Table Of ContentTÜRKİYE CUMHURİYETİ
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
ERKEN DÖNEM MEKKÎ SURELERİN MUHTEVA TAHLİLİ
DOKTORA TEZİ
Hadiye ÜNSAL
ADANA- 2014
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
ERKEN DÖNEM MEKKÎ SURELERİN MUHTEVA TAHLİLİ
DOKTORA TEZİ
Hadiye ÜNSAL
DANIŞMAN
Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK
ADANA- 2014
ii
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne,
Bu çal ışma, jürimiz taraf ından Temel İslam Bilimleri Anabilim Dal ında
DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Başkan :Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK
(Danışman)
Üye : Prof. Dr: Ali Osman ATE Ş
Üye : Prof. Dr. Halis ALBAYRAK
Üye : Prof. Dr. Muhammet YILMAZ
Üye : Prof. Dr. Fatih Yahya AYAZ
ONAY
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.
....../….../2014
Prof. Dr. Yıldırım Beyazıt ÖNAL
Enstitü Müdürü
Not: Bu tezde kullan ılan özgün ve ba şka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil
ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullan ımı, 5846 Say ılı Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunu’ndaki hükümlere tabidir.
iv
ABSTRACT
CONTENT ANALYSIS of the SURAS of EARLY MECCAN PERIOD
Hadiye ÜNSAL
Phd Thesis, Department of Basic Islamic Sciences,
Supervisor: Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK
Sep 2014, 360 Pages
This study includes content analysis of the Qur’an within the framework of early
Meccan suras. This study consists of five chapters. In the introduction or the first
chapter, we presented the subject, the literary survey, the method and the sources of the
thesis and examined general characteristics of the pre-Islamic Arab society. In the
second chapter, we presented general characteristics and criteria on Meccan-Madinian
at the point of dating verses and suras of the Qur’an. We also discussed Islamic and
Western approaches on the date of the revelation.
In the third chapter, we examined various opinions on the first revealed passage
of the Qur’an and examined which suras were revealed in the early Meccan period. We
concluded that sura al-Fatiha as the earliest revealed passage is more reasonable and
accurate. We also concluded that it is difficult to make precise detections and
determinations of the exact date of early Meccan suras. Despite these difficulties we
stated that it is possible to create a panoramic picture on the process of revelation.
In the fourth chapter, we dealt with both declarations regarding God’s own
attributes, and with first interlocutors who argued Prophet, also analysed descriptions of
believers (mu’min) and non believers (mushrik). In the fifth and last chapter, we
examined basic matters and concepts of early Meccan suras. As a result of the final two
chapters, we concluded that basic concepts in early Meccan suras were tawheed and
worship subservient gods, in addition to that tawheed and social justice are
interconnected.
Key Words: Early period, Meccan, chronological o ırder, content, coherency between
sirah and nuzul.
v
ÖNSÖZ
Kur’an’ın muhtevasıyla ilgili ilmî çal ışmalar ve ara ştırmalarda genellikle belli
bir kavram/konu esas alınır ve bu tür çal ışmalar modern dönemde “konulu tefsir” diye
adlandırılır. Ancak Kur’an’da müstakil konu olarak de ğerlendirilen meselelerin aslında
konu olup olmadığı tartışmaya açıktır. Başka bir ifadeyle, bugün müstakil bir konu gibi
algılanan ve “Kur’an’da Yarat ılış”, “Kur’an’da Kad ın”, “Kur’an’da Devlet” gibi
başlıklar altında ele al ınan hususların Kur’an’ın nüzul sürecinde gerçekten konu olup
olmadığı meselesi üzerinde mutlaka durulmal ıdır. Bunun yanında, Kur’an’a lafız-mana
ilişkisine bağlı olarak anlam kodlar ı çözülen bir metin olarak yakla şmanın ve onu bu
şekilde yorumlamaya çal ışmanın sağlıklı bir yakla şım ve yorum tarz ı olup olmad ığı
meselesi üzerinde de durulmalıdır.
Kur’an sözlü bir hitap ya da edebî nutuk tarzında canlı ve dinamik bir toplumsal
vasatta peyderpey (tencîmen) nazil olduğuna, bu hitabın ve kelamın bir mütekellimi, bir
ilk mübelliği ve aynı zamanda bir ilk muhatap kitlesi bulunduğuna göre, bugün elimizde
yazılı bir metin olarak bulunsa da do ğru anlama ve yorumlama söz konusu oldu ğunda,
metin merkezli bir tahlilin eksik bir tahlil olaca ğı çok aç ıktır. Bu sebeple, Kur’an’ ın
muhtevasını, asıl mana ve maksad ını doğru anlamak için metni kendi tarihinde, ba şka
bir ifadeyle, nazil oldu ğu tarihsel ve toplumsal matris içinde izah etmeye çal ışmak en
isabetli yol olarak görünmektedir.
