Table Of ContentAZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2 TƏHSİL TARİXİMİZDƏN
Orta əsrlər Azərbaycanında təhsil
anlayışı, strukturu, metodologiyası
və tədris vasitələri (X-XVI əsrlər)
Əkbər Nəcəf
Müəllif: Annotasiya. Müasir yerli və xarici tarixşünaslıqda Azərbaycanın
Əkbər N. Nəcəf — orta əsrlər təhsil tarixi ümumi halda işıqlandırılıb. Həmin çalışmalar,
Orta əsrlər ümumi Türk əsasən, tədris məkanları (mədrəsə və sufi dərgahları) və mədəniyyətin
tarixi tədqiqatçısı. bəzi sahələrini (elm, ədəbiyyat və memarlıq) əhatə edir. Bizim
Azərbaycan, Bakı. məqalədə isə tədris müddəti, səviyyəsi, qaydaları, dərsliklər, kitabxa-
E-mail: nalar, dərs ilinin açılışı, tələbələrin təqaüd və müəllimlərin maaş
[email protected] sistemi, yetim və kimsəsiz uşaqların tərbiyəsi və təhsili haqqında
bu vaxta qədər mədəniyyət tariximizdə işlənməyən mövzular tədqiq
olunub. Orta əsrlərin zəngin mədəni irsi çox zaman siyasi və sosial
hadisələrin işığında araşdırıldığı üçün insan həyatı ilə birbaşa bağlı
məsələlər arxa planda qalmışdır. Halbuki orta əsrlərin maddi, dini,
hüquqi və mənəvi mədəniyyəti əksər hallarda siyasi hadisələrin
önündə gəlirdi. Orta əsr Azərbaycan hökmdarlarının bir çox hallarda
alim və şair kimliyi ilə diqqət çəkməsi məhz dövrün təhsil anlayışının
səviyyəsinə və əhəmiyyətinə işarədir. Mənbələr orta əsrlər Azər-
baycanında içində birdən çox orta və ali təhsil ocaqlarının olduğu
şəhərlərdən, böyük vəqflərdən və hətta vəqf şəhərlərindən, məd-
rəsələrdə dərs verən çoxsaylı alim və müdərrislərdən, böyük və
məşhur kitabxanalardan, xalqın təhsil səviyyəsindən bəhs edirlər.
Bu dövrdə elmin bəzi sahələrinin, xüsusilə də ədəbiyyat, siyasət
elmi, tibbin geniş rəğbət gördüyünə və inkişafına şahid oluruq.
Maraqlı cəhətdir ki, tədqiq edilən dövrdə mövcud olmuş dövlətlərin
Açar sözlər: məmur və dövlət adamlarını, hətta hərbi kadrlarını hazırlamaq
tədris, dərs, məktəb, üçün xüsusi məktəbləri fəaliyyət göstərirdi. Nəticə etibarilə orta
mədrəsə, talib, talibə, əsrlərdə təhsilə maraq yüksək idi. Bu da bizə, müasir tarixçilikdə
təlim, müəllim, kitab, zənn edildiyinin əksinə, orta əsr insanlarının təhsil və elmdən uzaq,
vəqf, kitabxana. savadsız kütlələr olmadığını deməyə əsas verir.
DOI: 10.32906/AJES/683.2018.02.08
Məqaləyə istinad:Nəcəf Ə. (2018) Orta əsrlər Azərbaycanında təhsil anlayışı, strukturu, metodologiyası və tədris
vasitələri (X-XVI əsrlər).«Azərbaycan məktəbi». № 2 (683), səh. 107–123
Məqalə tarixçəsi
Göndərilib: 16.05.2018; Qəbul edilib: 13.07.2018
http://journal.edu.az 107
Azerbaijan Journal of Educational Studies. 2018. №2
The educational concept, its structure,
methodology and teaching tools of
medieval Azerbaijan (X-XVI centuries)
Akbar Najaf
Author: Abstract. Some issues of the medieval history of Azerbaijan in
Akbar N. Najaf, modern local and foreign historiography were considered in general.
A researcher of general These studies mainly cover study areas (madrasah and Sufi associ-
Turkish history of the ations) and some areas of culture (science, literature and architecture).
Middle Ages. In our research, we studied issues that have not been covered in
Azerbaijan, Baku. our cultural history, including teaching time, levels, educational
E-mail: rules, textbooks, libraries, academic year, scholarships to students
[email protected] and teachers' salaries, orphans and homeless children. Since the
rich cultural heritage of the Middle Ages was often studied in the
light of political and social events, issues directly related to human
life were in the background. However, the material, religious, legal
and spiritual culture of the Middle Ages was often at the forefront
of political events. The attention of medieval Azerbaijani rulers in
many cases to the personality of the scientist and poet indicates the
level and importance of the period of instruction. Sources tell of
medieval Azerbaijan about the great number of scholars and
educators, large and renowned libraries and the education of the
people, who teach in many madrasahs, cities of great importance
and even foundations of cities. During this period, we have witnessed
some areas of science, in particular literature, political science
(sofas and palace schools), as well as the widespread popularity of
medicine. It is noteworthy that special schools functioned for the
Keywords: training of civil servants and statesmen, even state servicemen
teaching, lesson, school, during the training period. As a result, interest in education in the
madrasa, student, Middle Ages was high. This, unlike what we thought in modern
training, teacher, book, history, gives us grounds to say that medieval people are far beyond
foundation, library. education and science and are illiterate.
DOI: 10.32906/AJES/683.2018.02.08
To cite this article:Najaf A. (2018) The educational concept, its structure, methodology and teaching tools of medieval
Azerbaijan (X-XVI centuries).Azerbaijan Journal of Educational Studies. Vol. 683, Issue II, pp. 107–123
Article history
Received: 16.05.2018; Accepted: 13.07.2018
108 http://journal.edu.az
Əkbər N. Nəcəf
Orta əsrlər Azərbaycanında təhsil anlayışı, strukturu, metodologiyası və tədris vasitələri (X-XVI əsrlər)
Təhsil sahələrinin müxtəlifliyi • məscidlər;
• camilər;
Orta əsrlərdə Azərbaycanın təhsil sistemi • saraylar və divan məktəbləri;
Şərqi İslam coğrafiyası təhsil sisteminin bir • kitabxanalar və kitab dükanları;
parçası idi. Bu təhsil sistemi, sadəcə, mədrə- • üləma evləri;
sələrlə məhdudlaşmırdı. Birincisi, Şərqi İslam • ədəbi məkanlar;
coğrafiyasında təhsil geniş bir sistem təşkil • badiyə (çöl);
edirdi və siyasi-sosial sahənin bütün qollarına • hərəm məktəbləri (saray qadınları üçün);
sirayət etmişdi. İkincisi, təhsil imkanları və • mədrəsələr;
məkanları müxtəlifliyinə görə seçilirdi. • ribatlar və dərgahlar.
