100 SORUDA JÖN TÜRKLER ve İTTİHAT ve TERAKKİ SİNA AKŞİN

287 Pages·2012·1.64 MB·Turkish

100 SORUDA JÖN TÜRKLER
ve İTTİHAT ve TERAKKİ
SİNA AKŞİN
Gerçek Yayınevi - İstanbul - Birinci Baskı: Mart 1980
www.iskenderiyekutuphanesi.com
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ
Soru Soru Soru Soru Soru
Osmanlı toplum yapısı hakkında neler söylenebilir?
19. yüzyılın sonlarında yönetenler sınıfının durumu neydi?
19. yüzyılın sonunda dünya ne durumdaydı?
Bu dönemde Osmanlı Devletinin genel durumu neydi?
Jön Türk deyimi nesil ortaya çıktı?
BİRİNCİ BÖLÜM
1889-1908 Dönemi
A. Olaylar Ve Gelişmeler
Soru 6 Soru 7 Soru 8 Soru 9 Soru 10 Soru 11 Soru 12 Soru 13 Soru 14 Soru 15 Soru 18
Soru 17 Soru 18 Soru 19 Soru 20 Soru 21 Soru 22 Soru 23 Soru 24 Soru 25 Soru 26
Soru 27 Soru 28 B. Genel Soru 29 Soru 30
İttihat ve Terakki hareketi nasıl doğdu?
Hürriyetçilerin 1889'dan 1895'e değin faaliyetleri nasıl özetlenebilir?
Ermeni sorunundaki belli başlı gelişmeler nelerdi ve bunlar İT'yi nasıl etkiledi?
Bu dönemde İT'nin yapısı üzerine neler biliyoruz?
1896 darbe girişimi, bir de Abdülhamit'in 1897 Harbiye 'harekâtı' nasıl olmuştur?
Ahmet Rıza Bey kimdir?
Mizancı Murat kimdir, neler yapmıştır?
Jön Türklerle Abdülhamit arasında yapılan mütareke nedir, nasıl sonuçlar doğurmuştur?
1899 yılı Jön Türk tarihinde neden bir dönüm noktası olmuştur?
Damat Mahmut Paşa kimdir, Jön Türk hareketine ne gibi katkıları olmuştur?
1902 Birinci Jön Türk Kongresi nasıl özetlenebilir?
Sabahattincillerin Müşir Recep Paşa tasarısı nedir?
Sabahattin Beyin bellibaşlı düşünce ve faaliyetleri nelerdir?
Makedonya sorunu nedîr ve Jön Türk faaliyeti üzerinde nasıl etkileri olmuştur?
Rus-Japon savaşının etkileri neler olmuştur?
1906 yılına değin özgürlükçülerle ilgili başlıca olaylar nelerdi? Avrupa'daki örgütler 1906
yılında ne gibi gelişmeler gösterdi? Şam'da kurulan özgürlükçü örgütler hakkında neler
biliyoruz? Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nasıl kurulda ve İT ile nasıl birleşti?
1907 İkinci Jön Türk Kongresi üzerine neler biliyoruz?
Makedonya sorununun Hürriyetin ilânı arefesin de aldığı durum neydi?
Ordu içinde ne gibi hoşnutsuzluklar vardı?
Hürriyetin ilânı nasıl oldu?
Çözümlemeler
Özgürlükçü akımın kadrolarını nasıl insanlar oluşturuyordu?
Jön Türklerin ideolojisi neydi?
İKİNCİ BÖLÜM
İt'nin Denetleme İktidarı (1908-13)
A. Abdülhamit'in Tahttan İndirilmesine Değin
Soru 31 Soru 32 Soru 33 Soru 34 Soru 35 Soru 36 Soru 37 Soru 38 Soru 39
Yeni düzenin bocalamalı ilk günleri nasıl geçti?
İT iktidara ne ölçüde egemen olabildi?
İstanbul'da basın nasıl bir tutum içine girdi?
Hürriyetin ilânında Kanun-u Esasinin hukukî durumu neydi?
Kâmil Paşa kabinesi nasıl kuruldu, programı neydi?
Yönetimde yapılan yenilikler nelerdi?
Bu sırada ne gibi dış bunalımlar çıktı?
