15 lat Samorządu Powiatu Biłgorajskiego

122 Pages·2014·23.97 MB·Polish

SPIS TREŚCI
Teksty:D.Skakuj,A.Czacharowski,M.Kurzyna,T.Rabiej,S.Schodziński,M.Konopka,St.Dzikoń,
Dyrektorzyjednostekorganizacyjnych,Dyrektorzyszkółponadgimnazjalnychiplacówek,Kierownicywydziałów
StarostwaPowiatowegowBiłgoraju.
Foto:T.Ferens,T.Rabiej,J.Gałan,A.Czacharowski,Jednostkiorganizacyjnepowiatu,WydziałEdukacji,
1. Słowowstępne ............................................................................ 4
Promocji,Zdrowia,Kultury,SportuiTurystyki,MiastaiGminyPowiatuBiłgorajskiego,MuzeumZiemiBiłgorajskiej
wBiłgoraju.
2. Historiapowiatu ........................................................................... 8
3. Środowiskokulturowe ...................................................................... 38
Wydano w 15 Rocznicę Reaktywacji Powiatu Biłgorajskiego
i 125 rocznicę jego powstania 4. Wybraneobiektyzabytkowe ................................................................. 72
W roku kanonizacji największego z rodu Polaków Ojca Świętego Jana Pawła II
5. Życiegospodarcze ......................................................................... 96
W 100 lecie I Wojny Światowej i 70 lecie Bitwy pod Osuchami
6. Samorządy ............................................................................... 142
7. Edukacjaisport ........................................................................... 174
Wydawca:
AgencjaWydawniczaPAJ-Press
8. Turystyka ................................................................................ 210
97-200TomaszówMazowiecki,ul.Długa82,www.pajpress.com.pl
9. Pomocspołeczna .......................................................................... 230
nawniosek:StarostwaPowiatowegowBiłgoraju
23-400Biłgoraj,ul.Kościuszki94,www.bilgorajski.pl
ISBN 978-83-937201-3-2
DTP:
AgencjaWydawniczaPAJ-Press–ZbyszekGontarek
97-200TomaszówMazowiecki,ul.Długa82,tel.[phone]
www.pajpress.pl
Druk: JWProjekt
Biłgoraj2014
2 3
Szanowni Państwo
PrzedstawiamyPaństwuwydawnictwoprzygotowanew125rocznicęfunkcjonowaniaPowiatuBiłgorajskiegoiw15rocz-
nicęjegoreaktywacji.Opracowanieprzedstawiabogatąhistoriępowiatupocząwszyodjegoutworzenia(od1867roku)
ażpodzieńdzisiejszy.Przedstawiamydorobekwielupokoleńmieszkańców,jegorozwójiprzemianyjakimpodlegałna
przestrzenitych125lat.
Ukazujemyheroicznąwalkęoniepodległość,zachowaniekulturyidziedzictwanarodowego,atakżespecyfikęiroz-
wójgospodarczy.Wżyciumieszkańcówniemałąrolęodgrywałorzemiosło.GłówniesitarstworozsławiłonasząZiemię
BiłgorajskąnatereniecałejEuropy.
W dużej szczegółowości pokazujemy zmiany jakie zaszły na przestrzeni ostatnich 15 lat w naszych samorządach
ijednostkachpowiatu.Chcemyprzedstawićefektypracyizaangażowaniawieluosób,dlaktórychrozwójpowiatubyłijest
celemnadrzędnymwichpracyiżyciu.
Zamieszczamy informację na temat składu Rady Powiatu poszczególnych kadencji, a także Zarządów Powiatu
i struktur organizacyjnych Starostwa. Przedstawiamy także niemal wszystkie obszary codziennej działalności: naszą
kulturę,religię,edukację,gospodarkęirolnictwo.
Powiatpodejmowałwieleinicjatywzmierzającychdotego,abyzarównomieszkańcom,jakipodmiotomgospodar-
czymstworzyćjaknajlepszewarunkifunkcjonowania.Ciąglepodnosimystandardjakościprowadzonychusług.
Zakreszadańjakimizajmujesiępowiatjestbardzoszeroki.Donajważniejszychnależąedukacja,ochronazdrowia,
pomoc społeczna, drogi powiatowe, geodezja, rejestracja pojazdów i wydawanie praw jazdy, a także pozwoleń na
budowę.
Znaczącymwsparciemprzyrealizacjiwieluzadańbyłyisąśrodkipozyskiwanezzewnątrz,szczególniefundusze
europejskie.Dziękitymśrodkomzrealizowanowpowieciewieleinwestycjiwróżnychdziedzinachnaszegożycia.
Powiat Biłgorajski stanowi wspólnotę 14 gmin, w tym 4 miast. Ich sukcesy i osiągnięcia składają się na ogólny
rozwójpowiatuipoprawęwarunkówżyciajegomieszkańców.
Przekazując Państwu zbiór informacji chcieliśmy podziękować radnym rady powiatu, dyrektorom, kierownikom,
pracownikom samorządu powiatu oraz wszystkim mieszkańcom za trud, wysiłek i codzienną pracę na rzecz rozwoju
naszegopowiatu.
ZiemiaBiłgorajskatonaszaziemia,naszamałaojczyzna.Wpoczuciuodpowiedzialnościzawspólnedziedzictwo
pokoleń,staramysięgopomnażać.
Życzymyprzyjemnejlektury.
StarostaBiłgorajski PrzewodniczącyRadyPowiatu
MarianTokarski MirosławPóźniak
4 5
ERBnawiązujedohistoriiterytoriumwchodzącegowskładPowiatuBiłgorajskiego.Początkipowiatusięgają
okresupoPowstaniuStyczniowym.Pojawiłsiębowiemnamapieadministracyjnej„PriwislanskiegoKraju”
H
wroku1867.JednostkiadministracyjnepowoływanewciąguXIXwieku,przekreślałyczęstowielowiekowe
podziałyadministracyjneIRzeczpospolitej.WPolsceodrodzonejwXXwieku,terytoriapowiatównieodpo-
wiadają już staropolskim tradycjom. Dotyczy to zwłaszcza jednostek samorządu powiatowego, o stosunkowo krótkiej
metryce,jakwprzypadkuPowiatuBiłgorajskiego.Utworzonyonzostałzterytoriów,którebyłyczęściamitrzechziem
przedrozbiorowejPolski.CzęśćzachodniaPowiatuBiłgorajskiegowchodziławskładziemilubelskiej(zośrodkamimiej-
skimi:Gorajem,BiłgorajemiFrampolem);częśćwschodniaprzedrozbioraminależaładoziemichełmskiej(zTurobinem
iJózefowem);zaśczęśćpołudniowaznajdowałasięwziemiprzemyskiej(Tarnogród).
PowiatBiłgorajskijesttworemXIX-wiecznym,jednakprzesłankidojegopowołaniatkwiąjeszczewokresiestaro-
polskim.WXVI–XVIIw.Biłgorajstałsięośrodkiemzarządzaniawłościąbiłgorajską,rozciągającejsięnakrańcachziemi SZTANDARPŁATPRAWY
lubelskiej wzdłuż Łady, należącą do rodziny Gorajskich. Dla umocnienia znaczenia włości biłgorajskiej szczególnie
zasłużylisię:AdamGorajski,założycielBiłgoraja(1578)orazjegosynZbigniewGorajski,m.in.„–ZbigniewGorajski,
cnychKorczakówplemię,PodChocimiemzchorągwiąswojąskopałziemię–PrzetosławaichwiecznapoKoroniesłynie,
idokońcaświatanawiekiniezaginie”(cyt.za:J.Markiewicz,R.Szczygieł,W.Śladkowski:DziejeBiłgoraja.Lublin
1985,s.28–29).
ProjektherbupowiatuutworzonyzostałwoparciuonawiązaniadosymbolikiheraldycznejtrzechziemIRzeczpos-
politej,doktórychnależałoterytoriumPowiatuBiłgorajskiego.Metodajegokreacjipolegałanauszczerbieniugodełherbu
ziemichełmskiej–stądpółniedźwiedź,ziemiprzemyskiej–półorzełizespoleniuichwjednąfiguręheraldyczną,zwień-
czonąkoronąkrólewskązaczerpniętązherbuziemilubelskiejinajegowzórumieszczonąnaszyipółniedźwiedzia-półorła.