Üçüncüsü, təhsilli olmaq cəmiyyətdə xüsusi
bir status sayılırdı. Dördüncüsü isə orta əsr Adları qeyd olunanlar arasında əsas təhsil
dövlətlərinin kadr siyasəti təhsilli insanların müəssisələri kimi mədrəsələr, saraylar, məscid-
idari-inzibati mexanizmdə yer almasına camilər ilk sırada gəlirdi [Çelebi A. 2013,
söykənirdi. s. 23 və d.]. Bu təhsil ocaqlarının hamısı xalq
Tədqiqatçı alim Əli Məzahiri 1951-ci ildə arasında ümumilikdə məktəbadlanırdı. Dinin
Parisdə fransızca nəşr etdirdiyi «Ortaçağda mərkəzində kitabolması səbəbindən, məktəb
müslümanların yaşayışları» adlı əsərində X anlayışı kitaba əsaslanan bir oxuma və öyrənmə
əsrdən etibarən təhsil sahəsində İslam sistemi idi. Lakin zamanla məktəb insanlara
dünyasında bir inqilab olduğunu yazır: «O verilən ilk təhsil sistemini əhatə etməyə başladı.
vaxta qədər orta əsrlərin Orta Şərqində məktəb George Makdisinin də qeyd etdiyi kimi,
olaraq, sadəcə, məscidlərdə uşaqlara verilən «məktəb və ya küttab, sadəcə, ilk dərəcə təhsil
əqaid (inanc) dərsləri və müsəlman filosoflar, verən məkanı» ifadə etməyə başladı [Makdisi
yaxud mötəzilə tərəfindən yaradılmış olan və G. 2007, s. 58].
akademiya sayıla biləcək «Dar əl-Hikmət»lər O dövrün təhsil anlayışları arasında
məlum idi. Bu ikisi arasında ikinci dərəcəli «badiyə»nin adı xüsusilə zikr edilməlidir.
bir təhsil anlayışı mövcud deyildi. Buna görə Badiyə ərəbcə «çöl» mənasına gəlir. Bir dili
də X əsrdən əvvəl təşkilatlanmış ümumi bir bütün incəlikləri və mükəmməlliyi ilə
təhsil anlayışının olmadığını qəbul etməliyik. öyrənmək üçün təhsilli insanlar çöldə yaşayan
Xalq əqaidi (inancları), dinin praktik tərəflərini, qəbilələr arasında yaşayırdılar. Bu təhsilə
bəzi yazı və hesab qaydalarını öyrənməklə badiyə adı verilirdi. Məsələn, X əsrin məşhur
kifayətlənərkən, sosial təbəqənin zirvəsində şairi Seyyiduk Bəsrədəki təhsilini və ədəbi
yer alan, çoxu mötəzilə anlayışlı ilahiyyatçılar, araşdırmalarını tamamladıqdan sonra klassik
hökmdarlar və siyasətçilər fəlsəfə və dəqiq ərəbcə təhsilini artırmaq məqsədilə badiyəyə
elmlər oxuyurdular» [Mazaheri A. 1972, s. getmiş və fasiləsiz on il bədəvi qəbilələr
159]. arasında qalmışdır. Onun müasiri olan Tənubi,
X əsrdə Orta Asiyada Qaraxanlılar (766- Seyyidukun çalışmalarından bəhs edərkən
1212) və Misirdə Fatimilərdən (909-1171) «Vasıtın ən məşhur şairi, bir lüğət müəllifi və
başlayıb, Qacarların son dövrünə qədər təsirini dilçi alim» olaraq söz edir [Çelebi A. 2013,
qoruyan mədrəsə təhsili yeganə təhsil sistemi s. 23 və d.]. Bu da badiyə təhsilinin bir növ
deyildi. Aparılan araşdırmalar orta əsrlərdə praktika və ali dərəcəni artırmaq olduğunu
Azərbaycan da daxil olmaqla İslam ölkələrində deməyə imkan verir. Eyni anlayış türklər
başlıca təhsil mərkəzlərinin aşağıdakı kimi arasında da mövcud idi. Mahmud Kaşqari
olduğunu qeyd edirlər: 1072-1074-cü illərdə yazdığı «Divani Lüğəti-
t-Türk»də yer alan kəlmələrin çoxunu köçəri
• məktəblər və küttablar; həyat sürən türk tayfalarının dilindən
• suffə; toplamışdı.
http://journal.edu.az 109
TƏHSİL TARİXİMİZDƏN
Təhsil müddəti və səviyyəsi Yaqut əl-Həməvinin Qəznəvi sultanlığının
(962-1187) məşhur tarixçisi Beyhakinin
Məktəblərin təhsil anlayışı, zənn edildiyi avtobioqrafiyasında verdiyi məlumatlara
kimi, şagirdlərə ibtidai təhsil verməklə müraciət etmək olar. Həməviyə görə, Əbül-
məhdudlaşmırdı. Məktəb və ya küttab təhsili fəzl Beyhaki 15 yaşına çatana qədər məktəbdə
alan şəxs əsər yazacaq dərəcədə savada nəhv, lüğət və ədəb-şeir təhsili almış və bu
yiyələnirdi. Məsələn, Zahiriyyə məzhəbinin dərsləri 11 kitabdan keçmişdir. Həmin əsərlər
banisi olan Davud ibn Əli əz-Zahirinin oğlu arasında fiqh (hüquq-şəriət), canlılar (təbiət),
Məhəmməd küttab təhsili alsa da, «Kitab üz- səmavi cisimlər (astronomiya) və ərzi varlıqlar
zəhra» adlı məşhur əsərini ərsəyə gətirmişdi.1 haqqında məlumat verən ərəbcə-farsca lüğət
O, bu əsəri yazdığı vaxt 15 yaşında idi. Yenə də yer alırdı [Makdisi G., s. 59]. Bu son məlumat
XI əsrdə Vasıt şəhərindən olan bir şairin mək- məktəbdə şagirdlərə elmlərin təməl
təb təhsilini bitirdikdən sonra dövlət idarəsində terminologiyasının öyrədildiyini deməyə əsas
katibliyə başladığı qeyd edilir. Rum mənşəli verir.
