Table Of ContentObwoluta, okładka, karta tytułowa i opracowanie graficzne:
Jerzy Kępkiewicz
Redaktor: Jan Brodala
Redaktor techniczny: Renata Wojciechowska
Redakcja kartograficzna: Maria Glinka
Korektor: Beata Kondej
© Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej
Warszawa 1983.
ISBN 8£l 1-06517-9
Çjplnted in Połand
Wydanie II poprawione. Nakład 50 000 4-170 egz.
Objętość (z wkładkami) 10,95 ark. wyd., 14,25 ark. druk.
Papier druk. sat. IV kl. 71 g, 82X104/32 z Zakładów
Celulozowo-Papierniczych w Kluczach.
Odtfano do składania w sierpniu 1982 r.
Dritfc ukończono w marcu 1983 r.
Wojskowe Zakłady Graficzne w Warszawie. Zom. nr 3980.
Ceno zł 80,- Z-106
HISTORYCZNE BITWY
LESZEK PODHORODECKI
WIEDEŃ 1683
Wydawnictwo
Ministerstwa Obrony Narodowej
Warszawa 1983
WSTĘP
W tym roku(1983) będziemy obchodzić w kraju trzechsetną roczni
cę zwycięstwa pod Wiedniem, zwycięstwa, które najbardziej
w historii rozsławiło oręż polski w Europie i obok Grunwaldu
najsilniej utkwiło w świadomości całego narodu. Do uzisiaj obec
na jest wśród nas pamięć tej sławnej batalii, zwłaszcza gdy zwie
dzamy w muzeach bogate zbiory sztuki Wschodu stanowiące w
znacznym stopniu zdobycz wojsk polskich pod Wiedniem. Liczna
rzesza naszych turystów odwiedzających stolicę Austrii natrafia
również na ślady pamiętnej bitwy, gdy pełna wrażeń po obejrze
niu miasta zatrzyma się na chwilę w kościółku Sw. Józefa na
Kahlenbergu, spod którego niegdyś Jan III Sobieski kierował
walką wojsk sprzymierzonych.
Na temat bitwy wiedeńskiej pisało wielu polskich historyków
i literatów, sporo swych dzieł poświęcili jej malarze i rzeźbiarze.
Nic w tym dziwnego! Przecież bitwa ta na całe wieki prze
sądziła losy Europy Środkowej i Wschodniej. Zapoczątkowała
zmierzch i upadek mocarstwowego dotąd Imperium Osmańskiego,
przyczyniła się do wyzwolenia ludów bałkańskich z niewoli tu
reckiej, otworzyła drogę do rozwoju potęgi państwa Habsburgów,
awansującego szybko dó roli czołowego mocarstwa europejskiego.
Stworzyła też warunki do umocnienia pozycji Rosji nad Morzem
Czarnym.
Zwycięstwo wiedeńskie było ostatnim wielkim sukcesem chylą
cej się już ku upadkowi Rzeczypospolitej szlacheckiej, która
wprawdzie odzyskała dzięki niemu po latach Ukrainę i Podole,
utracone na rzecz Turcji w 1672 r., ale nie była w stanie wyciąg
nąć większych korzyści dla siebie i nie potrafiła rozszerzyć swych
wpływów na Bałkanach, o czym marzyli od dawna królowie
polscy i wybitni mężowie stanu. W późniejszych latach upadku,
centralnej pod rządami sułtanki kurhan, kierującej pań
stwem w imieniu małoletniego Mehmeda IV, zwanego
później Avci, tj. Myśliwy (panował w latach 1648—1687).
W 1656 r. powołała ona na urząd wielkiego wezyra
75-letniego Albańczyka, Mehmeda paszę Köprülü, wpraw
dzie człowieka gminnego pochodzenia, ale znanego
z wielkiego rozumu, energii i doświadczenia. Uzyskał on
tak szerokie kompetencje, że zdobył faktycznie władzę
dyktatofską. Mehmed pasza Köprülü uporządkował sto
sunki w wojsku i przywrócił dyscyplinę, zaprowadził po
rządek w stolicy, zapewnił bezpieczeństwo w całym pań
stwie. Uczynił to za pomocą drastycznych metod: dokonał
licznych egzekucji wśród opornych dostojników i wielmo
żów. Z tego powodu doszło do jawnego buntu wielkich
feudałów przyzwyczajonych do bezkarności i samowoli.