Równieżbarwypowiatuwywiedzionezostałyzodniesieniemdoherbuwojewództwalubelskiego,wskładktóregopowiat
obecniewchodzi.Wręby,zaczerpniętezherbuKorczak,którympieczętowalisięGorajscy,nawiązujądogenezypowiatu,
którejupatrywaćmożnawtz.włościbiłgorajskiejidozasługGorajskichdlaregionu.Taczęśćgodławprowadzonazos-
taławzwiązkuzoczekiwaniamilokalnejspołecznościwyrażonejwopiniachzarząduiradnychpowiatu.Wprowadzenie
wrębówdoherbupowiatubędzieteż,poprzezanalogiędoherbumiastaBiłgoraj,odnosićsiędosiedzibypowiatuijego
nazwy.Wprowadzenieznakudobrzeznanegoispołecznieakceptowanegowpłynienajegowaloryidentyfikacyjne.Obec-
nośćgodłaherbuKorczakwprowadziteżznaczącerozróżnienierysunkuherbuPowiatuBiłgorajskiegowstosunkudosta-
ropolskiegoherbuziemiliwskiej.Zaproponowanyherb,wyrastajączrodzimychtradycjihistorycznychiheraldycznych,
wydajesięodpowiadaćwymogomstawianympoprawnymherbom.AutoremkoncepcjiherbujestdrHenrykSerokazOd-
działuPolskiegoTowarzystwaHeraldycznegowLublinie,zaśopracowaniagraficznegoartysta-grafikDariuszDessauer
z Instytutu WychowaniaArtystycznego UMCS w Lublinie. W projekcie herbu barwę srebrną i złotą zastąpiono białą
iżółtą.
Sztandarpowiatuskładasięzdwóchpłatówowymiarach100×100cm.Nagłównej,prawej,stroniesztandarubarwy
srebrnej,powyżejczerwonegomajuskulnegonapisuPOWIATBIŁGORAJSKIumieszczonyjestherbpowiatu.Pośrodku
lewegosztandarubarwyzłotejumieszczonyjestherbRzeczypospolitejPolskiej.Płatysztandaruobszytesączerwonymi
frędzlami.Drzewcesztandaruzwieńczonejestwykonanymzmetaluherbempowiatu.
Wprawymdolnymrogugłównejorazwlewymdolnymrogustronyodwrotnejwskosumieszczonyjestherbwoje-
wództwalubelskiego,zaśnastroniegłównej,wskrajupłata,możebyćumieszczonymotywdekoracyjnywpostacihaftu
biłgorajskiego.
SZTANDARPŁATLEWY
6 7
DZIEJE
POWIATU BIŁGORAJSKIEGO
W LATACH 1867–1975
1867–1914
Namocyukazuz31grudnia1866rokudokonanyzostałnowypodziaładministracyjnygubernilubelskiej.Zdawnejgu-
bernilubelskiejwydzielonogubernięsiedlecką,zaśsamąlubelskąpodzielonona10powiatów.Wśródnichznalazłsięnowo
utworzonyPowiatBiłgorajski,któregoobszarwcześniejwchodziłwskładPowiatuZamojskiego.
Najkrótszą charakterystykę powiatu z drugiej połowy XIX wieku zawiera „Słownik Geograficzny Królestwa Pol-
skiego”. Czytamy tam: „...Rzeka Tanew rozdziela terytorium powiatu biłgorajskiego na dwie połowy: północna, prze-
ważnielasamipokryta,niskopołożona,obfitujewdrobnerzeczkiobagnistychwybrzeżach;południowaczęśćprzeciwnie,
górzystaiwzniesiona,małomalasówiubogawwody.(...)Tanewniejestrzekąspławną.(...)Częśćpołudniowapowiatu
jestwięcejzaludnionailepiejuprawna;wsie,choćrzadkieleczdużeiludnebardzo,majączęstopotysiąciwięcejmiesz-
kańców.Dlabrakudróganirolnictwoaniprzemysłfabrycznyanihandelniemogłytusiępomyślnierozwinąć.Powiatcały
niemacałkiemniemaldrógbitych;jedynadrogawodna,SannamałejtylkoprzestrzenidotykagranicpowiatuakolejNad-
wiślańskaprzechodziwśredniejodległości10do12milodgranicypowiatu.Jedynąwięcejrozwiniętągałąźprzemysłu
stanowisitarstwokoncentrującesięwmieścieBiłgoraju.”
Powiat Biłgorajski graniczył od północy z zamojskim i janowskim, od wschodu z tomaszowskim a od zachodu
ipołudniazGalicją.Usytuowanywpołudniowo-zachodniejczęściguberni,zajmował10,2%jejpowierzchni(podwzglę-
demwielkościbyłna5miejscu),tj.30,6mil.Wskładpowiatuwchodziłypoczątkowoczterymiasta–Biłgoraj,jakosie-
dzibapowiatu,orazJózefów,TarnogródiKrzeszówponadto13gminwiejskich:Aleksandrów,Babice,Biłgoraj,Biszcza,
HutaKrzeszowska,Kocudza,Krzeszów,Księżpol,Lipiny,Łukowa,MajdanSopocki,Sól,WolaRóżaniecka.Wkrótkim
czasienastąpiłyjednakzmiany.NaskutekpostanowieńKomitetuUrządzającegowcałymKrólestwiePolskimwiększość
miastutraciłaprawamiejskie,przezcozostałyzdegradowanedorangiosad.WPowiecieBiłgorajskimnaskutektychde-
cyzjiprawamiejskieutracił31.12.1869rokuKrzeszówiJózefówzaś27.05.1870rokutakżeTarnogród.Namocytychpo-
stanowień Krzeszów przyłączono do gminy o tej samej nazwie, Józefów przyłączono do gminy Aleksandrów, zaś
wTarnogrodziewprowadzonosamoistnyzarządgminny.WtensposóbwPowiecieBiłgorajskimpozostałojednomiasto,
powiatowe,i14gminwiejskich.Stantennieuległzmianieażdoutworzeniagubernichełmskiejw1912roku.Zmieniały
siętylkosiedzibygmin:siedzibęgminywiejskiejBiłgorajprzeniesionodowsiPuszczaSolskaasiedzibęgminyLipiny
doPotokaGórnego,copociągnęłozasobązmianęnazwy.NiezmieniononatomiastnazwywprzypadkugminyAleksan-
drów,choćjejsiedzibęprzeniesionodoJózefowa,asiedzibęgminyBabicezczasemprzeniesionodoZamchu.Tegotypu
zmianypodyktowanebyłygłównielepszymiwarunkamilokalowymiprzeznaczonyminasiedzibęurzędu,przenoszono
np.zewzględunabrakpomieszczeńnakancelarięiaresztgminny.
UtrataprawmiejskichbyłaznaczącawskutkachdlaJózefowa,KrzeszowaiTarnogrodu.Podwzględemliczbylud-
nościw1865rokuJózefówliczył941mieszkańców,Krzeszów1383,natomiastTarnogród4652.Biłgorajwtymczasie
liczył 6005 osób. Z tych trzech miast najwięcej straciłTarnogród, który miał dobre perspektywy rozwoju.Wprawdzie
liczba ludności, niedostateczne dochody i słaby rozwój gospodarczy powodował, że w istocie miasteczka te traciły na
znaczeniujużwcześniej(wPowiecieBiłgorajskimlicznebyływsiemającewięcejmieszkańcówniżKrzeszówczyJóze-
fów),leczpozbawienieichprawmiejskichtylkoprzyspieszyłoichdegradację.Coprawdapozostałynadalsublokalnymi
centramigospodarczymi,gdzienadalodbywałysiętargiijarmarki,aleurzędowałwnichjużwójt,nieburmistrz,gdyżna
osadyrozciągniętoprzepisyukazuz1864rokuourządzeniugminwiejskich.Organamisamorządugminnegobyłwięcwójt
iławnicyzatwierdzaniprzeznaczelnikapowiatuorazzebraniegminne.
Naczelepowiatustałnaczelnikpowiatu,będącyszefemadministracjiistróżem„wiernopoddaństwa”mieszkańców.
Naczelnik mianowany przez władze zwierzchnie podlegał gubernatorowi i rządowi gubernialnemu, odpowiadał za
całokształtsprawwpowiecie,m.in.wykonywałzarządzeniawładzzwierzchnich,dbałobezpieczeństwo,przeprowadzał
kontrole.Naczelnikniedziałałsamodzielnie,większośćdecyzjimusiałabyćzatwierdzonaprzezgubernatora.Nawettak
drobne,iwydawałobysię,błahesprawyjakremont1wiorstypiaszczystejdrogiczynaprawamebliwbiurzepowiatuza
8 9
sumę150rubliodbywałysięzawiedząizgodągubernatora.
