tc selçuk üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü ilahiyat anabilim dalı arap dili ve belâğâtı bilim dalı

102 Pages·2010·0.61 MB·English

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
ARAP DİLİ VE BELÂĞÂTI BİLİM DALI

İBN ÑALLİKÂN’ın VEFEYÂTU’L- ’A‘YÂN’ında
ADI GEÇEN ARAP DİLİ ve EDEBİYATI ÂLİMLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Danışman
Öğr. Gör. Dr. Ayhan Erdoğan

Hazırlayan
Hâcer ŞEN

Konya 2010
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Hâcer ŞEN Numarası: 074244071004

n
i
n
i Ana Bilim / Temel İslam Bilimleri / Arap Dili ve Belağatı
c
n
e Bilim Dalı
r
ğ
Ö
Danışmanı Öğr.Gör.Dr. Ayhan ERDOĞAN

Tezin Adı İbn Hallikân'ın Vefeyâtu'l-'A'yân'ında adı geçen
Arap Dili ve Edebiyatı Âlimleri

ÖZET
İbn Hallikân, XIII. yüzyılda yaşamış meşhur biyografi yazarlarından
biridir. Onun Vefeyâtu'l-'A'yân adlı eseri , biyografi alanında yazılmış en
önemli eserlerden biridir. Vefeyâtu'l-'A'yân, İslam coğrafyasında yaşayan
Peygember ve sahabe hariç kendi zamanına kadar olan meşhur kişilerin
hayatlarını anlatır. Onların eserlerinden bahseder, doğum ve ölüm tarihlerini
verir, başlarından geçen meşhur olayları anlatır. Bu çalışmada, eserde adı
geçen şahıslardan sadece Arap dili ve edebiyatı âlimleri uzmanlık alanlarına
göre yan başlıklar altında tesbit edilip, özet halinde tanıtılmıştır.

2
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Hâcer ŞEN Numarası: 074244071004

n
i
n
i Ana Bilim / Temel İslam Bilimleri / Arap Dili ve Belağatı
c
n
e Bilim Dalı
r
ğ
Ö
Danışmanı Öğr.Gör.Dr. Ayhan ERDOĞAN
Tezin İngilizce Adı The last name Arabic Language and Literature
Scientists of Ibn Hallikân's in Vefeyâtu'l-'A'yân.

SUMMARY
Ibn Khallikân , who lived in 13th century, is one of the eminent authors
of biography literature. His famous work, namely Wafayât al-'A'yân, is one of
the perfect works which had been written in this field. Wafayât al-'A'yân which
includes biographies, presentslife stories of famous persons who livedin
Islamicgeography. It mentions about their works, their dates of births and
deaths, and some important events that they witnessed in their lif. Ibn
Khallikân, in his work, deals with famous persons who had livedtill his period,
but he excepted the Prophet and his the Ashâb. In this study, were detected and
was introduced only the last name Arabic Language and Literature Scientists of
Ibn Hallikân's in Vefeyâtu'l-'A'yân.

3
İÇİNDEKİLER
İBN ÑALLİKÂN’ın VEFEYÂTU’L -’A‘YÂN’ında ADI GEÇEN ARAP
DİLİ ve EDEBİYATI ÂLİMLERİ...........................................................................1
Özet.................................................................................................................2
Summary.........................................................................................................3
Önsöz..............................................................................................................5
Transkripsiyon Sistemi................................................................................................7
Kısaltmalar....................................................................................................................8
GİRİŞ..........................................................................................................................10
İBN ÑALLİKÂN’ın YAŞADIĞI XIII/VII. ASRIN GENEL
ÖZELLİKLERİ.........................................................................................................10
A. SOSYAL VE SİYÂSÎ DURUM....................................................................10
B. İLİM VE KÜLTÜR HAYATI......................................................................15
BİRİNCİ BÖLÜM....................................................................................................20
İBN ÑALLİKÂN’nın HAYATI ve ESERLERİ...................................................20
A. İBN ÑALLİKÂN’ın HAYATI.....................................................................20
B. İBN ÑALLİKÂN’ın ESERLERİ.................................................................24
C. VEFEYÂTU’L-’A‘YÂN ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR..........28
İKİNCİ BÖLÜM.......................................................................................................31
VEFEYÂTU’L-’A‘YAN’da ADI GEÇEN ARAP DİLİ ve EDEBİYATI
ÂLİMLERİ.................................................................................................................31
A. NAHİV ÂLİMLERİ.......................................................................................31
B. LÜGAT ÂLİMLERİ.......................................................................................51
C. HATİPLER......................................................................................................59
D. EDEBÎ SANATLAR ve EDEBİYAT TARİHİ ÂLİMLERİ.................60
E. ŞÂİRLER..........................................................................................................73
SONUÇ.......................................................................................................................99
BİBLİYOGRAFYA................................................................................................100

