην έδρα του
περιοδικού με την ένδειξη «Για το περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ», σε τρία αντίγραφα, τυπωμένα από τη μία πλευρά του χαρτιού σε 1,5 διά- papers should be 6500-8000 words and contributions to other sections 1500-2000 words. Authors should submit carefully
στημα, με ικανά περιθώρια. Ο τίτλος του άρθρου, τα ονόματα των συγγραφέων και οι διευθύνσεις (ταχ. διεύθυνση, τηλ./faxκαι e-mail) checked manus cripts in three hard copies typed 1,5 line-spaced with 3 cm margins all round. The title of the paper with names,
θα είναι στην αρχή, σε ξεχωριστή σελίδα, γραμμένα και στα αγγλικά ή γαλλικά. Μετά την τελική αποδοχή της εργασίας θα αποστέλλε-
address, telep hone, affiliation and e-mail should appear in the front page only. The title and the main text will follow. After final
ται το τελικό κείμενο με τις τυχόν διορθώσεις σε δύο αντίγραφα και σε δισκέτα Η/Υ σε μορφή .doc ή ascii. 3. Κάθε επιστημονικό άρθρο
acceptance the author/s should send two hard copies and a disk in .doc or ascii format. 3. All papers should come with title, names
συνοδεύεται στο τέλος από περίληψη 200 λέξεων μεταφρασμένη στα αγγλικά ή γαλλικά. 4. Πιθανά σχήματα, χάρτες κ.λπ. πρέπει να είναι
ασπρόμαυρα στο πρωτότυπο, εκτός των φωτογραφιών, οι οποίες μπορεί να είναι και έγχρωμες. Θα αποστέλλονται σε πρωτό τυπη εκτύ- and an abstract of 200 words in Greek and English or French. 4. Tables, diagrams and maps should be in black and white and
πωση και στην πρωτογενή τους ψηφιακή μορφή (δισκέτα, CD κ.λπ.) μετά την τελική αποδοχή της συνεργασίας. 5. Οι βιβλιογραφικές ανα- should be submitted in both hard and disc format. Photos can be submitted in colour but they will be printed in black and white.
φορές θα ακολουθούν το σύστημα Harvard: εντός κειμένου συγγραφέας και χρονολογία, και πλήρης αναφορά στο τέλος του άρθρου. 6.
5. For ref erences use the Harvard system (authors and year of publication in the text) and place the full reference in a List of
Οι συνεργάτες/συνεργάτιδες του περιοδικού που δημοσιεύουν επιστημονικά άρθρα λαμβάνουν δωρεάν δύο τεύχη ανά συγγραφέα και
εκείνοι/ες που δημοσιεύο υν σύντομες συνεργασίες ένα τεύχος ανά συγγραφέα. 7. Τα βιβλία για βιβλιοκριτική αποστέλλονται σε δύο αντί- References at the end of the main text. 6. The author/s will receive two complimentary copies of the journal after pubhcation.
τυπα στην έδρα του περιοδικού.
Τιμή τεύχους: 15€
Price: 10,50€
Συνδρομή ετήσια: 25€. Για φοιτητές: 20 €. Για οργανισμούς και βιβλιοθήκες: 45 €
One-year subscription: 17,60€. Students: 14,70€.
Organizations and Libraries: 41,20€
Διεύθυνση για την αποστολή συνεργασιών και βιβλίων για κρίση:
Περιοδικό ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο,
Address for correspondence:
Ελ. Βενιζέλου 70, Καλλιθέα 176 71, τηλ.: 210 95 49 176, 210 95 49 144, fax: 210 95 14 759, e-mail: [email protected].