Niebyłosamorządupowiatowego.Naczelnikdziałałwra- Sitarzbiłgorajski(W:)J.M.Bazewicz.
machpięcioosobowegokolegium,któremuprzewodniczył, Atlasgeograficznyilustrowany;
oprócz niego wchodzili doń dwaj jego pomocnicy, lekarz Warszawa1907
powiatowyiinżynier(architekt)powiatowy.
Womawianymokresiemiasta,wtymprzypadkuwłaś-
ciwieprzezprawiecałyokressamtylkoBiłgoraj,niemiały
samorządu.Burmistrzwrazzławnikamitworzylimagist-
ratzmianowania,będącyniższymorganemrządowymocha-
rakterzepomocniczo-wykonawczym.Miasto,takjakigmi-
ny, było zależne od naczelnika powiatu.Wgestii magist-
ratu były sprawy miar, wag, targów, chociaż bez decyzji
odniachtargowych.Takiesprawyjakbudżet,budowleczy
nabywaniegruntunależałydokompetencjinaczelnikapo-
wiatuczygubernatora.Naczelnikzajmowałsięnawetta-
kimi sprawami jak zatrudnianie strażników nocnych
wBiłgoraju.Popowstaniustyczniowymspołeczeństwopol-
wosławnastanowiłaponad50%mieszkańców,awtrzechkolejnych–PotokuGórnym,WoliRóżanieckiejiKrzeszowie
skie nie miało udziału w zarządzaniu. Wyjątkiem był sa-
ponad30%mieszkańców.
morządgminny.
NowyPowiatBiłgorajskibyłznaczniemniejszy,liczył1miasto,2osady–TarnogródiKrzeszóworaz10gmin,wnich
W tutejszym powiecie, jak we wszystkich sąsiednich
101wsi.W1913r.zamieszkiwałopowiat102382osoby.Powierzchniapowiatuzniezwykleskomplikowanąliniągra-
mieszkała ludność mieszana, głównie Polacy, Rusini
nicznąwynosiła8773/5wiorst2,tj.999,14km2.Wskładpowiatuwchodziłateżenklawa–wieśDyle.Oniezwykleskom-
i Żydzi. W roku 1867 zamieszkiwało w powiecie 74 826
plikowanej linii granicznej świadczy nawet ilość słupów granicznych (początkowo kopców ziemnych), których trzeba
osób.Byłtowtymczasiejedenznajbardziejzaludnionych
byłopostawić90.Wtymmiejscuwartozauważyć,żewutworzonejw1912r.gubernichełmskiejzachowanodotychcza-
Strójbiłgorajsko-tarnogrodzki(W:) powiatów.W1897 r., według spisu powszechnego Powiat
sowysystemadministracyjny.
B.Kaznowska-Jarecka,strójbiłgo- Biłgorajskiliczył102401,aw1913–125544osoby.
PowiatBiłgorajskibyłnajbardziejzacofanymobszaremwgubernipodwzględemgospodarczym.Rozwijałsięjedy-
rajsko-tarnogrodzki,Wrocław1958 PowiatBiłgorajskibyłzróżnicowanytakżepodwzglę-
nie przemysł rolno-spożywczy, głównie młynarstwo. Dominującą formą produkcji pozostało rzemiosło i manufaktura.
demreligijnym.Zamieszkiwaliwnimkatolicy,grekokato-
PozasitarstwemwBiłgorajuiokolicach,wTarnogrodzieatakżewwieluwsiachzajmowanosiętkactwem(płótnolniane
licy,prawosławniiŻydzi(wyznaniemojżeszowe).Pomiędzyludnościąróżnychwyznańniebyłowiększychzatargów.
ikonopne)ikuśnierstwem.
W roku 1875 nastąpiła kasata unickiej diecezji chełmskiej, która odtąd stała się oficjalnie prawosławną.Tym samym
SitarstwodopołowyXIXwiekuopierałosięnamodeluwewnętrzno-rodzinnegopodziałupracy.Byłotowięcsamo-
wszystkichunitówzaliczonoprzymusowodowyznaniaprawosławnego.Biłgorajskidekanatunickiapotemprawosławny
dzielnerzemiosło.Kobietytkałypłócienkazkońskiegowłosiaamężczyźnioprawialijewłuby(drewnianeobręcze)ro-
pokrywałsięzgranicamipowiatu,liczył17parafii(w1874r.).Wtymczasienatereniepowiatudziałałozaledwie4pa-
bione z drzewa sosnowego i zajmowali się sprzedażą. Produkcja była więc związana bezpośrednio ze zbytem, co tym
rafie prawosławne – wTarnogrodzie, Luchowie, Babicach i Potoku Górnym. Obszar powiatu pokrywał się także z ob-
samymdawałowysokiedochody.Zczasemzaczęłosiętojednakzmieniać.Kobietyniemogącpodołaćobowiązkomza-
szaremrzymskokatolickiegodekanatu.Wjegoskładwchodziło9parafii:Biłgoraj,GóreckoKościelne,HutaKrzeszowska,
częły zatrudniać dziewczęta z okolicznych wiosek zwane „groszówkami” (dostawały po groszu od wykonanej siatki),
JózefówOrdynacki,Krzeszów,Łukowa,PotokGórny,PuszczaSolskaiTarnogród.Pokasaciew1864r.nieistniaływpo-
opróczbowiemwyrobusiatekmusiałyzajmowaćsiędomem,wychowywaniemdzieciinierzadkogospodarstwemrolnym.
wiecieżadnezakony,kiedytozlikwidowanoklasztoryFranciszkanówKonwentualnychwGóreckuKościelnymiPusz-
Wtensposóbsitarstwozaczęłoprzekształcaćsięczęściowowchałupnictwo.Mężczyźninatomiastzabieralinahandlowe
czySolskiej.Napodstawiespisuz1897rokuwiemy,żepracowałowpowiecie17księży,jedenprzypadałna3745dusz.
wyprawynietylkoswoichsynówczykrewnych,aletakżemłodychchłopcówzokolicy,którychprzyuczalidozawodu.
Dlaporównaniaduchownychprawosławnychbyło21(działało18parafii)a1kapłanprzypadałna1562wiernych.Zkolei
WXIXw.sitasprzedawanoprzedewszystkimnaterenachRosji,stanowiącejniezmierniechłonnyrynekzbytu.Docho-
Żydzimieli4gminywyznanioweżydowskie,tymsamym4synagogi,4rabinów,ajedenprzypadałna2744osoby.
dziłodotego,żeniektórzysitarzetamsięosiedlali,arodzinyprzesyłałyimzBiłgorajakolejnepartiepłócienekwłosia-
W1905rokukwietniowymukazemtolerancyjnym(30IV)pozwolonozamienićreligięprawosławnąnainnewyzna-
nych,któreoninamiejscuoprawialiinimihandlowali.
niechrześcijańskie.Samejuniijednakjużniereaktywowano.„Byli”unicimoglilegalniepowrócićdokatolicyzmu,ale
Jakwidaćsitarstwobyłodziedziną,którawtymokresieprzynosiłanajwiększedochody,takwskalimiastajakipo-
tylkowjegorzymskiejformie;niezwróconoimteżichprawowitejwłasnościwpostacicerkwiorazziemiparafialnej.
wiatu,chociaż,cotrzebapodkreślić,drugapołowaXIXwiekutoczas,kiedyzaczynasięjegopowolnyupadek.WBiłgo-
Wartozauważyć,żenatereniepowiatuz18działającychparafialnychcerkwiprawosławnych,15stanowiłowcześniejpa-
rajuiokolicyniebyłożadnegoinnegoprzemysłu.Paradoksemjestwięc,żerzemiosło,którepoczątkowoprzyczyniłosię
rafieunickie.Przedlikwidacjąuniiistniało17parafiigrekokatolickich,alewtychsamychmiejscowościachdziałałyipra-
dorozwojuiwzbogaceniamiasta,zczasemspowodowałoteżjegodegradację.Brakprzemysłu,atymsamymmożliwości
wosławne–wTarnogrodzieiKrzeszowie.