Dış bunalımı fırsat bilerek çıkarılan Kör Ali ve Karagöz olayları nedir?
Meşrutiyetle gelişen kadın hareketi ve dış bunalım üzerine buna karşı gelişen tepki neydi?
Soru 40 Soru 41 Soru 42 Soru 43 Soru 44 Soru 45 Soru 46 Soru 47 Soru 48 Soru 49
Soru 50 Soru 51 Soru 52 Soru 53 Soru 54 Soru 55 Soru 56 Soru 57 Soru 58 Soru 59
Soru 60 Soru 61 Soru 62 nedir?
Yeni düzene karşı askerler ne gibi tepkiler gösterdiler?
Yeni düzende ne gibi İşçi hareketleri ve tepkiler oldu?
Sabahattincilerin muhalefete başlaması nasıl oldu?
Seçimler dolayısıyla çeşitli milletler nasıl programlar hazırladılar?
İT'nin, başka bir deyişle Türklerin programı neydi?
Milletler acısından seçimler ne gibi sorunlar doğurdu?
İT'nin seçimler dolayısıyla karşılaştığı başka bazı sorunlar nelerdi?
Meclis nasıl açıldı?
İT ile Kâmil Paşa'nm çatışması nasıl gelişti?
Derviş Vahdet? ve İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti hakkında neler biliyoruz?
İlmiye mensupları Hilmi Paşa hükümetine karşı nasıl harekete geçirildiler?
31 Mart arefesinde istibdatçı çevrelerin tutumu neydi?
31 Mart arefesinde ordudaki durum neydi?
31 Marta doğru olaylar nasıl gelişti?
31 Mart olayı nasıl çıktı?
İsyanı kim çıkarttı?
Ayaklanma nasıl bastırıldı?
Ayaklanma boyunca Mebusan Meclisinin davranışları neydi?
Abdülhamit nasıl tahttan indirildi?
Mehmet Reşat nasıl bir adamdı?
İngiltere ve Almanya'nın Osmanlı Devletine karşı tavırları neydi?
İngiltere ve Almanya'nın 31 Mart olayındaki tutumları ne olmuştur?
İT bakımından Hürriyetin ilânından Abdülhamit'in tahttan indirilmesine kadarki sürenin
bilançosu
B. İt'nin Denetleme İktidarından Atılmasına Değin
Soru 63 : İT'nin denetleme iktidarından atılmasına değin Mahmut Şevket Paşa'nm
kazandığı önem neydi?
Soru 64 : «Meşrutî ıslahat döneminde» neler yapıldı?
Soru 65 : İT'nin 1909 Kongresinin bazı özellikleri nelerdi?
Soru 66 : İT'deki Cemiyet-Fırka ikiliği sorunu neydi?
Soru 67 : İT'nin sonraki nizamnamelerle uğradığı yapı değişiklikleri nelerdir?
Soru 68 : İT neden gizliliğe ve tedhiş yöntemlerine başvuruyordu?
Soru 69 : İT'nin iktidar konusundaki tutumu neydi?
Soru 70 : Cemiyetin üstlendiği çeşitli görevler hangileriydi?
Soru 71 : 1909 yılında İT'nin denetleme iktidarını gerçek iktidara dönüştürme mücadelesi
ve başlıca siyasal
olaylar nasıl cereyan etti?
Soru 72 : İT'nin Mahmut Şevketle ilişkileri açıcından Hakkı Paşa hükümeti nasıl tahlil
edilebilir?
Soru 73 : Türkiye'nin bağımsızlık mücadelesi açısından 1910 borçlanması nasıl
değerlendirilebilir?
Soru 74 : Hakkı Paşa hükümeti zamanında muhalefet nasıl gelişti?
Soru 75 : 1910 ve 1911 yıllarında çıkan isyanlar hangileridir ve ne gibi etkileri
olmuştur?
Soru 76 : Trablusgarp Savaşı nasıl çıktı ve Osmanlı siyasal hayatını nasıl etkiledi?
Soru 77 : Sait Paşa hükümeti zamanında ne gibi siyasal gelişmeler olmuştur?
Soru 78 : Trablusgarp Savaşı ve dış olaylar ne gibi gelişmeler göstermiştir?