olan və «Kitab əl-buldan» adlı ensiklopedik Məktəbi tamamlayanlar əlavə 10-11 illik
bir əsər ərsəyə gətirən Yaqut əl-Həməvi kölə ali təhsilə davam edə bilərdi. Ali təhsil, əsasən,
həyatı yaşadığı halda, tacir olan sahibindən hüquq (fiqh), tibb (təbabət) kimi yüksək
oxumağı və yazmağı öyrənmiş və onun peşəkarlıq tələb olunan sahələrdə çalışmaq
tərəfindən məktəbə göndərilmişdir. Yaqut üçün vacib idi. XII əsrdə yaşamış Orta Asiya
əvvəlcə sahibi üçün, onun vəfatından sonra tarixçisi, mühəddis, ilahiyyatçı və filoloqu Əbu
isə özü həm tacir, həm də sahaf (kitab satıcısı) Səad Əbdülkərim ibn Məhəmməd əs-Səmani
olaraq fəaliyyət göstərmişdir. O aldığı ibtidai ət-Təmimi əl-Mərvəzi (1113-1167) içində
təhsillə içində Azərbaycan haqqında da mühüm yüzdən çox Azərbaycan alimi haqqında da
məlumatların yer aldığı çoxcildli və qiymətli məlumatın yer aldığı «Kitab əl-ənsab» (Nisbələr
bir əsəri bizə miras qoymuşdur [Brockelmann kitabı) adlı əsərində İslam dünyasında təhsilin
Carl.1942, s. 249-250]. Bu nümunələrdə mükəmməlliyi haqqında qiymətli məlumatlar
məqsəd, məktəb və küttablarda verilən təhsilin verir. Onun əsərində adını zikr etdiyi Urmiyə,
yüksək səviyyəsini vurğulamaqdır. Xoy, Ərdəbil, Maku, Naxçıvan, Şamaxı, Gəncə,
Məktəblər şagirdi, əsasən, ədəb elmləri Beyləqan və s. şəhərlərdən çıxmış yüzlərlə
sahəsində ustad hesab edilən bir alimin alimin 10 il məktəb və 10-11 illik mədrəsə
nəzarətində, bir növ, ali təhsilə hazırlayırdı. təhsili aldıqdan sonra Misir Qahirəsindən Orta
Bu elm ocaqlarında təhsil 10 ildən az davam Asiyanın Şaşına qədər geniş coğrafiyada ka-
etmirdi. Xəlifə Məmun nəslindən olan Əhməd tiblik, təbiblik, qazılıq və müdərrislik (mədrəsə
ibn Əli əz-Zəvvalın (1115-1190) on illik müəllimliyi) etdikləri xəbər verilir
təhsildən sonra məktəbdən 14 yaşında [N.Əliyeva.2010, s. 91-133].
ayrıldığını nəzərə alsaq, bir müsəlman üçün Təhsilin səviyyəsinə və dərəcəsinə görə
ibtidai təhsilin 4-5 yaşından başladığı, bu yaş Azərbaycan məktəbləri və mədrəsələrinin,
həddinin 7-8-i keçmədiyi məlum olur [Makdisi, vəqfiyyə və saraylarının digər böyük İslam
s. 59]. Lakin oxumaq və yazmaq arzusunda şəhərlərindəkindən heç də geri qalmadığını
olan və bu istəyini uşaq və gənclik yaşlarında XI əsrdə Azərbaycanda olmuş görkəmli ərəb
həyata keçirmək imkanı əldə etməyənlər də alimi İbn Makulanın (1030-1082) Gəncə
istədikləri yaşda ibtidai təhsil üçün məktəblərə məscidi, mədrəsəsi və kitabxanası haqqında
müraciət edə bilərdilər. Belə ki, Yaqut əl-
Həməvi böyük yaşlarında məktəbə getmişdi.
...............................................................................................
Orta əsrlərdə Azərbaycanın da daxil olduğu
1«Kitab əz-zəhra», yəni «Çiçək kitabı» bir növ şeir
Şərqi İslam coğrafiyasında təhsilin müddətini
antologiyasıdır. Məhəmməd ibn Davud həmin
və təhsil səviyyəsini tam dəqiqləşdirmək üçün kitaba seçdiyi şeirləri nəsr şəklində toplamışdır.
110 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
Əkbər N. Nəcəf
Orta əsrlər Azərbaycanında təhsil anlayışı, strukturu, metodologiyası və tədris vasitələri (X-XVI əsrlər)
verdiyi məlumatlardan anlayırıq. O, əsərində tələbə mübadiləsinin olduğunu düşünmək
55 nəfər azərbaycanlı alimin adını qeyd edərək olar. [Əliyeva N. 2015, s. 86].
onların yetişdiyi elmi mühitin təhsil Tədqiqatlardan belə məlum olur ki, oxumaq
imkanlarına da işıq tutur [Əliyeva N. 2014, s. arzusunda olanlara verilən ilkin təhsil müddəti
20]. Azərbaycan şəhərlərində yüksək təhsil maksimum 10-11 il idi. Ancaq məktəbə
verən ocaqların hələ VII-VIII əsrlərdə başlayan bütün şagirdlərin bu təhsil müddətini
formalaşdığını təbrizli alim Vəliyuddin Əbu tamamladıqları iddia edilə bilməz. Böyük
Abdullah Məhəmməd ibn Abdullah əl-Əmri əksəriyyətin, Əli Məzaherinin qeyd etdiyi kimi,
ət-Təbrizinin Azərbaycan mütəfəkkirlərini də təməl əqaid elmlərini əldə edərək məktəbləri
əhatə edən VIII əsr alimlərinin qısa həyat tərk etdiyinə inanmaq lazımdır. Məktəb və
hekayəsini əks etdirən «əl-İkməl fi əsmə ər- küttabları tamamladıqdan sonra başlayan ali
ricəl» əsərindən anlayırıq.2 Digər tərəfdən, təhsil isə minimum 10-11 illik olub, bu
«Kitab əl-Müştərək» adlı əsərdə ümumilikdə müddətdən sonra icazət (diplom) alanlar
Azərbaycanın 21 məntəqəsi haqqında məlumat xəstəxanalarda, mədrəsələrdə, hüquq
verilib, həmin yerlərdəki təhsil məkanlarına sistemində işlə təmin olunurdular. Bu bizə
da toxunulmuşdur [Əliyeva N. s. 62]. bir mütəxəssisin təhsil həyatının, orta hesabla,
Artıq XI əsrdən etibarən Səlcuqlar, sonra 20 ildən az olmadığını deməyə əsas verir. Belə
isə Atabəylər dövründə Azərbaycanda bütün məlum olur ki, 4-5 yaşından məktəb həyatına
Şərqi İslam coğrafiyasında tanınan məktəblər, başlayan bir uşaq, 25 yaşında ali təhsil
mədrəsələr, saray məktəbləri mövcud idi. ocaqlarının birindən məzun olmaq şansına
Tədqiqatçı Nərgiz Əliyeva bir əsərində həmin sahib idi. Ancaq təhsilini bu müddətlə
dövrdəki Azərbaycanın ali məktəblərinin məhdudlaşdırmayıb, davam etdirənlər də
siyahısını tərtib etməyə çalışıb. Həmin əsərdə vardı. Məsələn, Beyhaki təhsil həyatını 37
Gəncə, Şamaxı, Beyləqan, Marağa (Atabəylər, yaşında tamamlamışdı. Bu onun, təqribən, 30
Qazı, Əhmədağa), Zəncan, Naxçıvan, Mərənd ildən çox təhsil aldığını deməyə əsas verir
və Xoy mədrəsələrinin adları çəkilir [Əliyeva [Makdisi G., s. 60].