znalezienia innych źródeł dochodu, powodował, że ludność uparcie trzymała się zajęć związanych z sitarstwem (także
Zagrożenieprawosławia,tj.znacznyspadekwiernych,byłmotywacjądopodejmowaniaprzezDumęsprawyutwo-
łubiarstwoiwłosiankarstwo),chociażprzynosiłoonowiększościcorazmniejszezyski.
rzenianowejgubernichełmskiej,gdzieludnośćprawosławnastanowiłabywiększość.Odmomentunagłośnieniasprawy
Nazłystangospodarkiwpowieciezpewnościąwpływmiałfatalnystankomunikacji.DoczasówIwojnywpo-
ludnośćpolskawystępowałaprzeciwkotemuprojektowiwysyłającswojeprotesty.
wieciebyłozaledwie6kmdrogibitejnatrasiezBiłgorajadoZamościai1kmpomiędzyBiłgorajemaPuszcząSolską,
6lipca1912rokuDumapodjęłauchwałęoutworzeniugubernichełmskiej,zczęścigubernisiedleckiejilubelskiej.
innetraktywpowiecietodrogigruntowe,reperowanesposobemszarwarkowymzłedopodróżyzarównowczasieupałów
WwynikutegoprawiecałyPowiatBiłgorajskiznalazłsięwjejskładzie.Upodstawutworzeniaguberniległoprzekona-
jakipodeszczu.Niebyłoliniikolejowej(KolejNadwiślańskaprzechodziłaniecopozagranicamipowiatu),jedynąspławną
nieozagrożeniuprawosławiawwynikuprzechodzeniabyłychunitównakatolicyzmpoukaziez1905roku.Guberniata
rzekąbyłSan,tylkonamałejodległościpodKrzeszowemdotykającygranicpowiatu.Piaszczystegościńceutrudniałypod-
zostaławydzielonazgenerał-gubernatorstwawarszawskiegoalewchodziłanadalwskładKrólestwaPolskiego.Wwyniku
róże i czyniły je bardzo męczącymi. Nawet do Lublina trzeba było jeździć okrężną drogą przez Zamość. Badacz Lu-
tegoprzekształcenia,dokonanegozewzględunarzekomąprzewagęludnościruskiejnadpolskąorazpolonizacjielementu
belszczyzny, W. Świątkowski, podróżujący pieszo i rowerem po okolicach Biłgoraja w 1907 roku, tak opisał tutejsze
ruskiego,PowiatBiłgorajskiumniejszonyzostałokilkagminuznanychzazamieszkałewwiększościprzezPolaków
drogi:„...zatopowiatBiłgorajskiiznacznaczęśćJanowskiegopołudniowejLubelszczyznygłębokimipiaskamiprzypo-
(Aleksandrów i Kocudzę) oraz części gmin (Huta Krzeszowska, Łukowa, Majdan Sopocki, Puszcza Solska i Sól
minatraktykarawanoweSahary”.
przyłączonojedopowiatujanowskiego).NatomiastpozostałaczęśćwrazzBiłgorajemweszławskładChełmszczyzny.
Natakianieinnystanrozwojupowiatuzpewnościąmiałowpływtakżeszkolnictwo.Niebyłoszkółśrednich.Wla-
Było to o tyle niesprawiedliwe, że w powiecie tylko w trzech gminach – Biszczy, Babicach i Księżpolu ludność pra-
tachzaborówwpowiecieistniałytylkoszkołypoczątkowejedno–idwuklasowe.Oprócztegoodlatosiemdziesiątych
10 11
XIXwiekuzaczęłypowstawaćwyznaniowe,prawosławne,szkołypoczątkowetj.szkołycerkiewneiszkołygramoty(czy-
taniaipisania).W1878r.nacałypowiatprzypadało19szkół,w1884–23,w1912r.–25szkółelementarnychzczego
tylkowBiłgoraju,KrzeszowieiTarnogrodziebyłyszkołamidwuklasowymi.Wroku1912byłoteż18szkółcerkiewnych RynekBiłgoraja,początekXXwieku,
jednoklasowych i 14 szkół gramoty. Było więc 57 szkół mających 60 oddziałów. Wgminie Kocudza nie było żadnej zezbiorówMuzeumZiemiBiłgoraj-
szkoły.Doszkółnieuczęszczało80,4%dzieciwwieku8–11lat. skiejwBiłgoraju
WPowiecieBiłgorajskimludnośćwiejskastanowiła81,2%(w1900r.).Sampowiatteżmiałcharakterwyraźnierol-
niczy.Wpowieciegospodarstwaniebyłyzregułyduże,ichilośćciąglemalałam.in.dlatego,żebyłtojedynypowiatwgu-
berni, gdzie nie było parcelacji, więc ziemi nie miało skąd przybywać. Szybko przybywało za to ludności bezrolnej.
W1904roku9,6%stanowiłygospodarstwado2ha,63,1%–gospodarstwa2-5hektarowe,5-20ha–stanowiło27,3%,
powyżej20habyłotylko0,4%gospodarstw.
Innącharakterystycznącechądlaregionubiłgorajskiegobyłylicznebardzodużewsie,„długieiludne”,nadodateknaj-
częściej o zabudowie szeregowej. Na początku XX wieku największa wieś w powiecie, Łukowa, mająca 520 domów,
byłateżnajwiększąwsiąwgubernilubelskiej.Innewsieniewielejejustępowały:Biszczamiała445domów,Aleksandrów
– 400 a Zamch 381. Inne wielkie wsie w powiecie to: Kocudza Dolna, Bukowina, Różaniec, Babice, Korchów, Potok
Górny,SóliKulno.WtymczasieBiłgorajliczył427domów,Józefów–135,Krzeszów–154,natomiastTarnogród–722.
Powiatbiłgorajskiliczył152wsie.
PowiatBiłgorajskiwlatachzaborówbyłnajbardziejzapóźnionymrozwojowopowiatemwgubernilubelskiej,abieda
biłgorajskabyławręczprzysłowiowa.
1914–1918
WedługobowiązującegoprawanapoczątkuIwojnyświatowejPowiatBiłgorajskiwchodziłwskładgubernichełmskiej.
WyłączeniegubernichełmskiejzKrólestwaPolskiegonastąpiłowmarcu1915r.,kiedytoprzyłączonojądogenerał-gu-
bernatorstwakijowskiego.NiemiałotojednakwiększychskutkówponieważjużwlecietegorokuRosjaniewycofalisię
zKrólestwaasamPowiatBiłgorajskiznalazłsiępodokupacjąaustro-węgierską.Cobyłoistotnetofakt,iżwładzeau-
striackieanulowałypodziałyadministracyjnez1912r.aswójpodziałoparłynagranicachjednosteksprzed1912r.Tym Nadodatek,latem1915r.wybuchłaepidemiacholeryityfusuwBiłgorajuiTarnogrodzie.Abysięnierozprzestrzeniła,
samymobwód(Powiat)BiłgorajskiodzyskałswojedawnegraniceiwchodziłzpowrotemwskładLubelszczyzny,tj.wtym Biłgorajzostałogłoszonymiastemzamkniętym,achorychizolowanowszpitalu.Pomimorygorówsanitarnychzmarło
czasiegenerał-gubernatorstwalubelskiego.Obejmowałwięcterenopowierzchni1708km²,wskładktóregowchodziło wskutekepidemiiwielumieszkańców,głównienarodowościżydowskiej.Epidemianaszczęściejeszczetegosamegolata
jednomiasto–Biłgoraji14gminwiejskich. ustąpiłainierozprzestrzeniłasięnawsie.WskutekniejzmarłowBiłgorajuokoło2000osób,awTarnogrodzieokoło1000.