Soru 79 : Sait Paşa kabinesinin istifasına ve İT'nin denetleme iktidarından düşmesine yol
açan gelişmeler
nelerdir?
Soru 80 : Balkan Savaşma yol açan gelişmeler hangileriydi?
C. Mahmut Şevket Paşa'nın Öldürülmesine Değin
Soru 81 : Gazi Ahmet Muhtar Paşa kabinesi zamanında ne gibi olaylar oldu?
Soru 82 : Kâmil Paşa hükümeti zamanında ne gibi olaylar oldu?
Soru 83 : Mahmut Şevket Paşa hükümeti zamanındaki başlıca olaylar nelerdir?
Ç. Genel Çözümlemeler
Soru 84 : İT'nin denetleme İktidarı Türkiye'ye neler getirmiştir?
Soru 85 : İT'nin denetleme iktidarı sırasında fikir hayatı ne gibi gelişmeler
gösterdi?
ÜÇÜCÜ BÖLÜM
İt'nin Tam İktidar Dönemi (1913-18) A. Savaşın Başlamasına Değin
Soru 86 Soru 87 Soru 88
Sait Halim hükümeti zamanındaki başlıca iç gelişmeler nelerdir? Sait Halim hükümeti
zamanındaki başlıca dış gelişmeler nelerdir? Osmanlı Devleti Cihan Savaşma nasıl girdi?
■?
B. Savaş Dönemi
Soru 89 : İktisadî bağımsızlığın ilânı nasıl oldu ve savaş, içinde nasıl bir iktisat siyaseti
güdülmüştür?
Soru 90 : Türkiye bakımından Cihan Savaşının ana olayları nelerdir?
Soru 91 : Savaş içinde iktidar mücadelesi nasıl cereyan etti?
Soru 92 : Yakup Cemil olayı nedir?
Soru 93 : Talât Paşa nasıl Sadrâzam oldu?
Soru 94 : Ermeni tehciri nasıl oldu?
Soru 95 : Savaş süresince Osmanlı-Alman ilişkileri ne gibi gelişmeler gösterdi?
Soru 96 : Savaştaki toplum gelişmeleri ve ıslahat hareketleri nelerdir?
Soru 97 : Savaş sırasında fikir hareketlerinde ne gibi gelişmeler göze çarpar?
Soru 98 : Savaşın sonunda ne gibi gelişmeler oldu?
Soru 99 : İT'nin sonu nasıl geldi?
Soru 100: İT kısaca nasıl değerlendirilebilir?
Soru 1: Osmanlı toplum yapısı hakkında neler söylenebilir?
Klasik Osmanlı toplumu (1450-1550) bir statü toplumu görüntüsündedir.
Ayrıcalıklı sınıf olarak askeri sınıf yani yönetenler, öbür yanda reaya yani
yönetilenler vardı. Askeri sınıf, başında bulunan padişahla birlikte ülkeyi
yönetiyor, buna karşılık kendisine refah içinde yaşamasını sağlayan
olanaklar veriliyordu. Ayrıca, bu sınıf vergi de ödemiyordu. Askeri sınıf
ikiye ayrılıyordu: bir yanda icrai askeri zümre, öte yanda ulema zümresi.
İcrai askeri zümre yönetim ve askerlik gibi yürütme işlerine bakardı.
Bunlar padişah kulu idiler, yani padişahın buyurduğunu gözü kapalı yerine
getirmekle yükümlüydüler. Padişah herhangi birinden hoşnut kalmazsa onu
azletmek, yargılamadan cezalandırmak, hattâ öldürtmek (siyaseten katil)
yetkisine sahipti. En küçük sipahiden, yeniçeriden, koca sadrıâzama kadar
bütün icrai askeri zümre kuldu. Bunların, ya da atalarının birçoğu
Hıristiyanlıktan devşirilmiş kimselerdi. Devletin yüksek mevkilerinde
bulunan kullar, büyük servet biriktirecek durumda olurlardı. Onun için,
öldüklerinde, mal varlıklarına devlet el koyardı (müsadere). Onlar da buna
karşılık, çare olarak, müsadere edilemeyen vakıflar kurarak çocuklarını
servetlerinden yararlandırma yoluna giderlerdi.