4
ÖNSÖZ

İbn Ñallikân, XIII./VII. asırda yaşamış, çağının imkanlarını en iyi şekilde
değerlendirmiş, uzmanlık alanı fıkıh olmakla beraber, hadis, Arap dili, Arap edebiyatı,
edebiyat tarihi, sosyal ve siyasi tarih alanlarında kendisini yetiştirmiş, geniş bilgi ve kültür
sahibi çok yönlü bir âlimdir. Aslen başkadı olup zamanın ünlü medreselerinde hocalık
yapmıştır.
Vefeyâtu’l-’A‘yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-Zeman, İbn Ñallikân’ın en önemli
eseridir. Bu meşhur eser, İslam dünyasında yetişmiş her alanda meşhur kişilerin
hayatlarını ve eserlerini anlatan sözlük niteliğinde bir biyografi ansiklopodisidir.
Tezimizin konusu, İbn Ñallikân’ın bir biyografi kitabı olanVefeyâtu’l-’A‘yân
adlı eserini inceleyerek, içinde adı geçen Arap Dili ve Edebiyâtı âlimlerini tesbit edip
sunmaktır. Ayrıca sunduğumuz âlimlerin tarihçe-i hayatlarından kısa bilgiler de
verilecektir.
Tezimizin amacı, eserde adı geçen şahsiyetlerden sadece Arap dili ve edebiyatı
âlimlerini tesbit ederek, Arap dili ve edebiyatı tarihi alanında muhtasar bir biyografi
çalışması sunmaktır. Bu incelemede, eserin Dr. İhsan Abbas’ın tahkikli olarak neşrettiği
1968-Lübnan tarihli basımını esas alacağız.
Çalışmamız, bir giriş ile iki bölümden ibarettir. Giriş bölümünde, İbn
Ñallikân’ın yaşadığı XIII. asırda İslam coğrafyasında yaşayan devlet ve milletlerin, genel
olarak sosyal, siyâsî, ilim ve kültür hayatlarından özet mâhiyetinde bilgiler vereceğiz.
Birinci bölümde müellifimizin hayatını, eserlerini, çalışmamızın asıl konusu olan
“Vefeyâtu’l-’A‘yân” adlı kitabını tanıtacağız ve bu kitap üzerinde yapılan çalışmalardan
bahsedeceğiz. Tezimizin asıl bölümünü oluşturan ikinci bölümde ise, bu eserde ismi
geçen Arap Dili ve edebiyatı âlimlerini alt başlıklar halinde sıralayacağız. Başlıklar altında,
Arap dili ve edebiyatının alt başlıkları olan nahiv, lügat, belâğat, hitâbet, edebiyat tarihi ve
şiir olmak üzere altı alanın herhangi birinde meşhur olan âlimleri tesbit edip tanıtacağız.
Bu sıralamamızda, kitabımızın aslında da olduğu gibi kronolojik sırayı değil alfabetik
sıralamayı daha kolay bulduğumuz için tercih ettik. Ayrıca isimlerini tesbit ettiğimiz
5
şahısların tarihçe-i hayatlarını da özet halinde sunacağız. Son olarak kısa bir
değerlendirmeyle tezimizi tamamlayacağız.
Bir tez çalışması olarak bu konuyu seçmemize vesile olan hocamız Prof. Dr.
Tâceddin UZUN Beyefendiye, çalışmamıza rehberlik eden danışman hocam Öğr. Gör.
Ayhan ERDOĞAN Beyefendi ile yardımlarını esirgemeyen Arş. Gör. Y. Sâmi
SAMANCI Beyefendiye teşekkürlerimi arz ederim. Ayrıca okulumuzun kütüphanesinde
görev yapmakta olan, başta Necati ŞAHİN Beyefendi olmak üzere tüm personeline ve
Hayra Hizmet Vakfı Kütüphanesi çalışanlarına da teşekkürü bir borç bilirim.

