Türk Bankacılık Sektöründeki Katılım Bankalarının Finansal İstikrarının Stres Testi Yönetimi İle Analizi

252 Pages·2017·3.18 MB·Turkish

T.C.
BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI
MUHASEBE ve FİNANSMAN BİLİM DALI

TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDEKİ
KATILIM BANKALARININ FİNANSAL İSTİKRARININ
STRES TESTİ YÖNTEMİ İLE ANALİZİ

DOKTORA TEZİ

Hilmi Tunahan AKKUŞ

Balıkesir, 2017
T.C.
BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI
MUHASEBE ve FİNANSMAN BİLİM DALI

TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDEKİ
KATILIM BANKALARININ FİNANSAL İSTİKRARININ
STRES TESTİ YÖNTEMİ İLE ANALİZİ

DOKTORA TEZİ

Hilmi Tunahan AKKUŞ

TEZ DANIŞMANI
Prof. Dr. Şakir SAKARYA

Balıkesir, 2017

ÖNSÖZ

Dünyada “faizsiz bankacılık”, “İslami bankacılık” veya “helal bankacılık”
olarak bilinen “katılım bankacılığı” veya daha genel ifadeyle İslami finans, adından
da anlaşılabileceği üzere İslami esasları dikkate alan ve gerçek anlamda özel sektörü
destekleyen bir sistem olarak Hristiyan aleminin ruhani lideri Papa tarafından bile
takdir edilmesine rağmen, henüz halkının %99’u müslüman olan ülkemizde bugüne
kadar yeterince dikkate alınamamıştır. Hatta İslami bankacılık ancak 2005 yılında
ülkemizde bankacılık kanunu kapsamına alınabilmiştir. Bu alandaki bilgi eksikliği
önemli düzeyde olup halk nezdinde de ne yazık ki İslami bankacılığın klasik
bankacılık sisteminden hiçbir farkının olmadığı, sadece insanların dini duygularının
istismar edilerek para toplanmaya veya kazanılmaya çalışıldığına dair inanç ve
söylemler de az değildir. Bunun yanında İslami finansın kendine has özellikleri ve
kuralları olmasına rağmen, finans literatürü incelendiğinde bu alanda yeterince
çalışmaya da rastlanamamaktadır. Dünya literatüründe kısıtlı da olsa bu alanda
eserlere rastlanmakla birlikte ülkemizdeki eksiklik daha belirgindir. İslami finansla
ilgili kısıtlı da olsa var olan çalışmalar da ne yazık ki analizlerden veya sayısal
çözümlemelerden ziyade teorik açıklamalardan öteye gidememektedir. Bu çalışma
ile öncelikle bu alandaki kısıtlı literatüre önemli bir kaynak katkısı yapılacak, bunun
yanında finansal alanda son yıllarda yaşanılan kötü tecrübelerle önemi kat be kat
artan risk yönetimi konusunda da yapılan analizlerle konunun daha iyi anlaşılması ve
içselleştirilmesi sağlanacaktır.
Bu çalışmanın hazırlanmasında en çok emeği geçen, bilgi ve tecrübelerini
paylaşmada toprak gibi cömert, kendisine olan saygı ve sevgilerimi kelimelerle ifade
edemeyeceğim danışman hocam sayın Prof. Dr. Şakir SAKARYA’ya sonsuz
şükranlarımı sunarım. Ayrıca değerli hocalarım sayın Doç. Dr. Mustafa Cem
KIRANKABEŞ ve sayın Yard. Doç. Dr. Sinan AYTEKİN’e, tezime ayırdıkları
zaman ve emek için teşekkür ederim. Yine değerli hocalarım sayın Doç. Dr. Kasırga
YILDIRAK, sayın Doç. Dr. Şenol BABUŞCU ve sayın Yard. Doç. Dr. Halil İbrahim
ÖZMEN’e de tezime yaptıkları katkılardan dolayı teşekkürü borç bilirim.
Ayrıca doktora sürecinde gerektiğinde uykularını feda ederek beni yalnız
bırakmayan, her türlü manevi desteğini fazlasıyla gösteren değerli eşim Bedia ve
tatlı yaramazlıklarıyla yorgunluğumu unutturan biricik kızım Ayşe Hümeyra’ya da
çok özel sevgi ve teşekkürlerimi sunarım. Son olarak adlarını burada tek tek
iii
sayamayacağım, bu günlere gelmemde emeği olan ve bana destek veren tüm dostlarıma
teşekkür ederim.