GEOGRAPHIES, Department of Geography, Harokopio University,
EL Venizelou 70, Kallithea 176 71, Greece. Tel: ++30 210 95 49 176, [email protected]
Παραγωγή, διάθεση, διαφημίσεις και συνδρομές:
Εκδόσεις νήσος, Σαρρή 14, 10553 Αθήνα, τηλ./φαξ: 210 3250058
Publication, subscriptions and distribution:
e-mail: [email protected]
Nissos Publications, 14, Sarri str., 10553 Athens, Greece, tel./fax: ++ 210 3250058,
[email protected]
ISSN: 1109-186Χ
Η Συντακτική Επιτροπή ευχαριστεί τις Πρυτανικές Αρχές τον Χαροκοπείου Πανεπιστημίου για τη φιλο-
ξενία των ΓΕΩΓΡΑΦΙΩΝ στους χώρους του πανεπιστημίου. ISSN: 1109-186X
Στο εξώφυλλο: Οι εικόνες από τον δορυφόρο Landsat απεικονίζουν το δέλτα του Κίτρινου ποταμού (Huang He) στη Λ.Δ. της Κίνας. Το
δέλτα παρουσιάζεται με διαφορά 20 ετών (1989-2009) και οι διαφοροποιήσεις είναι μεγάλες. Ο Κίτρινος ποταμός θεωρήται το ποτάμι με
τον μεγαλύτερο όγκο φερτών υλικών όμως λόγω των εργων για τον έλεγχο των πλημμυρικών φαινομένων και την προστασία της παρά-
κτιας ανάπτυξης το τμήμα του δέλτα έχει μεταβληθεί ριζικά. (από http://earthobservatory.nasa.gov/)
000:Layout 1 10/29/10 7:44 PM Page 1
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
Γ Ε Ω - Ε Π Ι Κ Α Ι Ρ Ο Τ Η Τ Ε Σ Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Ε Ι Σ
Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ι Κ Ω Ν Ε Ρ Γ Α Σ Ι Ω Ν
Κ Λ Ι Μ Α Τ Ι Κ Η Α Λ Λ Α Γ Η
3 Κ Α Ι Δ Ι Α Τ Ρ Ι Β Ω Ν
Πέτρος Κατσαφάδος
6 105
Αχιλλέας Πληθάρας Κάρολος-Ιωσήφ Καβουλάκος,
Γιώργος Κανδύλης
Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Α Α Ρ Θ Ρ Α Τοπική αντιμεταναστευτική δράση
και αστική συγκέντρωση στην Αθήνα
10
Λουκάς Τριάντης
Η κατασκευή της εικόνας της πόλης στα
μετα-σοσιαλιστικά Τίρανα. Μια ανάλυση των Τ Ο Β Η Μ Α Τ Ω Ν Φ Ο Ι Τ Η Τ Ω Ν
προγραμμάτων αστικής ανάπλασης του Δήμου
110
των Τιράνων (2000-2008) Εμμανουέλα Τσερπέλη
33
Βασίλης Αυδίκος Άτλαντας των κάστρων της Ελλάδας
114
Ο χώρος ως σχέση: μεθοδολογικές προσεγγί- Γεωργία Φιλιπποπούλου
σεις και πλαίσιο έρευνας
Διερεύνηση της συμμετοχής των πολιτών
48
Αλεξάνδρα Τραγάκη της Πάτρας στον πολεοδομικό σχεδιασμό
Κλιματική αλλαγή και μεταναστευτικές πιέσεις:
ανασκόπηση της βιβλιογραφίας
61
Γιώργος Μελισσουργός
Αναδιάρθρωση του τουρισμού και οι
γεωγραφίες των τουριστικών προορισμών:
η περίπτωση του γκολφ στην CostadelSol
79
Στέλιος Γκιάλης
Κρίση και μεταβολή του τοπικού παραγωγικού
συστήματος Θεσσαλονίκης: μεγέθη
επιχειρήσεων, στρατηγικές αναδιάρθρωσης
και ευέλικτη εργασία
Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε Σ
Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ -
Α Ν Τ Ι Π Α Ρ Α Θ Ε Σ Ε Ι Σ
99
Ευθύμιος Καρύμπαλης
7ο Διεθνές Συνέδριο Γεωμορφολογίας,
Μελβούρνη 2009
000:Layout 1 10/29/10 7:44 PM Page 2
001:Layout 1 10/29/10 7:44 PM Page 3
ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 17, 2010 3
Γ Ε Ω - Ε Π Ι Κ Α Ι Ρ Ο Τ Η Τ Ε Σ
Η ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ
Υψηλές θερμοκρασίες, καλοκαίρια χωρίς μελτέμια, ξαφνικές μπόρες και πλημ-
μύρες, συχνές πυρκαγιές (όταν δεν είναι εμπρησμοί), συναισθήματα δυσφο-
ρίας από την υγρασία κ.ά. είναι μερικές από τις αλλαγές που έχουμε βιώσει τα
τελευταία χρόνια. Αποτελούν αντικείμενο έρευνας, συνεδρίων και συσκέψεων σε
ανώτατο επίπεδο σε όλο τον κόσμο, αλλά και έντονων αντιπαραθέσεων: (α) ως
προς τα δεδομένα και τους τρόπους μέτρησης των κλιματικών αλλαγών και, το κυ-
ριότερο, ως προς τις προβλέψεις, και (β) ως προς τα τεράστια οικονομικά και γε-
ωστρατηγικά συμφέροντα που βρίσκονται πίσω από τις πολιτικές αποφάσεις
ελέγχου των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που συμβάλλουν στις κλιματικές αλ-
λαγές. Κλασικό παράδειγμα είναι οι διεθνείς συγκρούσεις για τον έλεγχο κοιτα-
σμάτων πετρελαίου της Ανταρκτικής που ήδη χρησιμοποιείται πειραματικά για
τη διέλευση πετρελαιοφόρων.