Wregioniebiłgorajskimdziałaniawojennetoczyłysięwroku1914i1915.PorazpierwszyAustriacyprzekroczyligra- Trudnewarunkimaterialneiniskipoziomhigienypowodowały,żewewsiachprzezcałąwojnępojawiałysięjednakprzy-
nicę7sierpnia1914roku.OdpoczątkuRosjanienieodnosiliwiększychsukcesówipokawaleryjskiejpotyczcepodOsu- padkizachorowańnatyfusplamistyicholerę.Ludnośćotrzymałaszczepionki,musiałateżwapnowaćstudnieitp.Opiekę
chamicofalisię.Armiagen.AuffenbergaposuwałasięodRawyRuskiejnaTomaszówjednymskrzydłemiodTarnogrodu sanitarnąsprawowałprężniedziałającylotnyoddziałKsiążęco–BiskupiegoKomitetuzKrakowa,prowadzącyszpitalepi-
naBiłgorajskrzydłemdrugim.Zkoleiarmiagen.DanklaszłanaJanówiKraśnik.21sierpniagen.Danklrozpocząłofen- demicznywTarnogrodzie,otwartynapoczątku1916roku.
sywęznadrzekiTanwi.Austriacyszybkopoczulisięwmiastachjakusiebie,odrazupojawiłysięteżniemieckietablice. Austriacywprowadziliwpowieciewłasnąadministrację.WojskowymkomendantempowiatuzostałpłkKarolRoller,
WsamymBiłgorajuurządzonoogromnemagazynydlarekwirowanegozbożaiinnychzapasów–miastostałosięgłównym Niemiec.StarostącywilnymzostałT.Kempiński,zaścywilnymkomisarzempowiatu–Lenczewski.Językniemieckibył
natymtereniespichlerzemżywnościdlaarmiiaustriackiejiamunicjidowożonejzAustrii.ZagranicęprzezBiłgorajpę- językiemurzędowym,alewkontaktachzludnościąużywanojęzykapolskiego.Urzędyisądygminnerównieżużywały
dzonobydłoiświnie. językapolskiego.
DowiększychwalkwokolicydoszłowtymczasiepodFrampolem(21–23.08.)wPowiecieZamojskim.Napoczątku PrzedwojnąPowiatBiłgorajskibyłnajsłabiejrozwiniętymgospodarczopowiatemwgubernilubelskiej.Prawiewcale
wrześniaRosjaniezaczęlizwyciężaćizmusiliprzeciwnikówdowycofaniasięzaSan,gdzieprzezkilkadnitoczyłysię niebyłotuprzemysłu,takżeziemieornebyłybardzosłabe.Wczasiewojnyrolnictwojeszczebardziejpodupadło.Ponadto
walkipozycyjne.Ponownewalkimiałymiejscewroku1915,kiedytodoszłom.in.podKrzeszowemdociężkichwalk, ponadpołowaziemiwpowiecienależaładoOrdynacjiZamojskiej.Największymbogactwembyłylasy.Wczasiewojny
wwynikuktóregomiastozostałoprawiecałezniszczoneodogniaartyleryjskiego.Starciatecharakteryzowałapowolność ichintensywnąeksploatacjęprowadzilinajpierwRosjanie,apóźniejAustriacy.Dużodrzewzostałowyciętychnabudowę
izaciętość.Powodowałotodużestratymaterialne. ireperacjędróg,naprzeprawyprzezbagna,budowymostówczyokopów.Byłotodlawojskniezbędne,gdyżprzedwojną
Rosjanieewakuującsięstosowaliczęstotaktykęspalonejziemi.Cofającsięzmuszalidoopuszczeniaswychdomostw istniałowpowiecietylko6kilometrówdrogibitej.Abypoprawićsiećkomunikacyjną,awzasadzieumożliwićlepsząwy-
ludnośćprawosławnąktórastanowiła30%mieszkańcówpowiatu,nierzadkoniedającjejżadnegoprawawyboru.Rosja- wózkędrewnazPuszczySolskiej,rosyjskiewojskaw1914r.zbudowałyliniękolejkiwąskotorowejnatrasieBiłgoraj–
nieewakuowaliswoichurzędnikówinauczycieli.Wwynikutegoopustoszałynierazcałewsie,ludziemusielipozosta- Zwierzyniec(wPowiecieZamojskim),następnierozebralijąw1915,aw1916r.Austriacyodbudowalilinię.Pozytywną
wiaćdorobekswojegożycia.Wyludnieniepowiatuniebyłorównomierne,najwięcejmieszkańcówubyłozgminBabice, stronątegobyłfakt,iżułatwiałotomieszkańcomtakżeosobowąkomunikację.Wcześniejbowiemkolejznajdowałasię
Księżpol,BiszczaorazŁukowa.Obliczasię,żezpowiaturazemubyło25336osób(wtym5688katolikówi19684pra- tylkonaobrzeżachpowiatu.
wosławnych, co stanowi 9,1% katolików i 80,4% prawosławnych). Prawosławnej ludności pozostało zaledwie 4793. Sytuacjaekonomicznamieszkańcówpowiatubyłaprzezcałyokreswojnybardzotrudna.Jużnapoczątku1915roku
Wsumieubyło29,3%ludnościchrześcijańskiej.Natomiastogólnieubyło29522mieszkańców.Wskutektegopowiatza- pomocżywnościowąwnaturzeodwładzrosyjskichotrzymaćmiałydzieciistarcy.Sytuacjaniezmieniłasiępodokupacją
mieszkiwałozaledwie71840ludzi(danena1.01.1916,awedługspisuludnościna15.10.1916–71761)gdyna1.01.1914 austriacką.Wszelkiesurowceiproduktyspożywczebyłyściąganewpostacikontyngentów.Ludnośćnierzadkożyłana
zamieszkiwało powiat 101471 osób. Różnica jest jeszcze większa, jeśli przyjmiemy dane z 14.01.1913, kiedy według skrajuubóstwa.Obowiązywałsystemkartkowynachlebicukier.Ponadto,abyograniczyćspożyciemięsawprowadzono
RocznikaStatystycznegoludnośćwynosiła125544osoby,awedługaktKancelariiGubernatoraLubelskiego134852. dwa,azczasemnawettrzydniwtygodniu,zzakazemspożywaniamięsa.Obowiązywałrównieżzakazposiadaniaja-
Wten sposób od 14 stycznia 1913 r. do października 1916 r. ubyło 53 783 (lub 63 091) mieszkańców. Do tego dodać kichkolwiek zapasów żywnościowych, m.in. soli, czy nawet suszonych śliwek lub powideł. Jednocześnie monopol na
trzebaniższyprzyrostnaturalnyizwiększonąśmiertelność. obrót takimi artykułami jak cukier, sól, nafta, spirytus czy tytoń miała komenda powiatowa. Poza granice powiatu nie
Wszędziebrakowałopodstawowychartykułówcodziennegoużytku–żywności,cukru,soli,takżenaftyczynici.Dla- wolnobyłowywozićwszelkichśrodkówspożywczych,zboża,bydła,ponadtomydła,siana,słomyczydrzewa.Siłąrze-
tego też, pomimo, iżAustriacy ściśle pilnowali granicy, kwitł przemyt – z Galicji przemycano spirytus, naftę i cukier. czyrozwijałasięwięcspekulacja,którejpomimorozlicznychkarwładzeniemogłyopanować.Zajmowałosięniązwłasz-
12 13
cza wielu Żydów. Aby temu przeciw- –wytężymywszystkiesiłyibędziemyszliprzodemjakprzodownikamijesteśmywszerzeniuprawdyioświaty”,ponadto
działaćkomendacomiesiącustalałaceny mieszkańcy miasta Biłgoraja orazTarnogrodu i okolicznych wsi, którzy na znak protestu przeciwko oderwaniu ziemi
wytycznenarozlicznetowary.Dowodem chełmskiejpostanowilidokońcawojnyzamknąćwszystkieszynki.AbyniedopuścićdoorganizowaniazgromadzeńKo-
na to, że brakowało praktycznie wszyst- mendaPowiatowazakazaławokresie15.02-4.03.1918gromadzeniasięnaplacachiulicachoraznakazałazamykanielo-
kiego były różne nakazy. Ludność była kalipublicznychogodz.20.30.
np. zmuszana do zbierania pestek z owo- WBiłgorajukomendantpowiatuppłkA.Carapetprzekazałformalniewładzę3listopada1918rokuiwyjechałzmiasta.
ców–zktórychwyrabianoolej,młodych NastępnegodniażołnierzyrozbrajałabezoporówmiejscowadrużynaPOW.Władzęobjąłkomisarzcywilnyjakostarosta
liści poziomek i malin, które ususzone –AlfredCyfrowicz,naczelnikiemsiłyzbrojnejwpowieciezostałpor.MichałMazurkiewicz,zaśkomendantemStrażyBez-
mogły służyć jako parzonka zamiast her- pieczeństwaPublicznego–rejentFranciszekWolski.Strażzajęłasięutrzymaniemporządkuwpowiecie.Komisarzemlu-
baty,aleodkupowałajeteżkomenda,czy dowymnapowiatzostałWacławMatraś.Biłgorajicałypowiatbyłwolny.