Na czele opozycji stanął bejlerbej * Aleppo (dziś Haleb
w północno-zachodniej Syrii), Abaza Hasan pasza. Sułtan
nie zgodził się na żądanie odsunięcia- od władzy wszech
władnego Albańczyka, a wezwany na pomoć syn wielkie
go wezyra, Fazyl (tj. Oświecony) Ahmed pasza, złamał
niebawem opór wielmożów i pojmał ich przywódcę, który
oddał głowę pod topór kata.
Po śmierci Mehmeda paszy Köprülü (1661) na urząd
wielkiego wezyra powołany został zgodnie z wolą -ojca
27-letni Fazyl Ahmed pasza, człowiek starannie wykształ
cony i nieco łagodniejszy, słabego jednak charakteru, co
uwidoczniło się w skłonności do pijaństwa, które zapewne
przyczyniło się do jego przedwczesnego zgonu w 1676 r.
Mało energiczny sułtan zadowolony był z rządów rodu
Köprülüch, zwolniony bowiem został faktycznie ze wszy
stkich poważniejszych obowiązków państwowych i mógł
spokojnie zajmować się ulubionym myślistwem. Dlatego
na urząd wielkiego wezyra powołał 4 listopada 1676 r.
szwagra Fązyla Ahmeda paszy i dotychczasowego jego
* Bejlerbej — namiestnik prowincji.
kajmakana, tj. zastępcę, a od 1660 r. namiestnika Syli-
strii — Kara (tj. Czarnego) Mustafę paszę z Merzifonu,
Białego miasteczka anatolijskiego. Nowy wielki wezyr
miał stosunkowo niewielkie doświadczenie wojskowe,
walczył bowiem dotąd tylko pod Kandią, a w 1674 r, do
wodził wyprawą na Ukrainę.
Za rządów wezyrów z rodu Köprülüch został zaprowa
dzony ład w państwie i rozpoczęto nową ekspansję w Eu
ropie Środkowej. „Dla Mehmeda IV i dla wezyrów z rodu
Köprülüch wyprawa wojenna miała być zarazem pana
ceum na bolączki wewnętrzne, miała zaspokoić ciągłe pre
tensje wojsk najemnych (raczej zaciężnych — L. P.) o pod
wyżkę żołdu, dostarczyć łupu dla janczarów, segbanów
i martolosów (rodzaje wojsk tureckich — L. P.), skarbów
do pustej kasy sułtańskiej. Miała zabłysnąć mitem nie-
zwyciężalności państwa osmańskiego, natchnąć nową wia
rą tych, co popadli w zwątpienie w powodzenie «świętej
wojny»” 2.
Jeszcze za panowania Ibrahima I Turcy rozpoczęli woj
nę z Wenecją o Kretę i Morze Egejskie. Początkowo suk
cesy odnosili Wenecjanie, których flota opanowała morze,
zajęła wiele wysepek i dotarła do przylądka Gallipoli
w Cieśninie Dardanelskiej. Niebawem Turcy przeszli do
przeeiwuder zenia i 24 czerwca 1645 r. wysadzili na Bire
cie 50-tysięczną armię. Po zaciętych walkach, 14 listopada
zdobyła ona twierdzę Rethimnon, a 5 maja 1648 r. zna
lazła się pod Kandią (Iraklion), gdzie doszło do długo
trwałych walk. Chociaż działania wojenne niebawem usta
ły na dłuższy okres, to jednak Turcy w 1649 r. odrzucili
weneckie propozycje pokojowe. Gdy władzę w Imperium
Osmańskim objął Mehmed pasza Köprülü, wznowiono
działania przeciw Republice Sw. Marka. Flota turecka
rozbudowana w szybkim tempie przez wielkiego wezyra
wyparła okręty weneckie z Morza Egejskiego i zdobyła
2 J. Reychman, Historia Turcji, Wrocław — Warszawa — Kra
ków— Gdańsk 1973, s. 102—103.
kilka wysp. Latem 1666 r. Fazyl Ahmed pasza wylądował
z potężną armią na Krecie i ponownie przystąpił do oblę
żenia Kandii, którą po zaciętych szturmach Turcy osta
tecznie zdobyli 29 sierpnia 1669 r. 3
Dopiero po opanowaniu prawie całej wyspy Porta przy
stała na pokój, potwierdzający jej zwycięstwo oraz za
pewniający zdobycze terytorialne na Morzu Egejskim. We
necji pozostawiono na Krecie tylko trzy niewielkie porty
na wybrzeżu północnym. Natomiast nie załatwiona została
kwestia granicy turecko-weneckiej w Dalmacji, gdzie
dochodziło do incydentów zbrojnych między obu pań
stwami. Spór o te ziemie załatwiono dopiero w dwa lata
później, tj. w 1671 r.