Τα ερωτήματα και οι επιπτώσεις που προκύπτουν από τις κλιματικές αλ-
λαγές είναι εξόχως πολιτικά αλλά και εξόχως γεωγραφικά. Ορισμένα από αυτά
έχουν ήδη απασχολήσει τις σελίδες των Γεωγραφιών, πχ. η ερημοποίηση, η δια-
χείριση των νερών, οι αλλαγές στις χρήσεις γης και στην αγροτική παραγωγή, η
διεθνική μετανάστευση, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, κ.ά. Στις σημερι-
νές Γεω-επικαιρότητες, δύο συνάδελφοι σχολιάζουν μακροσκοπικά αλλά από δια-
φορετικές σκοπιές το φαινόμενο της ίδιας της κλιματικής αλλαγής.
Η ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΚΛΙ-
ΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ
Πέτρος Κατσαφάδος*
Οόρος κλιματική αλλαγήυποδηλώνει οποιαδήποτε συστηματική μεταβολή της
στατιστικής κατανομής των ατμοσφαιρικών παραμέτρων (θερμοκρασία,
υγρασία, άνεμος) για εκτεταμένη χρονική περίοδο (δεκαετιών ή αιώνων ή εκα-
τομμυρίων ετών). Την τρέχουσα χρονική περίοδο βιώνουμε τη μετάβαση του κλι-
ματικού συστήματος από την παρούσα, μάλλον αποσταθεροποιημένη κατάσταση,
σε μία νέα θέση ισορροπίας. Ωστόσο, είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη η διερεύνηση
των αιτιών της αποσταθεροποίησης καθώς και η εκτίμηση της χωρικής κατανο-
μής των επιπτώσεων, λόγω των μεγάλων βαθμών ελευθερίας του συστήματος.
Με βάση την Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (Intergov-
ernmentalPanelforClimateChange-IPCC) οι μεταβολές του κλίματος προέρχο-
νται από διαταραχές του ενεργειακού ισοζυγίου του συστήματος * Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πα-
ατμόσφαιρας-υδρόσφαιρας-λιθόσφαιρας και οφείλονται πρωτογενώς στην αύ- νεπιστήμιο,[email protected]
001:Layout 1 10/29/10 7:44 PM Page 4
4 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 17, 2010
ξηση της συγκέντρωσης των θερμοκηπιακών αερίων διοξειδίου του άνθρακα
(CO ) και μεθανίου (CH ) στην ατμόσφαιρα. Το κλίμα του πλανήτη μεταβάλλε-
2 4
ται από φυσικά αίτια (ηλιακή δραστηριότητα, αλλαγές της τροχιάς της γης, ηφαι-
στειογενή δράση), από ανθρωπογενή αίτια (αλλαγή στη σύσταση της
ατμόσφαιρας, αλλαγή στις χρήσεις γης) και από την εσωτερική κλιματική μετα-
βλητότητα,δηλαδή τις αλλαγές του κλίματος χωρίς την παρουσία των παραπάνω
αιτιών.
Με βάση δεδομένα παρατηρήσεων η μέση παγκόσμια θερμοκρασία του
αέρα κοντά στην επιφάνεια της γης έχει αυξηθεί κατά 0,70°C από τα τέλη του
19ου αιώνα. Η δεκαετία του ’90 αποδεικνύεται ως η θερμότερη των τελευταίων
1.000 ετών, ενώ κατά την περίοδο 1950-1993 έχει παρατηρηθεί αύξηση των
μέσων ελάχιστων θερμοκρασιών πάνω από την ξηρά κατά 0,20°C. Η συνεισφορά
των ωκεανών στη θέρμανση του πλανήτη είναι περίπου η μισή σε σχέση με την
αντίστοιχη της ξηράς (0,55°Cκαι 0,90°C). Πρόσφατα δεδομένα από το National
Climatic Data Center των ΗΠΑ καταδεικνύουν την περίοδο Ιανουαρίου-Απρι-
λίου 2010 ως τη θερμότερη που έχει παρατηρηθεί με 1,24°Cπάνω από την αντί-
στοιχη μέση τιμή για τον 20ό αιώνα, ενώ το έτος 2010 αποδεικνύεται το
θερμότερο των τελευταίων 131 ετών. Τα παραπάνω στοιχεία συνδυάζονται με την
αύξηση της συγκέντρωσης του διοξειδίου του άνθρακα (CO ) στην ατμόσφαιρα
2
από 280 ppm (particles per million) το 1750 σε 375 ppm το 2005 και του μεθα-
νίου (CH ) από 715 ppb(particlesperbillion) το 1750 σε 1774 ppbτο 2005.