teżzbieranialiścipokrzyw,któreususzone
nadawały się na pokarm dla bydła. Ko-
mendapisałanawetinstrukcje,jakmożna 1918–1939
uprawiać pokrzywę, a nawet jak suszyć
liście, aby po ususzeniu miały kolor zie- PoodzyskaniuniepodległościustawąSejmuw1919rokuutworzonowojewództwolubelskieajednymz19powiatówzos-
RynekBiłgoraja,1918r.,zezbiorów lony, a nawet, że może ona zastępować tałPowiatBiłgorajski.Początkowoobejmowałtakiterenjakwcześniej,jednakw1923rokudokonanomodyfikacji:gminy
MuzeumZiemiBiłgorajskiejwBiłgoraju wełnę. Frampol i Goraj przeszły z Powiatu Zamojskiego do Biłgorajskiego, natomiast część gminy Majdan Sopocki została
Lata I wojny były bardzo istotne dla dołączonadoPowiatuTomaszowskiego.Powiatmiałwięc15gminijednomiasto.
rozwojuszkolnictwa.EwakuacjaRosjanw1915r.spowodowałazanikcałejrosyjskiejsieciszkolnej.Wlatachzaborów, Wroku1931miałponad116tys.mieszkańcówiobejmowałobszar1719,9km2.Starostwosprawowaćmiałowszel-
napoczątkuXXwieku,procentanalfabetówwynosiłokoło67%,awięcbyłtojedenznajwyższychwskaźnikówwKró- kiezadaniazzakresuadministracjipaństwowej,opróczsprawsądowych,wojskowych,szkolnych,kolejowych,pocztowo-
lestwiePolskim.Wroku1912istniałowpowieciewsumie57szkółpoczątkowych(liczyły60oddziałów),składałosię telegraficznych i spraw będących w zakresie urzędów ziemskich. Starosta był reprezentantem władzy państwowej
na tę liczbę 25 szkół gminnych i wiejskich, 18 cerkiewnych, 14 czytania i pisania.Wgminie Kocudza nie było żadnej wpowiecie.Ponadtonadzorowałdziałalnośćorganówsamorządowych,aleteżstałnaczeleorganówwykonawczychsa-
szkoły,dlategoteżtakważnabyłaodbudowairozbudowaszkolnictwapołączonazpolonizacją.Podstawoweznaczenie morządujakoszefadministracjiogólnejwpowiecie.
miałyszkołyfinansowaneczęściowoprzezwładzeokupacyjne,częściowozpodatkówgminnych.Wewszystkichtychpub- Funkcjeuchwałodawczeikontrolnesprawowałsejmik,organsamorządupowiatowego.Sejmikm.in.uchwalałbudżet
licznychszkołachludowychjęzykiemwykładowymbyłjęzykpolski.Pierwszeszkołypowstałyjużjesienią1915r.,m.in. iwybierał6członkówwydziałupowiatowego,jakoorganwykonawczy,naokrestrzechlat.Wskładwydziałuwchodził
otwarto4-klasoweszkoływBiłgorajuiTarnogrodzie,następnenapoczątku1916r.:2-klasowewAleksandrowie,Łuko- zurzędutakżestarostapowiatujakoprzewodniczący.Starostawykonywałuchwałysejmikuiwydziału,mógłteżprzy-
wej,JózefowieiPotoku,pozostałe–jednoklasowe–łącznie16szkół.Przedmiotynauczanetoreligia,językpolski(czy- gotowywaćwnioskinaposiedzeniaponadtozałatwiałsprawybieżące.SejmikowiBiłgorajskiemuwdziałaniachprzyświecało
tanieipisanie),rysunki,śpiew,robotyręczne(dladziewcząt),gimnastyka(dlachłopców).WBiłgorajuiTarnogrodzieod pięknehasło,mianowicienaścianiewsaliposiedzeńsejmikuumieszczonosłowa:„DobroRzeczypospolitej–waszym
trzeciej klasy także j. niemiecki. Do czerwca 1916 roku otworzono w powiecie kolejne 42 szkoły, oraz 4 ochronki (w najwyższymprawemniechajbędzie”.
Biłgoraju,Tarnogrodzie,HucieKrzeszowskiejiMomotach-Grojcach).KomendapowiatowazorganizowałatakżeRady Sytuacjagospodarczapowiatuniewielepoprawiłasięwokresiemiędzywojennym,pomimoiżSejmikPowiatowypo-
SzkolnewewszystkichgminachiwBiłgoraju.Przyszkołachzakładanoteżkursywieczorowedlaanalfabetów.Sukce- dejmował wielokierunkowe działania, aby poprawić warunki życia w powiecie i zlikwidować zacofanie gospodarcze,
sywniewzrastałaliczbaszkółidzieciuczącychsię.Wgrudniu1917r.było65szkół,uczyłosię5888dzieci(wedługwy- chociażbydlatego,żeniebyłotużadnychwiększychzakładówprzemysłowych.Zresztąrozumiano,żewpowiecieocha-
znaniakatolików–4994,prawosławnych–313,Żydów–581). rakterzeprawiewyłącznierolniczymanadodatekzniszczonymwczasiewojny,trzebagonietylkoodbudowaćaleteż
DziałalnośćoświatowąprowadziłatakżePolskaMacierzSzkolna,mającawpowiecietrzykoła–wBiłgoraju,Józe- rozbudowywać drogi czy zwyczajnie pobudować szkoły (np. w czasie zaborów w powiecie nie było ani jednej szkoły
fowieiTarnogrodzie,jednakzewzględunamałąilośćczłonków(np.wBiłgoraju–200członków)ibrakfunduszypro- średniej)itd.
wadziłazaledwie3szkoły,2ochronkii4czytelnie.TowarzystwofinansowowspierałKomitetRatunkowy.SamKomitet Wokresiemiędzywojennymwybudowanotum.in.szpitalpowiatowywBiłgoraju,elektrownięmiejską,powstałoteż
Ratunkowybyłjedynąorganizacjąspołecznądziałającąwpowiecie,byłteżgłównymreprezentanteminteresówludności kilkaszkółśrednich:np.szkołahandlowa,prywatnegimnazjumkoedukacyjne,szkołarolniczadladziewczątwTeodo-
wobec władz austro-węgierskich. Na czele stał początkowoAntoni Kierski z Księżpola, później Stefan Mańkowski ze rówceiinne.Działało108szkółpowszechnych.JednązespołecznychorganizacjidziałającychwpowieciebyłaPolska
Zwierzyńca, zastępnie był ks. Cz. Koziołkiewicz proboszcz z Biłgoraja. Miał 4 sekcje – rolną – kierował nią L. Rosz- MacierzSzkolna,mającakilkabibliotekm.in.wBiłgoraju.Powstawałyteżlicznestrażepożarne.ZkoleiUkraińcypo-
kowski,aprowizacyjną–S.Mańkowski,oświatową–ks.B.Malinowskiipomocy–ks.Godlewski,któradzieliłasięna przezswojeTowarzystwoim.Kaczkowskiegozakładaliczytelnieludowe–takiedziałaływBiszczy,ChmielkuiTarno-
sekcjędobroczynnościisprawsanitarnych.Ponieważistniaławcałympowieciespekulacjażywnościowa,komitetzaj- grodzie.
mowałsięgłówniesprzedażąirozdawnictwemokolicznejludnościśrodkówżywnościowych. Wokresiemiędzywojennymdużąrolęodgrywałypartiepolityczne,przedewszystkim
DlaaktywizacjipolitycznejspołeczeństwabardzoważneznaczeniemiaładziałalnośćplacówkiwerbunkowejDepar- ChłopskieStronnictwoRadykalne,naczelektóregostałm.in.JanDziduch,posełnaSejm.
tamentuWojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego do Legionów Polskich w Biłgoraju. Jej komendantem został DziałalnośćprowadziłytakżeBBWR,PPS,KPPiinne.Istniałotakżewielestowarzyszeń
chorążyEdwardMadurowicz. żydowskich.Silnierozwijałsiętakżeruchspółdzielczy.