Ulemaya gelince, din, adalet, eğitim işlerine bakarlardı. Bunlar kul
olmadıkları için, yargılanmadan cezalandırılamazlar, malları da müsadereye
tâbi değildi. Ulemanın kökeni -onlarda devşirme söz konusu olmadığı için-
genellikle Türk ve muhakkak Müslümandı. Müsadere söz konusu olmayınca
yüksek ulemanın biriktirdiği büyük servetler, öldüklerinde, vârislerine
geçerdi. Böylece ortaya çıkan büyük ulema ailelerinin aristokratik bir
kimliği bulunduğu söylenebilir. Zira bunlar yalnız serveti geçirmekle
kalmıyorlar, adetâ yüksek ulemalık mesleğini de oğullarına geçiriyorlardı:
Özellikle gerileme döneminde ulemalık kademelerini çabuk atlayabilmeleri
için daha küçükten oğullarını ilmiyye mesleğine girmiş sayıyorlardı (beşik
ulemalığı).
Yönetilenlere gelince, bunlar ya tarımla uğraşan çiftçiler ya da esnaflık
(dükkâncılık, zanaatkârlık) yapanlardı. Ayrıca, az sayıda olduğu anlaşılan
şehirlerarası ve uluslararası ticaret yapanlar vardı. Amerika kıtasından
gelen değerli madenlerin etkisiyle, önemli ölçüde parasal olmayan bir
iktisadiyata göre ayarlanmış tımar düzeni sarsıldı, yerine devletin tarımsal
vergileri iltizam usulüyle aldığı bir düzen geldi. Klasik döneminde merkezi
bir feodalite ya da Asya Üretim Biçiminde bir devlet olan Osmanlı Devleti,
toprak
üzerindeki sıkı denetimi iltizam usulü yüzünden yitirdiği ölçüde ademi-
merkezi bir feodaliteye doğru dönüştü. Yavaş yavaş, taşra eşrafının
içinden yöre ve bölgelerin güçlü adamları olan ayanlar türedi. Âyanlığın
toprak ve bölge egemenliğinin kökeninde çok kez zorbalık (mütegallibelik)
ya da tefecilik yatıyordu. Tarımsal sömürüye dayalı bu yeni grup, klâsik
Osmanlı toplum düzeninin yönetenler sınıfına yeni bir unsur olarak
ekleniyordu.
Öte yandan, Avrupa'da kapitalizmin ve özellikle sanayi devriminin göz
kamaştırıcı gelişmeleri ticaret biçiminde gitgide artan bir baskıyla
Osmanlı ülkesini etkilediği oranda yeni bir sınıf doğdu. Zaten iltizam
sisteminin işleyebilmesi için gerekli olan borçları saklamak üzere sarraflık
kurumu -ki özellikle Ermeni ve Rumların elindeydi- geniş ölçüde
palazlanmıştı. Avrupa ticaretinin büyük gelişmesi ve bu arada biraz da
Osmanlı Devletinin düşkünleşmesi sonucu, Avrupa tüccarlarının Osmanlı
ülkesindeki işlerini yürütmek ya da onlarla iş yapmak suretiyle zenginleşen
bir Müslüman olmayan burjuva sınıfı ortaya çıktı. Gerek Müslümanların,
gerekse Avrupalı işadamlarının isteksizliği sonucunda bu iki taraf arasında
öyle bir işbirliği pek olmuyordu. Bu üçüncü sınıf, Osmanlı Devletinin
düşkünleşmesi sonucunda Büyük Devletlerden birinin vatandaşlığına ya da
himayesine girmek yolunu bularak, keyfî işlemlere karşı dokunulmazlık
kazandığı gibi, bu sayede birçok ayrıcalıklar ve Osmanlı uyruğundakilere
karşı haksız rekabet imkânları elde etti.
Soru 2: 19. yüzyılın sonlarında yönetenler sınıfının durumu neydi?