N. 2015, s. 67-74, 78, 84, 85, 86]. Ali təhsilin müddətləri arasında fərq
Cəlayirlər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular məktəblərin dərəcə və əhəmiyyətinə görə də
və Səfəvilər dövründə Azərbaycanda çox sayda yaranırdı. Məsələn, divan məktəbləri,bir növ,
mədrəsələr fəaliyyət göstərirdi. Tacəddin şah siyasi idarəetmə profilli universitetlərin
Əlişah mədrəsəsi, Rəşidəddinin oğlu missiyasını icra edirdi. Bu məktəblərdə dövlət
Qiyasəddin Məhəmmədin Qiyasiyyə mədrəsəsi, işlərində katiblikdən vəzirliyə qədər xidmət
Əmir Şeyx Həsən Cəlayiri mədrəsəsi, Şeyx edən şəxslər təhsil alırdılar. Sultanlar qulam
Üveys mədrəsəsi, Sultan Əhməd Cəlayiri olaraq işə götürdükləri hərbi, siyasi və
mədrəsəsi, Sahənşahın arvadı Xədicə Bəyimin təhlükəsizlik xidmətlərindəki məmurlarını da
tikdirdiyi Müzəffəriyyə və Bəyim mədrəsələri həmin məktəblərdə yetişdirirdilər. Qul kimi
bunlara nümunədir. Bu mədrəsələrin hər biri alınıb dövlət məmuru dərəcəsinə qədər
elmin müxtəlif sahəsində mütəxəssislər yüksəldilən həmin qulamların 30 yaşından
yetişdirirdilər. Məsələn, Şamaxının Məlhəm tez rəsmi vəzifə tutmadıqlarını Nizamülmülk
kəndində açılan və uzun illər fəaliyyət göstərən «Siyasətnamə» əsərində qeyd edir [Niza-
«Mədrəseyi-tibb» həm yüksək səviyyəli tibbi mülmülk, Siyasətnamə, 1999, s. 74; Əkbər N.
təhsil mərkəzi, həm də xəstəxana idi. Bu 2017, s. 160]. Bu məktəblərdə riyazi elmlərə
mərkəz görkəmli şair Xaqaninin əmisi Qafiyəd-
din Ömər ibn Osman tərəfindən açılmışdır.
...............................................................................................
Məşhur həkim və filosof olan Qafiyəddinin
2Bu əsər «Muşkətul-məsahib» adlı əsərlə birlikdə
Şamaxı mədrəsəsi ilə olan əlaqələrini nəzərə
1898-1899-cu ildə Peterburqda rus dilində nəşr
alsaq, həmin dövrdə mədrəsələr arasında olunub.
http://journal.edu.az 111
TƏHSİL TARİXİMİZDƏN
böyük üstünlük verildiyi də qeyd edilir. X aşağı səviyyədə katib, müxtəlif dini vəzifələrə
əsrdə yaşamış Əbu Cəfər ibn Şirzad 20 yaşına sahib olduqları kimi, elmin müxtəlif sahələrində
çatdığı halda divan məktəblərində təhsilinə də fəaliyyət göstərə bilərdilər.
davam etdiyini xəbər verir. Hətta Şirzad • İkinci dərəcə isə suhbə adlandırılırdı,
özündən böyük qardaşının da eyni məktəbdə hazırkı dövrün magistratura və doktorantura
oxuduğunu yazır [Makdisi G., s. 76]. təhsilinə bərabər hesab olunan təhsil idi.
Saray və ya divan məktəbində təhsil almaq İxtisaslı kadr hesab olunan suhbə təhsilli
dövlət sistemində çalışmaq və yüksəlmək məzunlar vəzirlikdən qazılığa, divan rəis-
üçün əsas vasitə idi. Məsələn, Fatimilər dövrünə liyindən müdərrisliyə, həkimlikdən fəqihliyə,
aid bir məlumatda həmin vəziyyət belə izah kitabxanaçılıqdan elçiliyə qədər bütün rəsmi
edilir: «O zamanlar hər divan məmurunun (saray) və qeyri-rəsmi (vəqflərdə) üst səviyyəli
ədəb sahəsində bir az dərs almış oğlunu vəzifələrdə çalışa bilərdilər.