Erken dönem Mekkî sureler çerçevesinde Kur’an muhtevas ının tahlilini
hedefleyen bu çalışmada takip edilen yol ve yöntem de budur. Gerçi yöntem kelimesi,
klasik fıkıh usûlü geleneğinde olduğu gibi, ince işleme ve sık dokuma iddiasını içerir.
Hemen belirtelim ki biz burada “yöntem” kelimesini kullan ırken böyle büyük bir
iddiada bulunmuyoruz; bu yüzden de çal ışmamızın giri ş kısmında geçen “yöntem”
kelimesinin “yaklaşım” anlamında kullanıldığını belirtmek istiyoruz.
Erken dönem Mekkî surelerin muhtevas ıyla ilgili tahlillerde benimsedi ğimiz
yaklaşım, temelde nüzul tarihi ve siyer bilgileri ışığında ayetlerdeki laf ızlar ve
manaların ötesindeki mesajları çıkarmak, bunun için bir tür satır arası okuma yapmak ve
sonuçta Mekke döneminin erken safhalar ında olup bitenlerle ilgili büyük foto ğrafı
ortaya koymaya çalışmaktır. Bu fotoğrafın az çok belirgin biçimde ortaya ç ıkması, sık
sık metinden ayrılıp nüzul tarihine gitmeyi, siyer ve rivayete dayalı bilgiler ışığında Hz.
Peygamber, ilk nesil müslümanlar ve Kurey şli müşrikler arasında neler ya şandığını
vi
irdelemeyi, daha sonra yeniden metne dönmeyi ve metni bu tarihî bilgi tedariğiyle tahlil
etmeyi gerekli kılmaktadır ki bizim de bu çal ışmada yapmaya çal ıştığımız şey budur.
Ne kadar başarılı olduğumuz kuşkusuz tartışılabilir; fakat bu çalışmanın bir ön çalışma
olması, eksiklikler ve yanl ış tespitler konusunda mazur görülmemize az çok hakl ı bir
gerekçe sayılabilir.
Genelde Mekkî, özelde erken dönem Mekkî surelerdeki pek çok ayetin ve bu
ayetlerdeki birçok kelimenin bugün bilinen anlamlar ından çok farkl ı anlamlar ve
mesajlar taşıdığı hususunda tespitler içeren ve bu yönüyle Kur’an semanti ği alanına az
çok katkı sağlayacağı düşünülen çalışmamız “giriş” kısmıyla birlikte be ş bölümden
oluşmaktadır. Giri ş ve birinci bölüm, tez çal ışmamızın konusu, amac ı, kapsam ı,
yöntemi ve temel ba şvuru kaynakları ile İslam öncesi Arap toplum yap ısının genel
karakteristiği hakkında öz/özet bilgiler içermektedir.
Çalışmanın ikinci bölümü, Kur’an ayet ve surelerinin tarihlendirilmesi
noktasında Mekkî-Medenî konusu ve ayr ımıyla ilgili genel özellikler ve ölçütlere
dairdir. Yine bu bölüm İslam âlimleri ve müste şriklere ait farkl ı nüzul tertiplerinde
Mekkî surelerin tasnifini de içermektedir. Üçüncü bölüm, ilk nazil olan Kur’an vahyiyle
ilgili farklı görüşlerin değerlendirilmesi ve erken dönem Mekkî surelerin belirlenmesine
dairdir. Dördüncü bölüm, söz konusu surelerde Allah’ ın kendi zat ve
sıfatlarına/fiillerine ilişkin beyanları ile Hz. Peygamber’e yönelik hitaplar ve müminler
ile mü şriklerden olu şan ilk muhataplara dair tan ımlamaların tahlilini muhtevidir.
Beşinci ve son bölüm ise erken dönem Mekkî surelerdeki temel kavramlar ve konularla
ilgilidir.
Kur’an muhtevas ının belli bir dönemde nazil olan sureler ekseninde tahlil
edilmesi bilindik tez konularıyla pek benzeşmemesi sebebiyle gerek ilgili sureleri nüzul
açısından tarihlendirme, gerek bu bilgileri de ğerlendirme, gerekse sureler ve ayetleri
içerik aç ısından tasnif edip sistematik hâle getirme noktas ında büyük zorluklarla
karşılaştık. Ayrıca bu çal ışmanın hadis, siyer ve tarih gibi alanlarla da çok yak ından
ilgili olması sebebiyle çok geniş bir literatürü tarama zorluğunu da yaşadık. Gerek bütün
bu zorlukların üstesinden gelmede, gerekse da ğınık bilgileri de ğerlendirme ve belli
başlıklar altında sistematik olarak işleyip tahlil etmede çok büyük yard ım ve desteğini
gördüğüm değerli hocam ve tez dan ışmanım Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK’e te şekkürü
borç biliyorum. Katk ılarından dolay ı Türkiye Diyanet Vakf ı İslâm Ara ştırmaları
Merkezi’ne (İsam) ve Institut für Studien der Kultur und Religion des Islam’a
vii
şükranlarımı sunuyorum. Bunun yan ında maddi ve manevi destekleriyle hep yan ımda
olan sevgili annem, babam, ablalarım ve kardeşlerime de sonsuz teşekkür ediyorum.