Bu dönemde padişahın, klasik dönem padişahlarına göre çok daha lüks bir
hayat sürdüğünü söylemek mümkün görülüyor. Zira Osmanlı Devleti, en
düşkün yüzyılı olan 19. yüzyılda çok geniş bir saray yaptırma faaliyetine
girişmiştir. Kagir olarak yaptırılan ve Avrupa üslubunda döşenen bu
saraylar, Topkapı Sarayına ve o güne dek yaptırılmış saray ve köşklere
göre çok lüks yerlerdir. Topkapı Sarayı geniş bir alanı kaplamakta birlikte
yalın ve gösterişsiz bir yapıya sahiptir. Üstelik Türk evinde ve Topkapı
Sarayında mobilya kavramının bulunmamasına karşılık, 19. yüzyılda
yaptırılan saraylar alafranga olup bu yüzden mobilya ve çeşitli süs eşyaları
ile doludur. İlk büyük alafranga saray olan Dolmabahçe Sarayı, Osmanlı
Devletinin İngiltere ve Fransa ile Kırım Savaşında müttefik olduğu bir
sırada, 1853'de Abdülmecit tarafından yaptırılmıştır. 1854'de Avrupa'dan
ilk borçlanmanın yapılmış olması, yoksul duruma düşmüş fakir
imparatorluktaki bu sefahat ve
tantananın açıklamasıdır. Bundan sonra daha bir dizi saray yapılmıştır:
Abdülaziz döneminde Çırağan, Beylerbeyi, Yıldız gibi önemli sarayların inşa
edildiğini görüyoruz. Alafranga saraylı ve mobilyalı bu pahalı yaşama üslubu
alafranga aile hayatını getirebilseydi, hiç değilse o yönden bir tasarruf
sağlanmış olurdu. Oysa alafranga bina ve mefruşatla birlikte eski harem
hayatı olduğu gibi sürdürülmüştür.
Siyasal alanda II. Mahmut döneminde kökten dönüşümler olduğunu
görüyoruz. 1826'da yeniçeri ocağının kaldırılması, öte yandan Mehmet Ali
Paşa dışında güçlü ayanlara karşı yürütülen başarılı mücadele, vakıflara
devletin el koyması girişimi gibi olaylar, Sarayın gücünü uzun zamandır
görülmemiş bir zirveye ulaştırmıştır. Vaka-i Hayriye ile askerler,
1876'daki kısa süren bir istisna dışında 1908'e değin sürecek olan bir
siyaset sahnesinden silinme dönemine girdiler. Mustafa Alemdar Paşa'nın
yeniçeriler tarafından öldürülmesi ve ondan sonraki mücadelelerle,
egemenliklerini İstanbul'a değin uzatmış olan ayanlar dahi başkentteki
siyaset sahnesinden önemli ölçüde itilmiş durumdaydılar. Artık Saray,
karşısında hiçbir frenleyici gücün bulunmadığı bir kadir-i mutlak olmuştu.
Ne var ki bu güç kısa süreliydi. Nizip yenilgisi (1839), II. Mahmut'un bütün
çağdaşlaştırma çabalarının, -ki, bu konudaki gayretleriyle onun Büyük
Petro'nun benzeri olduğu haklı olarak söylenmiştir- boşuna olduğunu,
Osmanlı Devletinin Mehmet Ali Paşanın gücünü sınırlandırabilmek için
yabancı devletlere muhtaç olduğunu ortaya koymuştu. Böylece Saray
mutlakiyeti, zirveye ulaştıktan pek kısa bir süre sonra yıkıldı.
Artık en büyük güç, İngiltere ve Fransa'nın etkin desteği sayesinde,
Tanzimatın Fransızca bilen. Tercüme Odasından yetişmiş hariciyeci
Paşalarının eline geçti. Bu Tanzimat Paşalarının ileri gelenleri, daha çok
İngiliz desteğine sahip olan Mustafa Reşit Paşa ve daha çok Fransız
desteğine sahip olan Âli ve Fuat Paşalardır. Fuat Paşa, durumlarını şöyle
anlatmıştır: «Bir devlette iki kuvvet olur. Biri yukarıdan, biri aşağıdan
gelir. Bizim memlekette yukarıdan gelen kuvvet cümlemizi eziyor. Aşağıdan
ise bir kuvvet hâsıl etmeye imkân yoktur. Bunun için pabuççu muştası gibi
yandan bir kuvvet kullanmaya muhtacız. O kuvvetler de sefaretlerdir.»