katiblik sənətini öyrənməsi üçün divana
gətirməsi adətə çevrilmişdi. Tələbə burada Dərs ilinin açılışı
təhsil alır, ədəb elmlərinə maraq göstərib,
öyrənirdi». Bu məlumatın Əyyubilər dövlətinin Məktəb və mədrəsələrdə tədris ilinin açılışı
vəziri olmuş Qazi Fazil əl-Beysani tərəfindən XI əsrdə təkmilləşdirilmişdir. Açılışlar, əsasən,
qeyd edilməsi olduqca mühümdür. Çünki təntənəli şəkildə gerçəkləşdirilirdi. Buna səbəb
Beysani özü həmin təhsil sistemində yetişərək hakim dairələrin belə açılışları özləri üçün
əvvəlcə Fatimilər dövlətində yüksək rütbəli hörmət əlaməti saymaları idi. Açılış dərsləri
dövlət məmuru, sonra isə Əyyubilər dövründə sadəcə müdərrislər üçün deyil, həmin bölgənin
baş vəzir olmuşdur [İbn Xəllikan, 1948-1949, qazıları, qadıl-qudatları (baş qazı, qazılar
s. 219]. Belə ki, Beysaninin özünü də divan qazısı), elm mənsubları və alimləri üçün də
məktəbinə Fatimilər dövründə divan rəisi əhəmiyyət kəsb edirdi. Açılış dərsində ilk dəfə
olan İbn əl-Xəllal imtahanla qəbul etmişdi müdərrisliyə başlayan müəllimlər böyük
[İbn Xəllikan, 1948-1949, s. 220]. İbn Xəlliqanın kütlənin hüzurunda kürsüyə çıxır və ilk dərsini
verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, məmur keçirdi. Demək olar ki, şəhərin bütün
övladları olmasına baxmayaraq, divan təbəqəsindən insanlar onun dərsinə qulaq
məktəbinə qəbulda şagirdlərə güzəşt edilmirdi. asıb qiymət verirdilər [Makdisi G., s.235].
Belə qəbul imtahanları xeyli çətin və ciddi Məktəb və ya mədrəsəyə təyin olunan alim
elmi mühakimələr aparılaraq keçirilirdi. açılış dərsində müxtəlif mövzulara və ya bir
Beysaninin özü həmin qəbul imtahanında mövzu içərsində bir neçə məsələyə toxuna
«Hamasə»də yer alan iki hadisəni təhlil etdiyini, bilərdi. Buna görə də müəllimin istədiyi
verilən nəzm parçalarını nəsr halına gətirdiyini, mövzunu seçib, həmin mövzuda mühazirə
hətta lazım gələrsə, əvvəldən axıra bütün oxumağa ixtiyarı var idi. Təhsil ilinin açılışı
kitabın bu şəkildə təhil edilməli olduğunu təntənəli mərasim halında qeyd edildiyindən
qeyd edir [İbn Xəllikan, 1948-1949, s. 220]. mədrəsə, məscid və camilərin həyətində
Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, Beysaninin müxtəlif növ şirniyyatlar bişirilir və bunlar
atası Fələstin qazısı olub, dövlət sistemində şəhərin bütün təhsil məkanlarına və xeyriyyə
məmurlardan da yüksək mövqeyə sahib idi ocaqlarına paylanırdı. Açılış dərsində iştirak
[İbn Xəllikan, 1948-1949, s. 224]. edənlərin sayı, eyni zamanda, o müdərrisə
Bu qeyd etdiklərimiz orta əsrlərdə təhsil verilən ümumxalq qiymətinin ölçüsü sayılırdı.
sisteminin əsas iki dərəcəli olduğunu deməyə Əgər iştirak edənlər çoxdursa, bu həmin alimin
əsas verir: elmi savadına və böyüklüyünüə dəlalət edirdi.
• Birinci dərəcə — təlimadlandırılan təməl Açılışa gələnlərin azlığı müdərrisin alimliyinə
təhsil, bir növ, günümüzdəki orta və ali məktəb xalqın etinasız yanaşdığını ifadə edirdi. Əgər
təhsili idi. Buradan məzun olanlar məmur, açılışda kifayət qədər adam yoxdursa, bu,
112 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
Əkbər N. Nəcəf
Orta əsrlər Azərbaycanında təhsil anlayışı, strukturu, metodologiyası və tədris vasitələri (X-XVI əsrlər)
müdərrisin müəllimlik fəaliyyətinin sona əxlaqi böyüklüyünə Sədrəddin Konəvinin
çatdığını xəbər verirdi. Onun ya yerini «Cami əl-üsul» dərslərində şahid olmuşdu
dəyişdirir, ya müdərrislikdən uzaqlaşdırır, ya [Kaymaz N., Pervae M., 1970, s. 185].
da öz üzərində işləməsi üçün əlavə vaxt və Bu, mədrəsələr, şəhərlər, hətta idarəçilər
imkan tanınırdı [Makdisi G., s. 238]. arasında rəqabətə səbəb olurdu. Belə ki,
Açılış dərsləri müəllimlərin öz bacarıqlarını, alimlikdə ad çıxarmış bir müdərrisin hansısa
təhsil səviyyələrini, suallara necə yanaşdıqlarını şəhərə gəlib oradakı mədrəsədə müəllimlik
və elmi məsələləri necə təhlil etdiklərini fəaliyyətinə başlaması o bölgə və şəhərdə
nümayiş etdirirdi. Burada əsas məsələ alimin güclü sosial, mədəni, insani təsir yaradırdı.
öz fikrini ifadə etmək bacarığının olub- Bir alimin yer dəyişdirməsi onunla birlikdə
olmadığını, hər hansı bir məsələyə yeni ciddi bir elmi gücün yerini dəyişdirməsi
yanaşma gətirib-gətirmədiyini xalqın hüzu- mənasına gəlirdi. Bir anda adi bir şəhər elm
runda aşkarlamaq idi. Təhsil sisteminin başlıca mərkəzinə çevrilə bilərdi. Bu öz növbəsində
xüsusiyyətlərindən biri, bəlkə də ən mühümü həmin şəhərin ticari imkanlarına təsir edir,
«kitaba əsaslanan fikirlərə tənqidi yanaşma» dini ziyarətlər sırasında böyük karvanların
metodu idi [Makdisi G., s. 247]. Müəllim və ya öz istiqamətini o şəhərdən salmasına yol
alim oxuduqlarını təkrar etməməli və onların açırdı.
təbliğatçısına çevrilməməli idi. Bir növ, alimin Açılış mərasimlərinin bu qədər təntənəli
elminin xalq tərəfindən təsdiqləndiyi bir keçirilməsindəki məqsədlərdən biri də
sistemdə insanlar öz uşaqlarını həmin müdərrislə birlikdə həmin şəhərin və ida-
müəllimə etibar etmələrinin imtahanını rəçilərin öz təbliğatını aparmaq fürsəti əldə
keçirirdilər. Nəzərə alsaq ki, açılış dərslərində etmələri idi. Buna görə də bir çox idarəçilər
mədrəsələrin olduğu bölgə və şəhərlərin bütün tanınmış alimlərin öz mədrəsələrini də-
elm adamları, fəqihləri, dövlət məmurları, yişdirməsini istəmir və lazım gəlsə, onun üçün
katibləri, hökumət üzvləri iştirak edirdi, o za- əlavə maddi-mənəvi imkanlar yaradırdılar.