Hâcer ŞEN
2010 KONYA

6
Transkripsiyon Sistemi

Bu çalışmada aşağıda verilen transkripsiyon sistemi kullanılmıştır:
Sesliler:
آ, ــ ﺎـ, ﻰــ: â ; ﻲِـ: î ; ﻮـ: û ;
َ َ ُ
ــ : e, (kalın okunan harflerde: a) ; ِــ: i; ــ: u,
َ ُ
Sessizler:
ء : ’ ; ب: b ; ت: t ; ث: ï; ج: c ; ح: ð ; خ: ñ ;
د : d ; ذ: ø ; ر: r ; ز: z ; س: s ; ش: ş ; ص: ó ;
ض : ô ; ط: õ ; ظ: ø ; ع: ‘ ; غ: ğ ; ف: f ; ق: ù;
ك : k ; ل: l ; م: m ; ن: n ; و: v ; ـﻫ: h ; ي: y .
Yukarıda verilen transkripsiyon sisteminden farklı olarak:
a. Harf-i ta‘rifler, cümle başında da küçük harfle yazılmıştır. Örneğin: el-Kulliyye,
el-Ùâhire, el-Ùalem.
b. Harf-i ta‘rif ile gelen kelimenin başındaki şemsî ve kamerî harflerin okunuşu
belirtilmiştir. Örneğin: ed-Defteru’l-Kebîr.
c. İzâfet terkîbi şeklinde bulunan ibarelerde (şahıs adı, kitap adı vb.) ve vasl
gerektiren yerlerde muzâf ve muzâfun ileyhin i‘râbı yazıda gösterilmiştir.
Örneğin: Ïâneviyyetu’l-Eimmeti ve’l-Ñuõabâ'i
d. Türkçeye yerleşmiş kelime ve tabirlerde transkribe uygulanmamıştır.
İmruulùays gibi meşhur bileşik isimler tek kelime halinde yazılmıştır.

7
Kısaltmalar

age. : Adı geçen eser
agm. : Adı geçen madde
b. : Bin
c. : Cilt
çev. : Çeviren
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
Fak. : Fakülte
GAL : Geschichte der Arabischen Litteratur-Erster Band.
GAS : Geschichte der Arabischen Litteratur-Erster Supplementband.
Hz. : Hazreti
hzl. : Hazırlayan
İA : İslam Ansiklopedisi
MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
Msl. : Misal
nşr. : Neşreden
ö. : Ölüm
ra. : radıyallâhu anh
s. : Sayfa
sav. : Sallâhu aleyhi ve sellem
tahk. : Tahkik
8
tr. : Tarih
trcm. : Tercüme
tsz. : Tarihsiz
TTK : Türk Tarih Kurumu
Ünv. : Üniverste
vb. : Ve benzeri
vdvm. : Ve devamı
vd. : Ve diğer
vs. : Vesâir
yy. : Yüzyıl

9
GİRİŞ
İBN ÑALLİKÂN’ın YAŞADIĞI XIII/VII. ASRIN
GENEL ÖZELLİKLERİ

Bir şahsı ve eserlerini iyi tanıyabilmek, öncelikle o şahsın yaşadığı dönem ve
coğrafyayı iyi bilmekle başlar. Çünkü insanı yaşadığı devrin şartlarına göre
değerlendirmek genel geçer bir kuraldır. Bizim de İbn Ñallikân’ı tanıyabilmemiz ve
eserini anlayabilmemiz için öncelikle onun yaşadığı çağı ve coğrafyayı incelememiz
elbette gereklidir.

A. SOSYAL VE SİYÂSÎ DURUM

Hicrî VII. asırda (XIII. yüzyıl) İslam coğrafyasında yaşanan siyasî, sosyal ve
kültürel durumları incelerken, birkaç İslam devleti Abbâsîler, Eyyûbîler, Memlükler,
Hârizmşahlar ve Anadolu Selçukluları ile özellikle İslam dünyasındaki istilâlarıyla tanınan
bir kavim olan Moğollardan bahsetmemiz yerinde olacaktır.
10