Jeszcze się nie skończyła wojna z Wenecją, a już w
1661 r. wybuchła Wojna z Austrią, spowodowana długo
trwałym sporem o Węgry i Siedmiogród. Protestancki
i niepodległościowy odłam szlachty węgierskiej od dawna
buntował się przeciw nietolerancyjnej i antywęgierskiej
polityce Habsburgów. Niejednokrotnie zwracał się o po
moc do Turcji. Głównym powodem zadrażnienia był tym
razem Siedmiogród, w którym od dawna krzyżowały się
wpływy tureckie i habsburskie. Mehmed pasza Köprülü
usunął z tronu nieposłusznego lennika, księcia Jerzego II
Rakoczego, sojusznika Karola X Gustawa w okresie „po
topu”. Tron po nim objął powolny Turkom Akos Barcsay.
Po nieudanej próbie odzyskania władzy i śmierci Jerze
go II Rakoczego pretensje do tronu siedmiogrodzkiego
wysunął wódz pokonanego księcia, Janos Kemeny, który
przy pomocy cesarza Leopolda I pokonał Akosa Barcsaya
i zdobył władzę. Turcy zdecydowali się wtedy na inter
wencję, rozgromili Kemenyego oraz posiłkujące go od
działy austriackie i osadzili na tronie posłusznego im
Michała Apafiego I.
W ten sposób doszło do wybuchu wojny turecko-aus-
triackiej. Dwór wiedeński oskarżył o jej sprowokowanie
3 Abrahamowie z, op, cit., s. 379, przypis 437.
przywódcę opozycji węgierskiej, magnata chorwackiego
Mikołaja Zrinyiego, który zmierzał do odnowienia Króle
stwa Węgierskiego, niezależnego zarówno od Stambułu,
jak i od Wiednia. Już w 1651 r. Zrinyi opracował plan
wojny wyzwoleńczej spod jarzma Imperium Osmańskiego.
Od początku działań wojennych Turcy odnosili sukcesy,
zdobywając wiele twierdz i mocno ufortyfikowanych
miast, np.: tJjvâr (dziś Nowe Zamki w Słowacji), Wielki
Waradyn (dziś rum. Oradea), Novigrad (Nógrad w Istrii),
Nitrę. Atak turecki został powstrzymany najpierw przez
Mikołaja Zrinyiego. Maszerując wzdłuż biegu Raby Turcy
dotarli później do miejscowości Szentgotthârd, gdzie na
potkali 60-tysięczną armię austriaoko-niemiecko-francu-
ską pod dowództwem sławnego marszałka cesarskiego
Rajmunda Montecuccolego. Natarcie przeszło 100-tysięcz-
nej armii osmańskiej Fazyla Ahmeda paszy Köprülü za
kończyło się niepowodzeniem i po kilkudniowych walkach
(1—6 VIII 1664 r.) Turcy rozpoczęli odwrót, straciwszy
w bitwie 6000 ludzi.
Austriacy nie wykorzystali sukcesu i nie przeszli do
natarcia. Dwór wiedeński w obawie, by sukcesy na Węg
rzech nie wzmocniły sił opozycji antyhabsburskiej, po
stanowił wycofać się z wojny. 10 sierpnia w Vasvâr nie
daleko Wiednia podpisano układ pokojowy, pozostawia
jący w rękach Turków Üjvâr i Novigrad. Inne miasta, jak
np. Wielki Waradyn i Nitrę, -Turcy oddali Austriakom,
którzy w zamian wyrzekli się mieszania w sprawy Sied
miogrodu, uznanego za strefę wpływów Porty. Ponadto
Austriacy wypłacili Turcji 200 tysięcy czarnych groszy
tytułem odszkodowania wojennego. Porta ze swej strony
obiecała nie popierać opozycji antyhabsburskiej na Węg
rzech.