Wporównaniuzrokiem1912,kiedytoprawiecałyPowiatBiłgorajskizostałprzyłączonydogubernichełmskiej,reak- Samostarostwomieściłosięnadalwtymsamymbudynku,cowlatachzaborów,przy
cjanapróbękolejnegopodziału,tymrazemwzwiązkuzprzyznaniemChełmszczyznyiPodlasiaUkrainiewedługtrak- ul.Kościuszki.Budynekbyłzdecydowanieniewystarczający.Nadodatekwymagałre-
tatu brzeskiego z dnia 9 lutego 1918 roku, była zupełnie inna i bardziej zdecydowana. Linia graniczna biegła bowiem montu, m.in. przeciekał w nim dach. Był to budynek wynajmowany (za 5000 marek
wzdłużliniipocząwszyodTarnogroduprzezBiłgoraj,Szczebrzeszyn,Krasnystaw,Radzyń,Międzyrzec,Sarnaki.Takjak miesięczniew1921r.),mającypartermurowany,apiętrodrewniane.Napar-
w powiatach sąsiednich, tak i w biłgorajskim ludność protestowała przeciwko temu. Już 19 lutego sejmik powiatowy terzeznajdowałasiękasaskarbowa,inspektorskarbowy,sejmik,
wBiłgorajuuchwaliłprotestaponadtozwróciłsiędowładzaustriackichozgodęnaprzeprowadzeniezebrańgminnych, dwa pozostałe pokoje zajmował referat aprowizacyjny. Na
by ludność sama mogła zadecydować o przynależności państwowej. Jako pierwsze protestowały gminy Potok, Wola piętrze w 7 pomieszczeniach mieścił się urząd starościński.
Różaniecka,TarnogródiBiłgoraj.Wiadomoteż,żeprzeciwkotraktatowiprotestowalinauczycieleokręgubiłgorajskiego Pozostałeagendy,jakreferaturolnegoorazbiuralekarzapo-
na konferencji okręgowej 25.02. 1918. Pisali m.in. „...Protest ten zakładamy nie tylko z powodu do głębi dotkniętych wiatowego,powiatowegolekarzaweterynariiiarchitektamie-
uczućnarodowych,alewimięprawdy,bożyjącwśródludu,napodstawiefaktówstwierdzamyczystopolskicharakterjego, ściłysięwsąsiednimbudynku.Dopierowostatnichlatachprzed
gdyżnawetznikoma,wcałympowieciezaledwie4000liczącagarstkaprawosławnychposługujesięwmowiepotocznej wybuchemwojnypodjętopracezwiązanezbudowąnowegobu-
wyłączniepolskimjęzykiem,cowobeccałegoświatazaświadczamy.Ślubujemyteż,żewwalceocałośćojczyznynaszej–Polski dynku starostwa, jednakże udało się to w pełni zrealizować na
14 PowiatBiłgorajski 15
wokresiemiędzywojennym
krótkoprzedwojną.Wstarostwiepracowałowpierwszychlatachpowojniewsumie20osób,chociażwnastępnychla- WokresiemiędzywojennymŻydzitakjakiPolacybyliczłonkamibardzowieluróżnychpartiipolitycznychizwiązków
tachpracowałoichjeszczemniej–np.w1928r.–pracowałotuzaledwie13urzędnikóworazstarosta.Dlaporównania, zawodowych.Bardzoniewielebyłojednaktychwspólnych.Inawetjeślibyły,tozregułymiałyswojeoddzielneoddziały,
np.wUrzędzieGminyAleksandrówwJózefowiepracowałowtymczasiezaledwie3osoby–wójt,sekretarzijegoza- jak chociażby Polski Czerwony Krzyż. Najlepszym jednak przykładem jest tutaj Komunistyczna Partia Polski, która
stępca(orazoczywiściewoźny).Zapewnetailośćpracownikówbyławzupełnościwystarczająca,gdyżmieszkańcynie wBiłgorajuswoichczłonkówskupiaławdwuoddzielnychkomórkach–jednejdlaPolakówiUkraińców,idrugiejdla
skarżylisięnapracęurzędu. Żydów.Komórkitenosiłynawetdlaodróżnieniaodpowiednienazwy:„ulicapolska”i„ulicażydowska”.Wspólnąpar-
Dzięki temu, że zachował się obszerny protokół z lustracji starostwa powiatowego z października 1924 r. możliwe tiąocharakterzelewicowymbyłanatomiastPPS-Lewica,wktórejniebyłojużpodziałównaodrębnekomórkiorganiza-
jest przedstawienie sposobu jego funkcjonowania.Wtym czasie w kancelarii powiatowej pracowało 4 urzędników (co cyjne,byćmożedlatego,żePolakówbyłotuzdecydowaniemniejniżŻydów.
uznanozaliczbęzbytmałą)podkierunkiemJózefaDubiela.Ogółempracowałotam9urzędników.Starostapowiatowy Wśródprawosławnychświadomośćnarodowarozwijałasiępoprzezukraińskiestronnictwapolityczne,organiza-
jako kierownik urzędu starościńskiego zatwierdzał najważniejsze sprawy, przede wszystkim z referatu prezydialnego. cje spółdzielcze i oświatowe, często poprzez ukraińskich nauczycieli, którzy nie mając pracy wracali na gospodarstwa
Pozareferatemprezydialnym(sprawyogólno-administracyjne,personalne,ewidencjaludności)donajważniejszychre- ituprowadzilidziałalnośćocharakterzespołeczno-narodowościowo-ukraińskim.Ponadto,nierzadkoprawosławnibyli
feratównależały:ewidencji(sprawyobcokrajowcówiosóbwysiedlonychzinnychpaństw),referatbezpieczeństwaipo- powojniewgorszejsytuacjiekonomicznejniżkatolicy,którzyniebyliewakuowaniw1915rokuipopowrocieniemu-
rządkupublicznego(m.in.sprawyzgromadzeń,sprawywyznańreligijnych,osobyposiadającebroń),referatsamorządowy sielinanowosięodbudowywać,gdyżwysiedlenizastawalituzniszczonegospodarstwa,czasami–niestety–zajęte.Na
(gminy),referatsprawszkolnych,referatprzemysłu,referatrolnictwa,referatsanitarny,referatsprawopiekispołecznej, dodatekpowojnie–zgrupyludnościowejnajbardziejliczącejsię,stalisięmniejszościąnarodową,którejprawanieza-
wojskowy,karno-administracyjny. wszebyłyrespektowane.Procentoworównieżbyłoichznaczniemniej,gdyżstanowilizaledwie17,9%mieszkańcówpo-
Wokresiemiędzywojennymwśródróżnychzmiandotyczącychstatusugmin,należywspomniećtakżeodziałalności wiatu.
Lubelskiego UrzęduWojewódzkiego, który na niektóre gminy wiejskie rozciągał przepisy finansowe dotyczące miast, Wramach„umacnianiapolskościnaKresachWschodnich”,awięcpolonizacjiChełmszczyzny,wdrugiejpołowielat
wskutekczegozostałyonepodniesionewpraktycedorangimiast.WpowieciestatustakiotrzymałTarnogródw1930r., trzydziestych wobec mniejszości ukraińskiej zaczęto realizować nową politykę narodowościową. Celowali w niej woj-
jednaknadalurzędowałtamwójtanieburmistrz. skowi,którzydomagalisięgłównieograniczeniawpływówcerkwiprawosławnej.NaZamojszczyźnierealizatoremipro-
Wtymmiejscutrzebateżdodać,żenietylkozmienianogranicepowiatu,alewokresietymtakżezlikwidowano pagatorem akcji był gen. Brunon Olbrycht. Realizacja tej akcji polonizacyjnej odbywała się m.in. poprzez likwidacje
jednązgmin,Goraj,ajejterytoriumprzyłączonow1930r.dogminyFrampol.MieszkańcygminyGorajprotestowaliprze- cerkwiiprawosławnychdomówmodlitwy,jednakżewwynikuoporuludnościprawosławnejibrakuszerokiegopopar-
ciwkotemujużwcześniej,wtrakcieopracowywaniaprojektu,w1928r.,argumentując,żedlanichdojazddoFrampola ciawspołeczeństwiepolskim,zczasemzmienionojejformę,m.in.naeliminacjęludnościukraińskiejzurzędówisłużb
tostrataczasuipieniędzy,azlikwidowanieurzędugminnegopowiększytylkoliczbębezrobotnych.Dalejmotywowalito publicznych.SkądinądcerkwiewPowiecieBiłgorajskimbyłyniejakouważanezawysuniętynazachódprzyczółekmos-
wtensposób:„...mieszkańcyGorajawliczbie3000osób,którejestw3/4rzemieślnikamiidrobnohandlującymibyliby towyprawosławia,którydlaswobodnegorozwojukatolicyzmunależycofnąć.