Paşanın dediği gibi, «aşağıdan» kuvvet alınamazdı, çünkü bu takdirde taşra
adına konuşacak olan ayanlara söz hakkı verilmiş olacaktı. Bunun ötesinde,
Tanzimatçıların doğrudan halkla temas kurmaları her halde beklenemezdi.
Kaldı ki, yüksek bürokrasinin gitgide şiddetini arttıran alafrangalaşma
hastalığı bunların halktan yabancılaşmasına, onunla bağ kurulmasının
imkânsızlaşmasına yol açıyordu.
Sivil Tanzimat Paşalarının gücünü arttıran başka bazı gelişmeleri de anmak
gerekir. 1826'da II. Mahmut, o güne değin devletin devlet adamlarının
ölümlerinde servetlerine el koymasını sağlayan müsadere usulüne son
vermişti. Tanzimat ise padişahların siyaseten katl yetkisine son vermişti
(son olarak II. Mahmut M. Reşit Paşanın koruyucusu Reisülküttap Pertev
Efendiye karşı bu yetkisini kullanmıştı). Daha önce askeri sınıftan ulema
zümresinde olduğu üzere, can güvenliğine sahip olup servetini mirasçılara
bırakma hakkının bürokrasiyi ve özellikle üst bürokrasiyi ayrıca
güçlendirdiği şüphesizdir. Öte yandan, 19. yüzyılın ortasından itibaren
Avrupa sermayesinin Osmanlı ülkesinde yoğun olarak giriştiği borçlandırma
ve demiryolu, madencilik, bayındırlık, belediyecilik alanlarındaki
yatırımlarının en çok yüksek bürokrasiye komisyon, spekülasyon, idare
meclisi üyeliği, hatta rüşvet gibi daha da zengin olma olanakları sağladığı
biliniyor.
Fakat 1871'de Âli Paşanın ölümü ve Fransa'nın Prusya'ya yenilmesi üzerine
durum değişmeye başladı. Demokratik Fransa'nın hezimeti, hem kendisini
yenen yetkeci Prusya'nın, hem kendisinin daha önce Kırım Savaşında
yendiği mutlakiyetçi Rusya'nın Avrupa siyaset sahnesinde sivrilmesine yol
açtı. Bu da demokrasinin zayıflaması, mutlakiyetin güçlenmesi olarak
yorumlandı ve Osmanlı siyaset hayatında etkisini gösterdi. Zaten Âli
Paşanın ölümüyle yüreklenmiş olan Abdülaziz, Rus elçiliğine yaslanan, fakat
kendisine fazla direnmeyen Mahmut Nedim Paşayı sadrıazam yaptı. Gerçi
Rusçu ve Abdülazîzci bürokratların karşısında Mütercim Rüştü, Hüseyin
Avni, Mithat Paşalar gibi İngilizciler de varsa da bunlar sonuç olarak
yenileceklerdir. 1875'de Osmanlı Devleti, hemen hiçbir iktisadî alana
yatırılmamış olan dış borçlanmalar sonucunda iflasla karşı karşıya kalmış
bulunuyordu. Babıâli, 6 Ekim 1875'de dış borç faizlerini yarı yarıya
indirmek kararını almak zorunda kalınca, borç tahvillerinin başlıca
müşterisi olan İngiliz ve Fransız tasarruf sahiplerinden son derecede
öfkeli tepkiler geldi. Bu durumda Hersek, Bulgaristan İsyanları da çıkınca,
Osmanlı Devleti Rusya karşısında yapayalnız kaldı. Abdülaziz in tahttan
indirilmesi, I. Meşrutiyetin ilânı da bu durumda para etmedi: Osmanlı-Rus
93 Harbi (1877-78) patlak verdi. Meşrutiyetin ve İngilizciliğin bir yarar
sağlayamaması karşısında Abdülhamit, başta Mithat Paşa olmak üzere
İngilizcileri ve Meşrutiyeti tasfiye etmekte ve mutlak, hattâ müstebit bir
yönetime gitmekte bir zorluk çekmedi. Bu koyulaşan istibdatla birlikte
Vükela Meclisi (Bakanlar Kurulu) gerçek bir karar uzvu olmaktan çıkmış.
Saray en ufak sorunlarda dahi son karar mercii olmuştur. Sarayın bu
üstünlüğü ve Babıâli Paşalarının gölgede kalışı 1908'e değin sürmüştür.