r Ledwie przebrzmiały echa wystrzałów na Węgrzech
i na Krecie, a już doszło do nowego konfliktu, tym razem
z Polską. „Skierowanie ostrza ekspansji tureckiej,na prze
łomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVII w. ku
północy nie może być rozpatrywane tylko w kontekście
czysto teoretycznej i praktycznej koncepcji Köprülüch
(tj. polityki ekspansji — L. P.). Nie można bowiem zapo
minać o tym, że zakończenie wojny między Rzecząpospo-
litą a Rosją, z wyraźnymi tendencjami do przekształcenia
rozejmu z 30 stycznia 1667 r. * w rozejm antymuzułmań-
ski, stwarzało bezpośrednią i niewątpliwie realną groźbę
nie tylko dla planów tureckich na północ od Morza Czar
nego, ale i dla bezpieczeństwa samego Imperium Osmań
skiego, przede wszystkim zaś Chanatu Krymskiego. Stała
groźba antytureckiej ligi cesarza, papieża i Wenecji po
większona została przez możliwość utworzenia u północ
nych granic państwa sułtańskiego nowego przymierza
skierowanego przeciw Porńe. Jest rzeczą oczywistą, że
Turcja nie mogła przyglądać się temu obojętnie. Wtedy
zapewne zrodziła się koncepcja wojny z Polską i Rosją,
oczywiście z każdym z tych państw oddzielnie” 4.
Za pretekst do wojny z Polską posłużył Turkom fakt
poddania się pod władzę sułtana Kozaków zaporoskich
hetmana Piotra Dorószenki (1669), rozczarowanych po
działem Ukrainy między Polskę i Rosję oraz łudzących
się, że przy pomocy Porty uda im się odtworzyć państwo
ukraińskie. Najazd turecki na nie przygotowaną do woj
ny Rzeczpospolitą w 1672 r. zakończył się pełnym sukce
sem Osmanów. 28 .sierpnia padł Kamieniec Podolski, a 16
października zawarty został pokój w Buczaczu, na mocy
którego Turcja zatrzymywała Podole i podległą Polsee
część Ukrainy. Rzeczpospolita spadła do roli lennika suł
tana i miała wypłacać haracz w wysokości 22 tysięcy zło
tych rocznie.
Sejm jednak nie zatwierdził haniebnych warunków
układu i zadecydował kontynuowanie wojny, uchwalając
* Mowa o pokoju andruszowskim kończącym długotrwałą wojnę
Polski z Rosją o Białoruś i Ukrainę.
4 Z. Wójcik, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674—1679,
Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk 1976, s. 15.
wysokie podatki na wojsko. Na jego czele stanął hetman
wielki koronny Jan Sobieski, który 11 listopada 1673 r.
rozgromił Turków pod Chocimiem. To wspaniałe zwy-
bięstwo zapewniło niebawem koronę Sobieskiemu, nie za
bezpieczyło jednak kraju przed dalszymi najazdami Tur
ków.
Wiosną 1674 r. przed pałacem sułtańskim znowu za
śnięto buńczuki, oznaczające nową kampanię. Tym ra-
zem nawała turecka skierowała się przeciw Rosji. Sułtan
chciał jej odebrać Ukrainę prawobrzeżną, zajętą uprzednio
przez wojska carskie. Słaba armia rosyjska prawie bez
walki wycofała się za Dniepr. Jan III nie dał się zwieść
tureckim obietnicom rokowań i zaproponował Rosji współ
działanie. Zdawał sobie sprawę, że po klęsce Rosji nastą
piłby kolejny atak na Rzeczpospolitą.
Gdy dowodzona przez króla armia polska usiłowała
wyjść Turkom na tyły, ci rozpoczęli pospieszny odwrót.
W ręce polskie dostała się wówczas znaczna połać Ukrai
ny, Wiosną 1675 r. w granice Rzeczypospolitej wkroczyła
silną armia turecka. 24 sierpnia Jan III rozgromił pod
Lwowem ordę tatarską, po czym ruszył przeciw głównym
siłom nieprzyjaciela oblegającym wówczas dzielnie bro
nioną Trembowlę. Unikając spotkania z niezwyciężonym,
wodzem polskim, Turcy wycofali się za Dniestr. Ale w na
stępnym roku znowu uderzyli na Polskę potężnymi siłami,
dowodzonymi przez paszę Damaszku Szejtana (tj. Szata
na). Sobieski spotkał nieprzyjaciela w warownym obozie
pod Żórawnem i powstrzymał jego dalszy marsz w długo
trwałych walkach pozycyjnych.
17 października 1676 r. podpisany został traktat poko
jowy. Rzeczpospolita uzyskała zwolnienie od haraczu, na
tomiast Kamieniec Podolski, Ukraina i Podole pozostały
przy Turcji. Ukraina zachowała kozacki samorząd, znacz
na zaś część Podola przeszła pod bezpośredni zarząd tu
recki. Kościoły zamieniono na meczety, a ziemie porzu
cone przez zbiegłą do Polski szlachtę przydzielono sipa-