4
Η χωρική διάσταση των επιπτώσεων εμφανίζεται και αυτή ιδιαίτερα πολύ-
πλοκη αλλά αποκαλυπτική προβάλλοντας περιοχές του πλανήτη με έντονες πιέ-
σεις στην επάρκεια υδάτινων πόρων, στη διαθεσιμότητα καλλιεργήσιμων
εκτάσεων (ερημοποίηση), στην τρωτότητα των υποδομών και στην ποσότητα και
ποιότητα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου
θεωρείται κλιματικά ευαίσθητη και αναμένεται να δεχτεί το σύνολο των παρα-
πάνω πιέσεων με πολλαπλές δευτερογενείς και τριτογενείς επιπτώσεις σε οικο-
νομικό και κοινωνικό επίπεδο. Η ερημοποίηση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων
της Βορείου Αφρικής θα ανέπτυσσε μία μεταναστευτική πίεση προς τις χώρες του
ευρωπαϊκού νότου,ενώ πιθανή ερημοποίηση περιοχών της νοτιοανατολικής ιβη-
ρικής χερσονήσου θα είχε επιπτώσεις στην τοπική αγροτική παραγωγή και στην
αλιεία, στον τουρισμό και στο σύστημα των οικισμών. Είναι προφανές πως γει-
τονικές περιοχές ίδιου κλιματικού τύπου (μεσογειακού) εμφανίζουν διαφορετική
απόκριση (μη γραμμική) σε μία συγκεκριμένη επίπτωση της κλιματικής αλλαγής.
Η συγκεκριμένη συμπεριφορά αποτελεί ταυτόχρονα το βασικό και πολύπλοκο
χαρακτηριστικό του κλιματικού συστήματος. Στις ΗΠΑ, σε εκτεταμένες περιοχές
της Φλόριντα, οι βάλτοι που υπήρχαν στο τέλος του 19ου αιώνα έχουν αντικατα-
σταθεί από καλλιέργειες καλαμποκιού με αποτέλεσμα την αύξηση του ημερήσιου
θερμοκρασιακού εύρους κοντά στην επιφάνεια. Στην περίπτωση των καλλιερ-
γειών εντοπίζεται αύξηση των μέγιστων θερμοκρασιών κατά τη χειμερινή πε-
ρίοδο, που προσεγγίζουν τους 3°C, δηλαδή τετραπλάσια διαφορά από τη μέση
αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας.
Σε ένα μη γραμμικό δυναμικό σύστημα, όπως το κλιματικό, αρκεί μία δια-
ταραχή ενός παράγοντα για να οδηγήσει σε αποσταθεροποίηση το σύνολο του
συστήματος μέσω πολύπλοκων αναδράσεων μεταξύ ατμόσφαιρας, υδρόσφαιρας
και λιθόσφαιρας. Το θερμοκρασιακό σήμα δεν αποτελεί την αιτία αλλά την από-
κριση του συστήματος στη μεταβολή του ενεργειακού ισοζυγίου που έχει προέλ-
001:Layout 1 10/29/10 7:44 PM Page 5
ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ 5
θει από την αλλαγή στη σύσταση της ατμόσφαιρας (ενισχυμένο φαινόμενο θερ-
μοκηπίου). Η αύξηση της συγκέντρωσης των θερμοκηπιακών αερίων στην ατμό-
σφαιρα, όπως του CO και του CH , επιφέρει αύξηση της απορρόφησης της
2 4
υπέρυθρης ακτινοβολίας και τελικά θέρμανση των κατώτερων ατμοσφαιρικών
στρωμάτων. Η συγκεκριμένη μεταβολή μπορεί να αποφέρει αύξηση του ύψους
της μέσης στάθμης θάλασσας κατά 28-43 εκ. ενώ ο αρκτικός θαλάσσιος πάγος θα
εξαφανιστεί από το δεύτερο μισό του 21ου αιώνα. Αναμένεται επίσης αύξηση της
έντασης και της συχνότητας των κυκλώνων καθώς και των ακραίων καιρικών
φαινόμενων (καύσωνες, ακραίες βροχοπτώσεις που οδηγούν σε πλημμυρικά φαι-
νόμενα). Η διαταραχή του ενεργειακού ισοζυγίου της ατμόσφαιρας δεν προέρχε-
ται αποκλειστικά από την αλλαγή στη σύσταση της ατμόσφαιρας. Οι μεταβολές
στις χρήσεις γης που προκαλούνται από την εντατική καλλιέργεια, την υλοτομία,
τις δασικές πυρκαγιές και την επέκταση των πόλεων αποτελούν για την IPCCπα-
ράγοντες ανάλογης επίδρασης στην κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, η αλλαγή στις
χρήσεις γης κατατάσσεται από την IPCCως δευτερεύον αίτιο της κλιματικής αλ-
λαγής πίσω από τη μεταβολή της σύστασης της ατμόσφαιρας και την αύξηση της
συγκέντρωσης των θερμοκηπιακών αερίων. Επίσης από τα θερμοκηπιακά αέρια
αξιολογούνται τα CO , CH και N O και αγνοούνται συστηματικά οι υδρατμοί
2 4 2
(H O), δηλαδή το νερό σε αέρια φάση, του οποίου η συνεισφορά στην κλιματική
2
αλλαγή αποτιμάται έως 4 φορές ισχυρότερη σε σχέση με την αντίστοιχη του CO .