Subayların durumuna gelince, yeniçeri ocağının kaldırılmasına ve düzenli bir
ordu kurmak yönündeki çabalara rağmen, askerlik mesleğinin itibarı
yükselmiş değildi. Zira yeniçerilerin, iç savaşlar dahil, karşılaştığı arka
arkaya başarısızlıklar, yeni orduların kurulmasıyla sona ermiş değildi. Bu
durumda Devletin ayakta kalabilmesi dış desteğe bağlı olduğundan, bu
konuda başlıca görev diplomatlara düşüyordu. Nitekim hükümetin de esas
itibariyle hariciyeci Paşaların elinde olduğunu gördük. Hariciye mesleğinin
yanında subaylık mesleği kesinlikle ikinci sınıf bir meslek durumundaydı.
Mekteb-i Ulum-u Harbiyenin, yani Harb okulunun 1834'de kurulmasına
rağmen, mektepli subaylar orduya sayıca egemen olmaktan uzaktı.
Subayların -ve bunların arasında en yüksek rütbelerde Paşalar da vardı-
önemli bir bölümü alaylı idi. Bu, erlikten yetişmek demekti. İstidatlı
görülen erler erbaş yapılıyor ve göze girebildikleri ölçüde bu yoldan yavaş
yavaş yükselebiliyorlardı. Bunlarda yetenek aranmakla birlikte, üst
makamların bir lütfu olarak yükselebildikleri için daha sâdık, ve keyfiliğe
daha kolay âlet oluyorlardı. Nitekim, bunu bildiği için Abdülhamit, Sarayda
ve İstanbul'da bulunan I. Orduda alaylı subayları tercih ediyordu.
Devrimci subaylar genellikle mektepliler arasından -daha Harbiye
sıralarındayken- çıkıyordu. Fakat Abdülhamit gibi müstebit bir Padişahın
bu gerekçeyle askeri okulların gelişmesini kösteklemesi zordu. Zira Devleti
ayakta tutabilmek için iyi yetişmiş, bilgili subaylara ihtiyacı vardı. Bunları,
başta Makedonya olmak üzere çoğunlukla İstanbul dışında- kendilerine en
çok ihtiyaç duyulan yerlere yolluyordu. Böylece hem bu 'tehlikeyi'
savuşturmuş, hem de ihtiyacı karşılamış oluyordu. Ondan sonra da terfi ve
ödüllendirmelerde bunları unutuyor ve yakınındaki sadık alaylı subay
bendelerini daha da sâdık kılmak için onları ihsanlara boğuyordu, özellikle
bu gözden ve gönülden ırak subayların yılda ancak 6 ay maaş alabildikleri
de eklenirse, tablo tamamlanmış olur.
Soru 3: 19. yüzyılın sonunda dünya ne durumdaydı?
Dünya tarihinde ilk kez kapitalist düzeni toplumda egemen kılacak olan
Batı ve Orta Avrupa, 16. yüzyılın başından itibaren adım adım
yeryüzündeki üstünlüğünü kurmaya yöneldi. Keşiflerle dünya ticaretinin
aracısız, deniz yolundan işlemesi, Yeni Dünya servetlerinin ve değerli
madenlerinin yağmalanması sağlandı. Bu olanaklar, yıpranmış ve
soysuzlaşmış feodal sınıfın yanında, özerk kentlerde yuvalanıp gelişebilmiş
olan burjuvaziye büyük bir atılım gücü verdi. İktisadi üstünlüğü ele geçiren
burjuvazi, artık siyasal egemenliği de ele geçirmeye yöneldi. Bu, ilk kez
İngiltere'de Cromwell devrimiyle oldu (1646). Kıta Avrupası 1,5 yüzyıl
kadar sonraki Fransız Devrimiyle aynı yolun yolcusu oldu. Fakat İngiliz
burjuvazisinin almış olduğu, bu ön, onun Sanayi Devrimini başlatmasını ve I.