man müdərrislər üçün bu imtahanların elə Orta əsrlərin müəllifləri, xüsusilə də avto-
də rahat keçmədiyi ortaya çıxır. Bəzi bioqrafiya yazan elm adamları ölkələr
müdərrislərin açılış dərslərinə rəğbət o arasındakı səyahətlərini şöhrətini eşitdikləri
dərəcədə böyük olurdu ki, hətta ətraf alimlərin dərslərinə və bu dərslərdəki
ölkələrdən və şəhərlərdən alimlər və məharətlərinə şahid olmaq üçün planlayırdılar.
müdərrislər də bu məclislərdə iştirak edirdilər. Əgər İbn Məqkulə, Səmani, Yaqut əl-Həməvi
İnsanların kütləvi şəkildə təhsil mərkəzlərində alimlərin həyat hekayəsini yazmaq və
toplanması üçün ən uyğun zaman isə Həcc hazırlamaq üçün Azərbaycana gəlmişsə, bunda
mərasimlərinin başladığı zamanlar idi. Bu da onların dərslərində iştirak etdikləri
bizə, tədris ilinin açılış tarixinin Həcc mühəddislərin rolu böyükdür. Artıq XI əsrdə
mərasimlərinin başladığı aylarda olduğunu Gəncəni ziyarət edən alimlərin sayında artım
deməyə əsas verir [Keleş M., 2016, 4 (8), dövrün mənbələrində də əks olunmağa
s. 158-159]. başlayır. N.Əliyeva yazır ki, «ərəbdilli
Bəzi idarəçilər müdərrislikdə şöhrət sahibi müəlliflərdən bəziləri şəhərə səfər edərək
olan alimləri öz mədrəsələrinə dəvət edirdilər. onun məscidi, kitabxanası, tədris müəssisələri,
Həmin alimin bu təklifi qəbul edib, o mədrəsəyə burada təşkil olunan hədis məclisləri, yerli
gəlməsi, o şəhərin etibar qazanmasına yol alimlərlə görüş və müzakirə apardıqları
açırdı. Məsələn, Anadolu Səlcuqlu dövlətinin məclislər və s. haqqında bilgi vermişlər»
vəziri Pərvanə 1273-cü ildə Kayseridə tikdirdiyi [Əliyeva N., s. 31]. Oxşar mənzərəyə Təbriz,
mədrəsəyə Elxanlı dövrünün böyük alim- Şamaxı, Ərdəbil və digər şəhərlərdə də rast
lərindən olan Qütbəddin Şirazini dəvət etmişdi. gəlmək mümkündür.
Vəzir Pərvanə bu alimin elmi istedadına və
http://journal.edu.az 113
TƏHSİL TARİXİMİZDƏN
Müəllimlər və tələbələr əsasını təşkil edirdi. Hifz etmək, G.Makdisinin
açıqlamasına görə, «bol miqdarda materialların
Orta əsr təhsil sistemində müəllimlər və əzbərlənməsinə, mənalandırılmasına və
tələbələr arasında dərəcələndirmə onların müəyyən məsafələr buraxmaq şərti ilə təkrar-
aid olduqları mədərəsə, məktəb və küttablara lanmasına söykənirdi». Xüsusilə də Quran,
görə fərqlənirdi. Müəllimlər arasındakı lüğət, rəvayət, fiqh və şeir dərsləri sözün
dərəcələndirmə bu şəkildə idi: həqiqi mənasında tələbənin hafizə gücünə
• Muid3 ; bağlı dərslər idi [Makdisi G., s. 241]. Lakin
• Müfid4 ; belə hafizə gücünə sahib tələbələr nadir hal-
• Müdərris və ya dərsiam5. larda ortaya çıxırdı. Məhz bu səbəbdən Şabi
kimi bir alim «əgər biri, sadəcə, mənim
Şagirdlər və ya tələbələr arasında dərəcə- unutduqlarımı əzbərləmiş olsaydı alim olardı»
ləndirmə isə belə aparılırdı: deməklə hifzin hər zaman mümkün olmadığını
• Tələbə-i ülum (suxtə, softa)6 ; dilə gətirmişdi. Amma Şabidən fərqli olaraq
• Danişmənd7; güclü hafizəyə sahib tələbələr və alimlər də
• Müləzim8.
Bu sıralama xaricində müəllimlər və tələ-
bələrin öz titulları var idi. Məsələn, müəllimlər ...............................................................................................
arasında molla, əllamə, qare, mühəddisvə fəqih 3Mədrəsələrdə müzakirələr aparanlar,
müdərrislərin köməkçiləri səviyyəsində olanlara
kimi titullar əsas qəbul edilirdi. Mədrəsə
verilən ad. Bəzi mədrəsələrdə xüsusi bir sinfə
kadrlarının çoxalması və mədrəsə təhsil sis-
nəzarət edənlərə, tam olaraq dərs demək vəzifəsi
teminin təkmilləşdirilməsi ilə müdərrislər olmayanlara bu ad verilirdi. Muid, bir növ
arasındakı dərəcələndirmə də dəyişmişdir. müdərris ilə tələbə arasında vasitəçi rolunu
Buna görə hər mədrəsədə ulə (ilk), saniyə oynayırdı. Bu vəzifə günümüzdə «assistent»
dərəcəsinə uyğun gəlir.
(ikinci) və səlisə (üçüncü) olmaqla üç müdərris
4Əsasən, XV-XVI əsrlərdə işlədilməyə başlanılan
vəzifələndirilmişdir.
bu termin muiddən bir dərəcə yüksək,
Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, tələbəlik
müdərrisdən bir dərəcə aşağıda yer alan,
dövrü 14-15 yaşdan başlayırdı. Bu yaşa qədər günümüzdə «dosent» dərəcəsində olan
uşaqlar şagird sayılır və məktəb təhsili alırdılar. müəllimləri ifadə edirdi. Müfidlər mədrəsələrdə
14-15 yaşından mədrəsə təhsilinə başlayan oxudulan dərslərdə müdərrisin ərz etdiyi, ancaq
tələbənin tam vaqif olmadığı məsələləri təhlil edib
tələbə 20-21 yaşlarında mübahisə etmək, bir
açıqlayırdılar.
mövzunu sərbəst işləmək, tələbələr arasında
5Müdərris və ya dərsiam mədrəsələrdə dərs
çalışmalar aparmaq səviyyəsində elmi bacarığa
demək hüququ olan müəllimi ifadə edirdi.
sahib olurdu [Anameriç H., Rukancı F., 2008, Müdərrislər tam elm sahibi olub, təhsil sistemində
s. 40]. ən üst səviyyədə yer alan alimlik dərəcəsinə sahib
şəxslər idi.