2
Άλλοι ανθρωπογενείς παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν το κλίμα είναι τα αερο-
λύματα, συμπεριλαμβανομένης και της σκόνης φυσικής προέλευσης, καθώς και
τα νέφη που δημιουργούνται από την αεροπλοΐα (contrails). Η σημερινή γνώση
για την επίδραση των συγκεκριμένων παραγόντων στη θέρμανση του πλανήτη
είναι περιορισμένη.
Με δεδομένες τις αβεβαιότητες που εντοπίζονται κατά την ανάλυση των
παραμέτρων που επιδρούν στην κλιματική αλλαγή έχει δημιουργηθεί ένα πολιτικό
και κοινωνικό περιβάλλον περιορισμού των θερμοκηπιακών αερίων αγνοώντας το
αέριο με το ισχυρότερο θερμοκηπιακό σήμα, το νερό. Για παράδειγμα, οι κατα-
λυτικοί μετατροπείς των οχημάτων απελευθερώνουν, μεταξύ άλλων, CO και
2
H Oωστόσο το σύνολο των πολιτικών εστιάζεται στον αποκλειστικό περιορισμό
2
του CO . Επίσης σε καμιά διακυβερνητική επιτροπή ή σύνοδο των ισχυρών κρα-
2
τών του πλανήτη δεν έχει τεθεί το θέμα περιορισμού των πτήσεων ή τουλάχιστον
του ελέγχου των βίαιων αλλαγών χρήσης γης. Είναι χαρακτηριστικό πως η επι-
στημονική κοινότητα βρίσκεται ακόμα στη φάση ανακάλυψης νέων θερμοκηπια-
κών αερίων με πιο πρόσφατο παράδειγμα το τριφθοριούχο άζωτο (NF ). Το
3
συγκεκριμένο αέριο είναι 17.200 φορές ισχυρότερο από το CO και το ενδιαφέ-
2
ρον είναι πως αποτελεί βασικό συστατικό των οθονών πλάσμα καθώς και των
ηλιακών κυψελών μορφής λεπτών φιλμ που αποτελούν το 30% των παγκόσμιων
πωλήσεων. Το παράδοξο στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι πως διατάξεις που
προωθούνται για την παραγωγή πράσινης ενέργειας φαίνεται να ενισχύουν την
κλιματική αλλαγή!
Στα παραπάνω στοιχεία αβεβαιότητας που επικρατούν για τα αίτια της κλι-
ματικής αλλαγής θα πρέπει να προστεθεί και η περίπτωση κατευθυνόμενης έρευνας
που αποκαλύφθηκε το 2009 στο ClimateResearchUnit(CRU) του πα νεπιστημίου
EastAnglia.Στη συγκεκριμένη υπόθεση, η οποία έχει χαρακτηριστεί και ως Cli-
mateGate, κατηγορούνται τέσσερις επιστήμονες, μεταξύ των οποίων και ο διευ-
θυντής του κέντρου Phil Jones, για απόκρυψη δεδομένων που αποκαλύπτουν
001:Layout 1 10/29/10 7:44 PM Page 6
6 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 17, 2010
μείωση της παγκόσμιας θερμοκρασίας σε έκθεση που προορίζονταν για την IPCC.
Σε αντίθεση με την Ελλάδα, το θέμα έχει πάρει σημαντικές διαστάσεις στο εξω-
τερικό ενώ υπάρχουν και επίσημες τοποθετήσεις από πλήθος κορυφαίων κλιμα-
τολόγων και επιστημονικών ενώσεων.