Hilmi Tunahan AKKUŞ

iv
ÖZET

TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDEKİ
KATILIM BANKALARININ FİNANSAL İSTİKRARININ
STRES TESTİ YÖNTEMİ İLE ANALİZİ

AKKUŞ, Hilmi Tunahan
Doktora, İşletme Anabilim Dalı
Muhasebe ve Finansman Bilim Dalı
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Şakir SAKARYA
2017, 232 Sayfa

Güncel çalışmalarda riski daha hassas ölçebilmek için riske maruz değer
modellerinin sıklıkla kullanıldığı görülmektedir. Bu ölçüm tekniklerini tamamlamak
amacıyla geliştirilen önemli yöntemlerden biri de stres testleridir. Stres testi, bir varlığın
ya da portföyün risklilik düzeyinin faiz oranlarındaki ani artış, GSYH’nin önemli oranda
küçülmesi, enflasyonun aşırı yükselmesi, döviz kurunun önemli oranda artması gibi
istisnai olarak ortaya çıkan ancak gerçekleşmesi olası olaylar karşısındaki
duyarlılıklarının ölçülmesi amacıyla kullanılan bir tekniktir.
Bu çalışmada Türk bankacılık sektöründeki katılım bankalarında analize uygun
üç bankanın ve katılım bankacılığı sektörünün 2005:Q1 - 2016:Q2 dönemine ait veriler
kredi riski açısından analiz edilmiştir. Analizde temerrüt süreci Wilson’un
CreditPortfolioView yaklaşımıyla modellenmiştir. Modellemede literatüre uyularak
bağımlı değişken olarak bankaların takipteki kredilerinin toplam kredilere oranı
kullanılmış, takip oranlarını en iyi açıklayan bağımsız değişkenler olarak da GSYH,
katılım bankaları üç aylık ortalama kar payı oranları, petrol fiyatları, dolar kuru ve
enflasyon (TÜFE) oranları bulunmuştur. Takipteki kredi oranlarını açıklayan bağımsız
değişkenlerin gelecekteki değerlerinin tahmin edilmesi için Sims tarafından yapılan
çalışmalar sonucunda ortaya çıkarılan vektör otoregresif (VAR) model tercih
edilmiştir. Çalışmada ayrıca beklenen ve beklenmeyen kayıp dağılımlarının tahmini
v
için Monte Carlo simülasyon yöntemi kullanılmıştır. Çalışmanın sonunda Türk
bankacılık sektöründeki katılım bankalarının finansal istikrar açısından potansiyel
şoklara karşı yeterli sermaye yeterlilik rasyolarına sahip oldukları dolayısıyla
dayanıklı oldukları sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Basel Sermaye Uzlaşıları, İslami Finans, Katılım Bankacılığı, Risk
Yönetimi, Riske Maruz Değer, Stres Testi.

vi
ABSTRACT

ANALYSIS OF FINANCIAL STABILITY OF PARTICIPATION BANKS IN
TURKISH BANKING SECTOR BY STRESS TESTING METHOD

AKKUŞ, Hilmi Tunahan
Phd. Thesis, Department of Management
Accounting and Finance
Adviser: Prof. Dr. Şakir SAKARYA
2017, 232 pages

In recent studies, value at risk models are often used to measure risk more
accurately. One of the important methods developed to complement these measurement
techniques are stress tests. Stress testing is a technique used to measure the sensitivity of
an asset or a portfolio's risk level against exceptional but plausable events such as a
sudden increase in interest rates, a significant decrease of the gross domestic production,
excessive inflation, or a significant increase in exchange rates.
In this study, 2005:Q1 and 2016:Q2 quarterly data of three participation banks in
the Turkish banking sector were analyzed in terms of credit risk. In the analysis, the
default process is modeled by Wilson's CreditPortfolioView approach. As a dependent
variable, non-performing loans to total loans ratio of the banks were used. On the other
hand, as the independent variables explaining the non-performing loan rates best, the
GDP, three months short term average divident rate of participation banks, oil prices,
dollar exchange rates and inflation rates were found. The vector autoregressive (VAR)
model developed by Sims was chosen to estimate the future values of the independent
variables explaining non-performing loan ratios. Additionally, Monte Carlo simulation
method was used to estimate the expected and unexpected loss distributions. At the end
of the study, participation banks in the Turkish banking sector were found to have
sufficient capital adequacy ratios. Thus, it was seen that they were financially stable
against the potential shocks.

Key Words: Basel Capital Agreements, Islamic Finance, Participation Banking,
Risk Management, Value at Risk, Stress Testing.