Təhsil metodologiyası 6Softa – mədrəsə tələbəsi mənasında olub, xalq
arasında istifadə edilən bir termin idi. Mədrəsə
müəllimlərinin sözlərinə görə, elm eşqi ilə alışıb-
Mədrəsələrdəki təhsil deduktivadlandırılan
yanan uşaqları xalq bir az da kinayə ilə «suxtə»
metoda əsaslanırdı. Bu metodun əsasını adlandırırdı. Həmin ad daha sonra dəyişərək softa
müəyyən mövzularda əsər yazmış və bir neçə şəklini alıb.
məsələdə fikir bəyan etmiş alimlərə bağlılıq 7Mədrəsə təhsili almış insanlar üçün istifadə
və onları dinləmək təşkil edirdi. Bu təhsil edilən bir sifətdir. Farsca bir termin olan
danişmənd Elxanilərdən sonrakı dövrlərdə sürətlə
metodu əzbər (hifz), təkrar, qavrama, müzakirə
yayılmağa başladı. Danişmənd adını alan tələbə
və qeydlər aparmaq (dəftər)şəklində gerçək-
«elm sahibi» hesab olunurdu.
ləşirdi.
8Mədrəsə təhsilini tamamlayıb icazət (diplom)
Hifz, yəni əzbər, təhsil metodologiyasının
alan tələbəyə verilən ad.
114 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
Əkbər N. Nəcəf
Orta əsrlər Azərbaycanında təhsil anlayışı, strukturu, metodologiyası və tədris vasitələri (X-XVI əsrlər)
vardı. Məsələn, Makdisi, Xələf əl-Əhmərin 40 köməkçi rolunu icra edirdi [Makdisi G., s. 255
min beyt əzbərlədiyini qeyd edir [Makdisi G., və d.]. Elmdə qeydlər aparmaq elmin açarı
s. 241]. sayılırdı. Lakin bəzi elmi dairələrdə kağıza
Hifz etmək təhsildə çox mühüm idi. Qəzali yazılan biliyə münasibət mənfi olmuşdur. Bunu
bir səyahət sırasında kitablarının quldurlar İbn əl-Əllaf (IX-X əsrlər) yazdığı bir mərsiyyədə
tərəfindən talan edilməsindən sonra artıq belə dilə gətirir:
oxuduğu bütün kitabları əzbərlədiyini qeyd
edir. XII-XIII əsrlərdə yaşamış Ziyaəddin İbn Biliyi kağıza əmanət etdi və onu da itirdi,
əl-Əsir hafizənin əhəmiyyətini vurğulayaraq Kağız onu mühafizə etmək üçün çox pis
əzbərləmənin müəyyən zaman və ya ehtiyac yerdir.
halında lüzumundan bəhs edir [Makdisi G., [Makdisi G., s. 256].
s.243].
Hafizə orta əsrlər təhsil sistemində olduqca Kağıza qarşı bu iddialara etibar etmək hər
mühüm idi. Fiqhi hökmlərin verilməsində, zaman mümkün deyildir. Əks halda orta
hədislərin nəqlində, yazılı münasibətlərin az əsrlərdə sayları milyonları aşan ədəbiyyatın
olduğu dövrdə məlumatların ötürülməsində ortaya çıxması qeyri-mümkün olardı.
əzbərin əhəmiyyəti ortaya çıxır. Dilçi və tarixçi Orta əsrlərdə qeydaparmanın xüsusi bir
Qazı Vaki (918-ci ildə vəfat edib) təhsildə metodu da formalaşmışdı. Fihristadlanan bu
hafizə və əzbərin əhəmiyyətinə diqqət çəkərək metod, bir növ, mənbə və ədəbiyyatın, orada
yazır: yer alan məlumatların qısa xülasəsini əks
edirdi. Ən-Nədimin məşhur «Fihrist» əsəri
Tələbələr elm tələbi ilə erkəndən qalxar, belə sistemə ən yaxşı nümunədir [Ən-Nədim,
Bu bir gün kitablarda əbədiləşir, 2017, s. 67 və d.].
Mən də irəliləyirəm şövq və ciddiyətlə
Dəftərdir qəlb, hoqqadır qulaqlar. Dərslər və dərsliklər
[Makdisi G., s. 244].
1067-ci ildə Böyük Səlcuqlar dövlətinin
Təhsildə qavrama və müzakirə də hafizə (1038-1157) rəsmi «universiteti» kimi
qədər əhəmiyyətli idi. Əslində, həm qavrama, fəaliyyətə başlayan Nizamiyyə mədrəsəsinin
həm də müzakirə əzbər təhsil anlayışına açılması ilə təhsildə əsas dərs olaraq nəqli
dəstək mənasına gəlirdi. Terminlərin, (şifahi) elmlər oxudulmağa və öyrədilməyə
kəlmələrin, mənaların qavranılması onların başlandı. Nəqli elmlərə xüsusi diqqət
yaddaşda tutulmasını asanlaşdırırdı. Müzakirə yetirilməsinin başlıca səbəbi Böyük Səlcuqlar
üsulu tələbənin aldığı, müdərrisin isə verdiyi dövlətinin Şərqi İslam coğrafiyasında məzhəb
dərsin öyrənilməsində istifadə edilən əsas fərqlilikləri və dini ixtilafları ortadan qaldırıb,
metod hesab olunurdu. Müdərris tələbələri məzhəbi və dini müzakirələri təhsil ocaqlarına
sorğu-suala çəkdiyi kimi, əksi də olurdu. daşıyaraq, elmi ixtilafları alimlərin rəyinə və
Həftənin bəzi günlərində müdərrislər xalqa görüşünə həvalə etməklə, geniş sosial kütlələri
açıq dərslər təşkil edirdilər. Müəllim bir dini münaqişələrin mərkəzinə çəkməyə cəhd
məsələdə özünün gəldiyi qənaətləri açıqlarkən, edən qrupların təsirini azaltmaq idi. Lakin
tələbə müzakirə sırasında, əsasən, əzbərlədiyi qısa müddətdən sonra nəqli elmlərlə birlikdə
alimlərdən istinadlar gətirərək fikrini ifadə əqli elmlər də mədrəsə proqramlarına daxil
edirdi [Anameriç H., Rukancı F., s. 41]. edildi. Belə olan halda mədrəsələrin təhsil
Təhsil metodologiyasında müraciət edilən bazası riyaziyyat, tibb, heyət (astronomiya),
bir digər vasitə qeydlər aparmaqdır. Dəftər fəlsəfə, bəlağət (ritorika), hesab, həndəsə
adı verilən bu vasitə biliklə dolan və bir növ (geometriya), lüğət, tarix (əxbar), coğrafiya,
«bilik anbarı halına gələn yaddaşın» bərpasında nəhv (ədəbiyyat), sərf (qrammatika) hesabına
http://journal.edu.az 115
TƏHSİL TARİXİMİZDƏN
genişləndi. Əqli elmlər təbiət elimləri də mövzu baxımından sahəsinin genişləndiyi
adlandırılırdı ki, bunlar müşahidə və məntiq diqqəti cəlb edir. Məsələn, Səlcuqlar dövründə
olaraq təsnif edilərək, bəzən ümumi halda mədrəsə sisteminə təsəvvüf dərsləri də daxil
fəlsəfiyyat adlandırılırdı [Mustafa B., 1984, edilmişdir. Şihabəddin Ömər Sührəverdinin
s. 41-43]. və XVI əsrin böyük sufi alimi Nemətullah
Oğuz türkləri tərəfindən əsası qoyulan Naxçıvaninin təsəvvüf haqqında və Quranın
Böyük Səlcuqlar dövləti fiqhi əsası olan bütün təsəvvüfi təfsirinə dair kitabları da dərsliklər
məzhəblərə özlərinin təhsil strukturunu yarat- arasında idi.