Είναι συνεπώς σκόπιμο να αποδίδεται οποιαδήποτε αλλαγή των χαρακτη-
ριστικών του κλίματος σε ανθρωπογενή αίτια; Μέχρι στιγμής δεν έχει αναλυθεί
η φυσική (εσωτερική) μεταβλητότητα του κλίματος, δηλαδή η εξέλιξη της ατμό-
σφαιρας, της λιθόσφαιρας και της υδρόσφαιρας ως ένα ενιαίο σύστημα χωρίς την
επίδραση του ανθρώπινου πολιτισμού στον πλανήτη. Υπάρχει, δηλαδή, η πιθα-
νότητα να βιώνουμε την κορυφή μίας θερμής κλιματικής περιόδου, όπως έχει
υπάρξει στο παρελθόν, και η ανθρώπινη δραστηριότητα να αυτοτροφοδοτεί τη
θέρμανση του πλανήτη. Σε κάθε περίπτωση, ο ανθρώπινος πολιτισμός οφείλει να
σέβεται τη βιόσφαιρα στην οποία ζει και αναπτύσσεται, να διαφυλάσσει τους φυ-
σικούς πόρους του πλανήτη και να συνειδητοποιήσει πως ένα απορρυθμισμένο
κλιματικό σύστημα μπορεί να προκαλέσει τον αφανισμό του. Οι σύγχρονες όμως
κοινωνίες έχουν αναπτυχθεί σε μία τελείως διαφορετική βάση όπου το περιβάλ-
λον δεν συγκαταλέγεται στις βασικές αρχές της παιδείας και των δομών ανάπτυ-
ξής τους. Θεωρήθηκε συνεπώς αναγκαία η ανάδειξη μίας κατάστασης που θα
έδινε ώθηση στον προβληματισμό και την ευαισθητοποίηση του ανθρώπου προς
το περιβάλλον. Αυτός είναι και ο λόγος επινόησης του φαινόμενου της κλιματι-
κής αλλαγής.
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ
ΑΛΛΑΓΩΝ
Αχιλλέας Πληθάρας*
Ηκλιματική αλλαγή συμβαίνει και εξελίσσεται συνεχώς με άγνωστα ακόμα τε-
λικά αποτελέσματα. Η μεγάλη πλειονότητα των επιστημόνων έχει καταλήξει
στο συμπέρασμα πως ο άνθρωπος παρεμβαίνει στο κλιματικό σύστημα του πλα-
νήτη λόγω της διοχέτευσης στην ατμόσφαιρα τεράστιων ποσοτήτων αερίων θερ-
μοκηπίου. Οι όποιες προσπάθειες συγκεκριμένων κύκλων να αμφισβητήσουν την
«θεωρία» της κλιματικής αλλαγής στερούνται επιστημονικής βάσης, έχουν όμως
την ικανότητα να διοχετεύονται εύκολα μέσω των κατάλληλων διόδων και να «επι-
κοινωνούνται» στο ευρύ κοινό. Ειδικά μάλιστα σε χώρες-κλειδιά στο παιχνίδι των
διεθνών διαπραγματεύσεων για το κλίμα, όπως οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία,
το λόμπι των αρνητών της κλιματικής αλλαγής έχει να επιδείξει «σοβαρό έργο»,
με χτυπήματα κάτω από τη μέση και αστήρικτες καταγγελίες. Αποτέλεσμα της πίε-
σης των αρνητών της κλιματικής αλλαγής μπορεί να θεωρηθεί και η αποτυχία της
Συνδιάσκεψης του ΟΗΕ στην Κοπεγχάγη. Βέβαια, η αλήθεια είναι πως υπήρξαν
πολλοί άλλοι παράγοντες που συντέλεσαν στην αποτυχία της Κοπεγχάγης. Σή-
μερα, δέκα μήνες μετά την Κοπεγχάγη και μόλις δύο μήνες πριν την ερχόμενη συν-
διάσκεψη για το κλίμα που θα γίνει στο Κανκούν, μπορούμε να κάνουμε μια πρώτη
* WWF Hellas, [email protected] εκτίμηση για τους λόγους παγώματος των κλιματικών συζητήσεων.