Cihan Savaşına değin dünyanın en güçlü ülkesi olmasını sağladı. Avrupanın
ticareti kolaylaştırmak ve geliştirmek için kurmağa başladığı denizaşırı
sömürge imparatorlukları, işgücü (köle) sağlamak bakımından ve yerleşme
alanları olarak da önem kazandı (Kuzey Amerika, Güney Amerika, Güney
Afrika, Avustralya, Yeni Zelanda gibi). Sanayi devriminin gelişmesi,
sömürge imparatorluklarının daha da gelişmesini zorunlu kıldı. Zira
sanayinin geniş çaptaki üretimine rahat pazarlar ve bu sanayinin ihtiyacı
olan ham maddelerin rahatça sağlanabileceği kaynaklar gerekiyordu. Bu
uğurda sömürgelerde yollar, limanlar yapıldı, ticaret merkezleri
geliştirildi, madenler işletildi, çiftlikler kuruldu ya da köylüler sınaî bitki
üretimine itildiler. Sömürge halkının sanayi ürünlerine müşteri olabilmesi
için yerli lonca sanayileri, bazen zorla, söndürüldü. Sömürgelerin anayurt
yöneticilerine, kilise adamlarına, işsiz ve maceraperestlere mevki ve iş
alanı sağlama işlevinin de önemli olduğunu unutmamak gerek.
19. yüzyılın son çeyreğine geldiğimizde, kapitalist ülkelerde yeni bir
gelişme göze çarpmaktadır. Çelik, elektrik, petrol, sentetik kimya, içten
yanmalı motor gibi yeni alanların ortaya çıkmasıyla 'ikinci' bir devrim
geçiren sanayide, tekelleşme başlamıştır. Küçük şirketlerin yerini tekel ya
da yarı-tekel niteliğinde dev şirketler almaktaydı. Bu sürecin sömürge
edinme çabasını hızlandıracağı açıkta, Fakat dünyada sömürge olmaya aday
olup henüz el konmamış ülkeler (bunlar geri, kapitalizme geçememiş
ülkelerdi) azalmış olduğu için bu bir yarış halini almıştı. Siyasal birliklerini
kurmaları zaman almış olduğu için bu yarışa geç katılmış olan Almanya ve
İtalya bakımından bu özellikle önemliydi. 1878-1914 döneminin sonunda,
Avrupa dışında emperyalist ülkelerden birinin deneti altına girmemiş pek
az yer kalmıştı. Gerçi Çin, İran, Osmanlı Devleti gibi sözüm ona bağımsız
ülkeler vardı ama bunların bağımsızlığı, emperyalizme dayanıklılıklarından
çok, emperyalist ülkelerden birinin onlara tek başına el koyamamış ya da
emperyalist ülkelerin bunları paylaşmak konusunda aralarında uyuşamamış
olmalarından İleri geliyordu. Bununla birlikte, emperyalistler, kapitülasyon
düzeni, dış borçlar, yatırımlar, nüfuz bölgeleri sayesinde buraları 'ortak
sömürgeleri' durumuna düşürmüşlerdi. Balkan ve
Latin Amerika gibi iktisadiyatları zayıf ülkeler de -Hıristiyan olmaları,
bazılarının nispeten çelişmiş olması gibi nedenlerle resmen sömürge olmak
ihtimalleri olmamakla birlikte- dış borç ve yatırımlarla 'ortak sömürge'
durumundan çok da uzak değillerdi.
1889'da Jön Türk hareketi başladığında, emperyalist ülkeler arasındaki
dengede önemli bir değişiklik oluşmuştu. Birçok iktisadî alanda ABD ve
Almanya İngiltere'yi geride bırakmaya başlamışlardı. İngiltere için
ABD'nin bu atılımı belki o denli rahatsız edici değildi, çünkü ABD'nin
İngiltere'yi tehdit eden bir sömürge edinme hırsı yoktu. ABD,
hegemonyasını iktisadi yollardan kurma eğilimindeydi. Ayrıca ABD'nin
iktisadi gelişmesi önemli ölçüde İngiliz yatırımlarının eseriydi. Oysa
Almanya sömürgelere daha aç bir ülkeydi ve bu uğurda İngilizlerin deniz
egemenliğine meydan okumak yönünde adımlar atıyordu. Onun için
Almanya'nın iktisadi atılımları İngiltere için gitgide daha çok rahatsızlık
veren bir olay olmak istidadındaydı.
Soru 4: Bu dönemde Osmanlı Devletinin genel durumu neydi?