maq imkanı verərək, bu məzhəblərin özlərinin Bütün mədrəsələrdə eyni dərslərin keçi-
təyin etdiyi dərslərə və dərsliklərə də müdaxilə rildiyini və eyni dərsliklərin oxudulduğunu
etmədilər. Üstəlik, Səlcuqlar bütün məzhəblərə düşünməməliyik. Mədrəsələr hazırkı univer-
mənsub olan təhsilli adamlara dövlət sitetlər kimi müxtəlif fakültə və ixtisaslardan
sistemində fəaliyyət göstərməyə şərait ibarət idi. Nəqli elmlər sahəsində təhsil alanlara
yaratdılar. Səlcuqların təhsildə «islahat» təbiət elmləri tədris edilmədiyi kimi, tibb
səviyyəsində apardıqları bu təkilatlanma təhsili alanlara da fiqh dərsləri keçmirdilər.
nəticəsində IX-X əsrlərdə Şərqi İslam Məsələn, tibb mədrəsələrində tələbələrin əsas
coğrafiyasını parçalayan dini-məzhəbi təhsil müddəti 3 il idi. Bu üç illik müddətdə
ixtilafların və münaqişələrin kökü kəsildi. onlar tibbin, bir növ, nəzəriyyəsini öyrənirdilər.
XI-XVI əsrlərdə mədrəsələrdə oxudulan Tələbə həmin dövrdə aşağıdakı kitabları oxu-
dərslər və istifadə edilən dərsliklər haqqında yurdu:
kifayət qədər məlumat mövcuddur. Bu dövrdə Birinci il
Azərbaycanda şafi, hənəfi, şiə məzhəbinə bağlı • Hüneyn ibn İshaqın «əl-Məsail fit-tibb»
insanlar çoxluq təşkil etdiyindən mədrəsələr- və «Mədhal fit-tibb»;
dəki tədris sistemi də buna uyğun formalaşdı- • Hippokratın «Füsulu-bukrat»və «Mə üş-
rılmışdı.9 şair»;
Mədrəsələrdə tələbələrə keçirilən başlıca • Nili Nişaburinin tibb risalələri.
dərslər Quran, təfsir, hədis, fiqh, üsuli-fiqh, Qeyd edilən kitablar, bir növ, tibb elminə
əqaid, kəlam, bəlağət, sərh-nəhv, astronomiya, başlanğıc xarakterli olub, əsasən, tələbədə bir
həndəsə, hesab (arifmetika), elmi-hikmət «sənətkar» kimliyini formalaşdırırdı.
(fəlsəfə) olaraq təsnif edilir. Dərsliklər arasında
Kəşşaf təfsiri, Qazı Beyzavi təfsiri, sünni İkinci il
məzhəbinin başlıca hədis mənbəyi olan Kütübi- • Razinin «Kitab ət-tibb əl-Mənsuri»;
sittə və şiə hədis kitabları, fiqhdə Əbubəkr • Kalenosun «Summeria Alexandrionorum»u
Mərginaninin «Bidayə əl-mübtədi» (hüquq), ilə (Kalinosun 16 məqaləsi)«Təşrih-i bozorg»;
Səfər əl-Hənəfinin «Əqaid ət-Təhavi» (əqaid),
...............................................................................................
Sədrəddin Təftəzaninin «Təlvih» (hüquq
metodologiyası), Nəsrəddin Tusinin «Təcrid 9Səlcuqlar dövrü Azərbaycanda yaşayan xalqın
dini tərkibi haqqında bəzi məlumatlar üçün bax:
əl-kəlam» (kəlam), öz dövrünün məşhur
Nəcəf Ə., Aran Atabəyləri,s. 287-294.
bəlağət alimi olan Azərbaycan mütəfəkkiri
10Bu əsər məntiqin bütün sahələrini əhatə edən və
Ömər əl-Əbhərinin «İsaquci» (ritorika)10,
mədrəsələrdə oxudulan ilk kitab olması
Məhəmməd Caqmini Xarəzminin «əl- baxımından çox mühümdür. İşlədiyi mövzular və
Mülaxxas» (astronomiya), Şəmsəddin hadisələrə orijinal yanaşmalar baxımından
Məhəmməd Səmərqəndinin «Əşkal ət-təsis» olduqca qiymətli olan bu əsər Avropada da diqqəti
çəkmiş və hətta erkən bir dövrdə latın dilinə
(həndəsə) və Evklidin «Geometria»sı, müəllifi
tərcümə edilmişdir.
naməlum «Risaləyi-bəhaiyyə» (arifmetika)
11Dərslər və dərsliklər haqqında geniş məlumat
kitabları əsas dərs vəsaitləri idi.11
üçün bax: İzgi Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim
Zamanla dərslərin və dərsliklərin elmi və II, İstanbul: İz Yayınları, 1997.
116 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2