001:Layout 1 10/29/10 7:44 PM Page 7
ΓΕΩ-ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΕΣ 7
Γεωστρατηγικές επιδιώξεις
Η κλιματική αλλαγή είναι πρόβλημα που απαιτεί παγκόσμια κινητοποίηση για
την αλλαγή του σημερινού καταναλωτικού μοντέλου και των τρόπων παραγωγής
ενέργειας. Απαιτεί, δηλαδή, μια πρωτοφανή για τα ιστορικά δεδομένα σύμπλευση
των κρατών πάνω σε ανθρωποκεντρικά και περιβαλλοντικά δεδομένα, θέτοντας
σε δεύτερη μοίρα τις γεωστρατηγικές επιδιώξεις των υπερδυνάμεων. Η ιστορία,
όμως, έχει δείξει πως κάτι τέτοιο δεν έχει ξανασυμβεί στο παρελθόν και πως πολύ
δύσκολα οι ηγέτες θα προχωρήσουν σε γενναίες πολιτικές παραχωρήσεις υπέρ
του παγκόσμιου γενικού καλού, αδιαφορώντας για τις πιέσεις που ασκούν τα τε-
ράστια συμφέροντα, τα οποία πρόκειται να πληγούν από τις κοσμογονικές αλλα-
γές στον ενεργειακό τομέα. Αντιθέτως, η ιστορία διδάσκει πως οποιαδήποτε
μεγάλη χώρα, ακόμα και στις πιο τραγικές συνθήκες (πχ. παγκόσμιοι πόλεμοι, με-
γάλες κρίσεις χρηματοοικονομικές ή/και ενεργειακές), επιδιώκει τη μεγιστοποί-
ηση των δικών της ωφελειών και την ενίσχυση του γεωστρατηγικού της ρόλου ή,
με διαφορετικά λόγια, επιδιώκει τη μέγιστη διείσδυσή της σε πλουτοπαραγωγικές
πηγές και αγορές άλλων κρατών ή/και ηπείρων. Με αυτό τον τρόπο ενισχύεται η
δυναμική των δικών της επιχειρήσεων και του ρόλου τους στην επιρροή των εξε-
λίξεων στις «χώρες υποδοχής». Η κινητοποίηση των πολιτών θα μπορούσε ενδε-
χομένως να αποτελέσει το αντίβαρο στα «παιχνίδια εξουσίας», δεν έχει προκύψει
όμως ακόμα η κρίσιμη ομάδα ανθρώπων σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης που
θα σταθεί ανυπέρβλητο εμπόδιο στα σχέδια των «ισχυρών».
Το χάσμα Βορρά - Νότου
Σε συνέχεια των πιο πάνω προβληματισμών περί γεωπολιτικών επιδιώξεων, ένα
άλλο μείζον προβληματικό σημείο εντοπίζεται στη σχέση των πλούσιων και φτω-
χών χωρών ή,όπως έχει καθιερωθεί στην ορολογία των διαπραγματεύσεων,στη
σχέση Βορρά - Νότου. Βέβαια,για να γίνω περισσότερο σαφής, το πρόβλημα δεν
αφορά κυριολεκτικά κάποιες αντιπαλότητες μεταξύ των χωρών που βρίσκονται
ένθεν κακείθεν του ισημερινού. Αφορά το χάσμα που χωρίζει τους φτωχότερους
και τους πλουσιότερους, τους γεωγραφικά αδικημένους και ευνοημένους, τους
πρώην αποικιοκράτες και αποικιοκρατούμενους. Εδώ τα πράγματα είναι ξεκά-
θαρα ή τουλάχιστον έτσι θα έπρεπε να είναι: Οι φτωχές χώρες διαθέτουν ένα τρο-
μερά υποβαθμισμένο επίπεδο ζωής και δεν ευθύνονται για την επιδείνωση της
κλιματικής κατάστασης. Μάλιστα, η κλιματική αλλαγή ολοένα και επιδεινώνει
τους εν ανεπαρκεία φυσικούς πόρους και τις υποτυπώδεις υποδομές των συγκε-
κριμένων χωρών. Από την άλλη, οποιαδήποτε παγκόσμια προσπάθεια μείωσης
των εκπομπών είναι καταδικασμένη σε αποτυχία αν δεν συμμετέχουν όλα κράτη
της γης. Αυτό που ζητούν οι φτωχότερες χώρες (και είναι λογικό) είναι η παροχή
οικονομικής βοήθειας και τεχνογνωσίας εκ μέρους των ανεπτυγμένων κρατών,
έτσι ώστε να συνεισφέρουν με τη σειρά τους στην μείωση των εκπομπών. Το ποσό
μάλιστα που οι πλούσιες χώρες πρέπει να δώσουν στις φτωχές είναι ήδη γνωστό,
μετά από πληθώρα αναλύσεων και συζητήσεων: τουλάχιστον 100 δις ευρώ ετη-
σίως για την περίοδο 2013-2020, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων θα κατευθυν-
θεί σε δράσεις προσαρμογής στην αλλαγή του κλίματος. Το νούμερο φαντάζει
μεγάλο αλλά δεν είναι. Σκεφτείτε απλά ότι για να ξεπεράσει η Ελλάδα τα οικο-
001:Layout 1 10/29/10 7:44 PM Page 8
8 ΓΕΩΓΡΑΦΙΕΣ, Νο 17, 2010
νομικά της προβλήματα θα λάβει από την ΕΕ, με τη μορφή δανείου, ποσό που θα
υπερβεί τα 110 δις ευρώ για τα επόμενα τρία χρόνια. Παρόλα αυτά έως σήμερα
δεν έχει υπάρξει συμφωνία για την παροχή βοήθειας προς τις φτωχές χώρες. Αντι-
θέτως, η ΕΕ, οι ΗΠΑ και τα υπόλοιπα ανεπτυγμένα κράτη σπαταλούν πολύτιμη
φαιά ουσία για να καταλήξουν σε πενιχρές δεσμεύσεις έναντι των άλλων χωρών,
αδυνατώντας ή μη θέλοντας να κατανοήσουν πως οι επιπτώσεις της κλιματικής
αλλαγής θα ανοίξουν την ψαλίδα πλουσίων και φτωχών, θα δημιουργήσουν ένα
νέο υπόστρωμα ανάπτυξης της βίας και θα προκαλέσουν νέα κύματα αναταραχών
και μεταναστών.