przez zniesienie Urzędu Gminnego skazani na zupełną zagładę lub na szukanie innych zupełnie miejsc zamieszkania WPowiecieBiłgorajskim,takjakiwinnychzamieszkałychprzezludnośćwyznaniaprawosławnego,przezcałyokres
celemegzystencji.”Decyzjaolikwidacjizostałajednakzawieszonaw1933roku,wskutekczegopowiatponownieskładał międzywojennywystępowałproblemspornychcerkwi.Problemybyłyzarównoprzypróbachrekoncyliacjinapoczątku
sięz15gminwiejskich,natomiastsamądecyzjęzniesionodopierowlipcu1939roku. dwudziestolecia,jakiprzypróbieichlikwidacji.Większośćpopówewakuowałasięwrazzwojskamirosyjskimiw1915
Wlatach trzydziestych, po wprowadzeniu wspomnianych zmian terytorialnych i administracyjnych w latach dwu- roku,taksamo,chociażniezawszechętnie,wyjechaławiększośćludnościprawosławnej.Podkoniecwojnyiwpierw-
dziestych, Powiat Biłgorajski liczył 1 miasto, 15 gmin wiejskich, w sumie 315 miejscowości. Obejmował obszar szychlatachpoodzyskaniuniepodległościczęśćprawosławnychpowróciła.Wtymczasiewiększośćcerkwibyłaopus-
1719,9km2. toszała.Wroku1919władzepozwoliłynadziałalnośćparafiiprawosławnychwBabicach,KulnieiTarnogrodziezfilią
wBiszczy.Wszystkieinnecerkwiemiałypozostaćzamknięte.Warunkiemzaśporuczeniakierownictwaparafiimiałobyć
Popierwszejwojnieświatowejpowiatbyłbardzowyludniony.Spispowszechnyz1921rokuwykazał,żewpowiecie uzyskaniepolskiegoobywatelstwa.Wporównaniuzestanemprzedwojennym,kiedytodziałało18parafiiprawosławnych
zamieszkuje91016osób.Tenznacznyubytekspowodowanybyłm.in.ewakuacjąludnościprawosławnejwgłąbRosji. (cerkwibyło21),byłotobardzomało.Wtymczasiepolskaludnośćkatolickapodejmowaławielokrotniepróbyrekon-
Powojniewiększośćjednakwracała.Wedługspisupowszechnegowpowieciewtymczasiebyło65889osób(72,4%) cyliacjicerkwinakościoły,motywująctonp.faktem,żecerkwiesąpounickie.Pierwszepróbyprzejęciacerkwipodej-
wyznaniarzymsko-katolickiego,15883osoby(17,5%)wyznaniaprawosławnegoi9056osób(9,9%)wyznaniamojżeszo- mowanojeszczewlatachwojny,m.in.wSoliiMajdanieKsiężpolskim.
wego. Inne wyznania, np. protestanckie, zamykały się liczbą 188 osób.Wprzypadku ludności prawosławnej nastąpiło Nakościoływyświęconowpowieciecerkwiem.in.wRóżańcu,Biłgoraju,Obszy,Biszczy,Zamchu,Soli,Lipinach,
więc znaczne zmniejszenie wyznawców. Na 1 km2 przypadało tu osób – 53,3. Zdecydowana większość mieszkańców MajdanieStarymiKsiężpolu.Niezawszeludnośćprzyjmowałatoobojętnie,czasami,takjakwBiszczy,byłotopunktem
mieszkałanawsiiwosadachmiejskich(Krzeszów,JózefówiTarnogród)–85413osób,costanowiło93,8%ludności. obrazyijednocześniewielkąkrzywdądlaprawosławnych.Cerkiewbowiemzostałapobudowanazaledwiekilkalatprzed
Niewielezmieniłysięteproporcjewświetlespisupowszechnegoz1931roku,wpowieciezamieszkiwałowówczas wojną i wyświęcenie jej na kościół rzymsko–katolicki spowodowało konflikt, tym bardziej, że prawosławni we wsi li-
116951osób,wtymkatolików–82614osób(70,1%),prawosławnych–20913(17,9%),wyznaniemojżeszowepodało czebniepowojnie,popowrociezRosji,przeważalikatolików.Spórzałagodzonowtensposób,żezaproponowanolud-
12938osób(11,1%).Pozostałe486osóbtoinnewyznania,wtejliczbiem.in.protestanciorazwyznanianieokreślone(za- nościprawosławnej,byzabrałaelementywystrojuwnętrzaświątyni,którezakupilizaswojepieniądze,cizaśzgodzilisię.
pewneBadaczePismaŚwiętegoiczłonkowiePolskiegoKościołaNarodowego).Zogólnejliczbymieszkańcówwmie- W1927r.mieszkańcypostanowiliutworzyćtamparafięprawosławnąiutrzymywaćjąnawłasnykoszt(wcześniejnależeli
ściezamieszkiwało8173osoby(7%),nawsiach–108778(93%).Zaludnieniepowiatuwynosiło68,0osóbnakm2,był doparafiiPotokGórny).
towięcwtymczasiejedenzesłabiejzaludnionychpowiatówwojewództwalubelskiego. Katolicyopróczrekoncyliacjityluświątyńpobudowalitakżedwienowe–wPuszczySolskiej(poprzedniabyłazde-
Natomiastw1939roku,wpowieciezamieszkiwałojuż125560osób.Wtensposóbludnośćtutejszadopieroosiągnęła cydowanieniewystarczająca)iwAleksandrowie.Wsumie,w1937roku,wpowieciebyłojuż22parafierzymskokato-
stanzbliżonydookresusprzedIwojny. lickie i zaledwie 10 placówek prawosławnych. Nastąpiło więc niejako odwrócenie sytuacji z czasów zaborów, kiedy
Wokresiemiędzywojennymniezmieniałsięwzasadziestanprocentowymniejszościnarodowychwpowiecie.Wtym katolicy mieli tylko 9 parafii a prawosławni 18. Zdarzało się też, że rekoncyliacja cerkwi była właściwie zbędna, jak
czasiePolacystanowili70,1%ludności,Ukraińcy–17,9%ludności,natomiastŻydzi–11,1%.Innenarodowościliczyły np.wRóżańcu,gdzienajpierwcerkiew(byłabardzozniszczona)wyświęcononakościółw1919r.,późniejnatomiast–
416osób. ponieważkatolicynależelidoparafiiwTarnogrodzie,kościółw1936r.sprzedanonalicytacjiirozebrano.Katolicymieli
Wpowiecie najliczniejszą więc mniejszością byli Ukraińcy (jako narodowość), natomiast prawosławnych było tu tamtakżeniewielkąkaplicę.
18,5%.Typowedlaterenówmieszanychpodwzględemnarodowościowymbyłyteżtutejszewsie–127byłokatolickich Cerkwienieużywane,zniszczonebądźjeszczewlatachwojny,bądźwskuteknieużywaniaatymsamymnieremonto-
i96mieszanych(katolicko–prawosławnych). wania,rozbieranowpowieciew1929roku.Wówczasrozebrano4cerkwie,ztegodwiewKrzeszowie–jednąmurowaną
ZkoleiŻydzistanowiliwpowiecieokoło10%ludności,ztegowiększośćmieszkaławmiasteczkach,niewielkaczęść zniszczonąjeszczewskutekdziałańwojennychw1915roku,zktórejzostałatylkostertagruzów,idrugą–drewnianą,
nawsiach.Zgodniezespisemz1921r.Żydziwedługwyznaniamojżeszowegostanowili9,9%ludności(9056osób). nieużywanąjużodpoczątkuXXwieku,nadającąsięrównieżtylkodorozbiórki.
Narodowość żydowską podało 8%. W sumie więc zaledwie 1/5 uważała się za Polaków wyznania mojżeszowego. Lata1937–1939tonatężenieakcjipolonizacyjnej.Wwynikujejlikwidowano„zbędne”obiektyprawosławne,tj.cerk-
Początkowo Żydzi mieli tu 4 gminy wyznaniowe, później po przyłączeniu Goraja i Frampola – 6. Po odzyskaniu wieidomymodlitwy,któreniezawszebyłypobudowanezazgodąstarosty,doczegoużywanowojskaioddziałówstraży
niepodległościzachowanoistniejącewlatachzaborówprawnepodstawyfunkcjonowaniażydowskichgminwyznanio- pożarnej.Wywoływałotoprotestywśródludnościwyznaniaprawosławnegoiduchowieństwa.Miałotomiejscelatem1938
wych. roku.Rozbieranocerkwienieczynneiczęśćnielegalniepobudowanych(takżekapliceidomymodlitwy).
16 17