vii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ....................................................................................................................... iii
ÖZET............................................................................................................................ v
ABSTRACT ............................................................................................................... vii
İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... viii
TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................... xii
ŞEKİLLER LİSTESİ ................................................................................................. xv
KISALTMALAR ...................................................................................................... xvi
1. GİRİŞ .................................................................................................................... 1
1.1. Amaç ............................................................................................................. 1
1.2. Yöntem .......................................................................................................... 3
2. TÜRKİYE’DE BANKACILIK SİSTEMİ VE RİSK YÖNETİMİ ...................... 4
2.1. Türkiye’de Bankacılık Sistemi ...................................................................... 4
2.1.1. Konvansiyonel (Geleneksel) Bankacılık ................................................ 6
2.1.2. Katılım Bankacılığı ................................................................................ 8
2.1.2.1. Katılım Bankacılığının Tanımı ....................................................... 9
2.1.2.2. Katılım Bankacılığının Amacı ve Önemi ..................................... 10
2.1.2.3. Katılım Bankacılığının Felsefesi .................................................. 11
2.1.2.4. Katılım Bankacılığının Özellikleri................................................ 11
2.1.2.5. Katılım Bankacılığının Gelişimi ................................................... 15
2.1.2.5.1. Dünyada Katılım Bankacılığının Gelişimi ............................... 15
2.1.2.5.2. Türkiye’de Katılım Bankacılığının Gelişimi ............................ 18
2.2. Bankacılıkta Risk Yönetimi ........................................................................ 27
2.2.1. Risk Kavramı ve Bankacılıkta Risk ..................................................... 28
2.2.2. Risk Yönetimi Kavramı ....................................................................... 31
2.2.3. Bankacılıkta Risk Yönetimi Kavramı .................................................. 32
2.2.4. Bankacılıkta Risk Yönetiminin Amacı ve Önemi ................................ 33
2.2.5. Bankacılıkta Risk Yönetiminin Tarihsel Gelişimi ............................... 35
2.2.6. Bankacılıkta Risk Yönetim Süreci ....................................................... 37
2.3. Bankacılık Faaliyetleri Sonucu Oluşan Temel Risk Faktörleri ................... 40
2.3.1. Piyasa Riski .......................................................................................... 41
2.3.1.1. Faiz Oranı Riski ............................................................................ 42
2.3.1.2. Döviz Kuru Riski .......................................................................... 43
2.3.1.3. Likidite Riski ................................................................................ 44
2.3.2. Kredi Riski ........................................................................................... 46
viii
2.3.3. Operasyonel Riskler ............................................................................. 48
3. BANKACILIK SEKTÖRÜNE İLİŞKİN RİSK YÖNETİMİNDE BASEL
UZLAŞILARI ............................................................................................................ 55
3.1. Bankacılık Sektörüne İlişkin Risk Yönetiminde Basel Uzlaşıları ............... 55
3.1.2. Basel-I Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı .................................................... 56
3.1.3. Basel-II Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı .................................................. 60
3.1.4. Basel-III Uzlaşısı .................................................................................. 66
3.2. Türk Bankacılık Sektöründe Risk Yönetimine İlişkin Yasal Düzenlemeler
ve Basel Uzlaşılarına Uyum Süreci ........................................................................ 70
3.2.1. Türk Bankacılık Sektöründe Risk Yönetimine İlişkin Yasal
Düzenlemeler ...................................................................................................... 70
3.2.1.1. Bankalar Kanunu Düzenlemeleri .................................................. 71
3.2.1.2. BDDK Düzenlemeleri................................................................... 75
3.2.2. Türk Bankacılık Sektörünün Basel Uzlaşılarına Uyum Süreci ............ 79
4. BANKALARCA ÜSTLENİLEN RİSKLERİN ÖLÇÜMÜ ............................... 83
4.1. Piyasa Riski Ölçüm Yöntemleri .................................................................. 83
4.1.1. Standart Yaklaşım ................................................................................ 83
4.1.2. İçsel Model Yaklaşımı (Riske Maruz Değer) ...................................... 84
4.1.2.1. Riske Maruz Değer Ölçüm Teknikleri.......................................... 87
4.1.2.2. Varyans-Kovaryans Yöntemi (Parametrik Yöntem) .................... 90
4.1.2.3. Tarihsel Simülasyon Yöntemi ...................................................... 91
4.1.2.4. Monte Carlo Simülasyonu Yöntemi ............................................. 92
4.1.3. Riske Maruz Değer Hesaplamalarını Destekleyici Yöntemler ............ 93
4.1.3.1. Stres Testleri ve Senaryo Analizleri ............................................. 94
4.1.3.2. Geriye Dönük Testler (Back Testing) ........................................... 94
4.2. Kredi Riski Ölçüm Yöntemleri ................................................................... 96
4.2.1. Standart Yaklaşım ................................................................................ 97
4.2.1.1. Standart Yaklaşıma Göre Varlıkların Sınıflandırılması................ 97
4.2.1.1.1. Hazine ve Merkez Bankalarına Kullandırılan Krediler ............ 98
4.2.1.1.2. Merkezi Hükümet İçinde Yer Almayan Kamu Kurum ve
Kuruluşlarına Kullandırılan Krediler .......................................................... 99
4.2.1.1.3. Çok Taraflı Kalkınma Bankalarına Kullandırılan Krediler ...... 99
4.2.1.1.4. Bankalara Kullandırılan Krediler............................................ 100
4.2.1.1.5. Menkul Kıymet Şirketlerine Kullandırılan Krediler ............... 101
4.2.1.1.6. Kurumsal Krediler .................................................................. 101
4.2.1.1.7. Perakende Krediler ................................................................. 102
4.2.1.1.8. Konut İpoteği Karşılığı Krediler ............................................. 102
4.2.1.1.9. Ticari Gayrimenkul İpoteği Karşılığı Krediler ....................... 103
ix