NOT: Bu ara ştırma, Ç.Ü. Ara ştırma Fonu Saymanl ığınca (IF2012D1)
desteklenmiştir.
Hadiye ÜNSAL
Adana-2014
viii
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZET ............................................................................................................................ iii
ABSTRACT .................................................................................................................. iv
ÖNSÖZ .......................................................................................................................... v
İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... viii
KISALTMALAR LİSTESİ ......................................................................................... xi
BÖLÜM I
GİRİŞ
1.1. Tezin Konusu ve Kapsamı ....................................................................................... 1
1.2. Tezin Amacı ............................................................................................................. 5
1.3. Araştırmada Takip Edilecek Yöntem ve Kaynaklar ................................................ 6
1.4. Nüzul Dönemindeki Arap Toplum Yapısına Genel Bir Bakış .............................. 11
BÖLÜM II
KUR’AN’IN NÜZUL SÜRECİ VE TERTİBİ
2.1. Nüzul Sürecinde Mekkî-Medenî Meselesi ............................................................ 32
2.1.1. Mekkî-Medenî Ayrımında Genel Özellikler ve Ölçütler .............................. 34
2.1.2. Mekkî Surelerin Genel Özellikleri ................................................................ 37
2.1.2.1. Şekil Özellikleri ............................................................................... 37
2.1.2.2. Muhteva Özellikleri………… ......................................................... 44
2.2. Nüzul Tertibi Meselesi……………… ................................................................... 50
2.3. İslam Geleneğinde Nüzul Tertibiyle İlgili Çalışmalara Genel Bir Bakış.... ......... .51
2.4. Müslümanlara Ait Nüzul Tertiplerinde Mekkî Surelerin Tasnifi… ...................... 58
2.5. Müsteşriklere Ait Nüzul Tertiplerinde Mekkî Surelerin Tasnifi ....................... …70
ix
BÖLÜM III
İLK NÜZUL VE ERKEN DÖNEM MEKKÎ SURELERİN TESPİTİ
3.1. İlk Nazil Olan Ayetler Meselesi ............................................................................ 87
3.2. Kur’an Vahyinin Başlangıcı ile İlgili Görüşler ...................................................... 88
3.2.1. Alak Suresinin İlk Üç veya Beş Ayeti .......................................................... 90
3.2.2. Müddessir Suresinin İlk Ayetleri .................................................................. 94
3.2.3. Fatiha Suresi ................................................................................................. 96
3.2.4. Görüşlerin Değerlendirilmesi ....................................................................... 97
3.2.5. Alak Suresiyle İlgili Yaygın Görüşün Tahlil ve Tenkidi ............................ 107
3.2.6. Fatiha Suresiyle İlgili Görüşü Tercih Gerekçeleri ...................................... 118
3.3. Erken Dönem Mekkî Surelerin Tespiti Meselesi ................................................. 121
3.4. Surelerin Tespit ve Tayini .................................................................................... 127
3.5. Genel Değerlendirme ........................................................................................... 166
BÖLÜM IV
ERKEN DÖNEM MEKKÎ SURELERDE MÜTEKELLİM (ALLAH) VE
MUHATAP DİYALEKTİĞİ
4.1. Allah’ın Kendi Zatına ve Fiillerine İlişkin İsimler/Sıfatlar ................................. 169
4.1.1. Rab .............................................................................................................. 169
4.1.2. Allah ............................................................................................................ 180
4.1.3. Rahmân ve Rahîm ....................................................................................... 188
4.1.4. Mâlik/Melik ................................................................................................ 196
4.2. Hz. Peygamber’le İlgili Beyanlar ........................................................................ 204
4.2.1. Hz. Peygamber’e Yönelik İthamlar ve İbralar ............................................ 204
4.2.1.1. Mecnûnluk ..................................................................................... 206
4.2.1.2. Kâhinlik ........................................................................................ 213
4.2.1.3. Şairlik ............................................................................................. 217
4.2.1.4. Sâhirlik ........................................................................................... 221
4.2.2. Hz. Peygamber’e Yüklenen Sorumluluklar ............................................... 224
4.3. Müminler ve Müşriklere Yönelik Sıfatlar/Sıfatlandırmalar ................................ 240