Ο ρόλος της Κίνας
Σε μερικά χρόνια από σήμερα (αν όχι ήδη) η νέα υπερδύναμη του πλανήτη θα
ακούει στο όνομα Κίνα. Οι οικονομικές επιδόσεις και το εμπορικό και ανθρώπινο
πλεόνασμά της πείθουν και τον πλέον καχύποπτο για τις μεγάλες δυνατότητες
της. Όμως η συγκεκριμένη δυναμική καθιστά την Κίνα «θύμα» και συνάμα
«θύτη» των διαπραγματεύσεων για το κλίμα. Η Κίνα είναι σήμερα ο μεγαλύτερος
ρυπαντής του κόσμου, όμως παραμένει πολύ χαμηλά στις λίστα των χωρών ανα-
φορικά με τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου ανά κάτοικο. Η Κίνα δεν θα πρέπει
να επωμιστεί το ίδιο βάρος ευθύνης όπως οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία, αλλά θα πρέπει
οπωσδήποτε να κάνει πολλά περισσότερα απ’ ό,τι το Μπαγκλαντές ή η Νότια
Αφρική. Η Κίνα δεν θα πρέπει να διανείμει μεγάλα χρηματικά ποσά σε φτωχές
χώρες, αλλά θα πρέπει να φροντίσει για τη διάχυση τεχνογνωσίας και,γιατί όχι,
να δώσει ένα συγκεκριμένο συμβολικό χρηματικό τίμημα προς τις χώρες της
Αφρικής ή της Ασίας. Δυστυχώς, σήμερα δεν υπάρχουν ασφαλείς ενδείξεις που να
συνηγορούν σε μια ξεκάθαρη γραμμή πλεύσης της Κίνας. Μερικές φορές υπο-
δύεται επιτυχημένα το ρόλο του θύματος, ενώ άλλες φορές δεν διστάζει να χρι-
στεί θύτης που εποφθαλμιά τους φυσικούς πόρους φτωχότερων κρατών.
Δυστυχώς, οι παραγωγικές δυνατότητες της Κίνας, που συνδυάζουν άφθονο και
φθηνό ανθρώπινο δυναμικό και εξαντλητικές συνθήκες εργασίας, δημιουργούν
το κατάλληλο «περιβάλλον» για ιδιοποίηση υπεραξίας. Έτσι, το σύνολο σχεδόν
των ανεπτυγμένων κρατών σε αγαστή σύμπνοια με το επιχειρηματικό καθεστώς
αρέσκεται να θεωρεί την Κίνα ως το «απαραίτητο κακό» στη διατήρηση του ση-
μερινού πλουτοπαραγωγικού μοντέλου. Εις βάρος, δυστυχώς, του περιβάλλοντος
και των κλιματικών συζητήσεων.
Η αποτυχία της ΕΕ
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αποδείξει το τελευταίο διάστημα πως δεν υφίσταται
επί της ουσίας. Πρόκειται μάλλον για ένα συνονθύλευμα 27 διαφορετικών από-
ψεων, όπου οι συμβιβασμοί είναι στην ημερήσια διάταξη ακόμα και σε μικρής
αξίας ζητήματα. Σε μεγάλες πολιτικές στιγμές, όπως η οικονομική και κλιματική
κρίση, δεν μπορεί να επιτευχθεί ούτε καν ένας ελάχιστος συμβιβασμός, καθώς
κάθε κράτος ακολουθεί τη δική του πολιτική βασισμένη στις δικές του γεωστρα-
τηγικές επιδιώξεις. Η αδιαλλαξία της Ιταλίας, της Πολωνίας και γενικότερα των
ανατολικών κρατών για την κλιματική στάση της Ευρώπης δεν μπόρεσε να καμ-
