tc marmara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü islam tarihi ve sanatları anabilim dalı islam tarihi bili

160 Pages·2016·3.6 MB·Turkish

by  Windows User

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI
İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

İSLAMÎ DÖNEMDE TULEYTULA TARİHİ
- FETHİNDEN MÜLÛKÜ’T-TAVÂİF DÖNEMİNE KADAR (93-422/712-1031) -

Yüksek Lisans Tezi

SEDANUR ÇELENK

İstanbul, 2016
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI
İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

İSLAMÎ DÖNEMDE TULEYTULA TARİHİ
- FETHİNDEN MÜLÛKÜ’T-TAVÂİF DÖNEMİNE KADAR (93-422/712-1031) -

Yüksek Lisans Tezi

SEDANUR ÇELENK

Danışman
Yrd. Doç. Dr. OSMAN AYDINLI

İstanbul, 2016

GENEL BİLGİLER
Adı ve Soyadı : Sedanur Çelenk
Numarası : 575112006
Anabilim Dalı : İslam Tarihi ve Sanatları
Bilim Dalı : İslam Tarihi
Tez Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Osman Aydınlı
Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans Tezi/Mart 2016
Anahtar Kelimeler : Endülüs Emevîleri, Tuleytula, Şehir Tarihi, Sosyal Hayat,
İlmî Hayat

ÖZET
İSLAMÎ DÖNEMDE TULEYTULA TARİHİ
- FETHİNDEN MÜLÛKÜ’T-TAVÂİF DÖNEMİNE KADAR (93-
422/712-1031) -
Endülüs, Müslümanlar tarafından 711 yılında fethedilmiş; fakat Tuleytula’nın fethi bir yıl
sonra, 712 yılında gerçekleşmiştir. Endülüs Emevi Devleti’nin 1031 yılında yıkılmasıyla
Tuleytula’da karışıklıklar başlamış ve şehir 1085 yılında VI. Alfonso (ö. 1109) tarafından ele
geçirilmiştir. Fakat İber Yarımadası’nda Müslüman hâkimiyeti 1492 yılına kadar sürmüştür.
Endülüs ile ilgili çalışmalar son yıllarda giderek artmaktadır. VIII. yüzyılda Vizigotların
başkenti olan ve aynı yüzyılda Müslüman hâkimiyetine geçtikten sonra büyük isyanlara sahne
olan Tuleytula hakkında, bugüne kadar ülkemizde müstakil bir çalışma bulunmamaktadır. Bu
sebeple Arapça kaynak eserler ışığında hazırlanan bu çalışmada Tuleytula bölgesi ve çevresi
gerek tarihî ve coğrafî açıdan, gerekse ilmî ve sosyo-kültürel açıdan incelenmiştir.
GENERAL INFORMATION
First and Last Name : Sedanur Çelenk
Student ID : 575112006
Department : History of Islam and Arts
Major Field : History of Islam
Thesis Advisor : Asst. Prof. Osman Aydınlı
Type of Thesis and Its Date : Master of Arts/March 2016
Key Words : Andalus Umayyads, Toledo, Urban History, Social
Life, Scientific Life

ABSTRACT
The History of Toledo in Islamic Period - From its Conquest (by Muslims)
to The Muluk al-Tawaif Period (93-422/712-1031) –
Andalusia was conquered by the Muslims in 711, but the conquest of Toledo, a year later,
took place in the year 712. In 1031, after the fall of Andalus Umayyad state of chaos began in
Toledo and the city was conquered by Alfonso in 1085. So Muslim rule on the Iberian
Peninsula lasted until 1492.
In recent years, the studies about Andalucia are increasing. So far there has not been an
independent study in our country about Toledo that the capital of Visigoths in the 8th century
and after the Muslim domination, in the same century has been the scene the great rebellion.
Therefore in this study that prepared in the light of the Arabic source materials, it was
examined Toledo and the surrounding area either historical and geographical aspects or
scientific and socio-cultural aspect.
İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER .......................................................................................................................... i
ÖNSÖZ ..................................................................................................................................... iii
KISALTMALAR ...................................................................................................................... v

GİRİŞ
I. Kaynaklar ve Araştırmalar .................................................................................................. 1
A. Kaynaklar ........................................................................................................................ 1
1. Coğrafya Eserleri ........................................................................................................ 1
2. Genel Tarihler ............................................................................................................. 3
3. Ensab ve Tabakat Eserleri ile Ansiklopedik Eserler ................................................... 5
B. Araştırmalar ..................................................................................................................... 6
II. Coğrafi Durum .................................................................................................................... 7
A. Endülüs ve Sınırları ......................................................................................................... 7
B. Tuleytula ve Çevresi ...................................................................................................... 10
C. Tuleytula Şehri .............................................................................................................. 16
1. Şehrin Kuruluşu ......................................................................................................... 16
2. Şehrin Topografyası .................................................................................................. 19
D. Tuleytula ve Çevresinde Bulunan Yerleşim Yerleri ..................................................... 22

BİRİNCİ BÖLÜM
SİYASİ DURUM
I. İslam Fethine Kadar Tuleytula .......................................................................................... 27
A. İslam Fethine Kadar İber Yarımadasının Kısa Tarihi ................................................... 27
B. İslam Fethine Kadar Tuleytula Tarihi ........................................................................... 40
II. İber Yarımadası ve Tuleytula’nın Müslümanlar Tarafından Fethi ................................... 42
A. Fethi Gerektiren Sebepler .............................................................................................. 42
B. Endülüs Fethi Öncesi Hazırlıkları ................................................................................. 46
C. Târık b. Ziyâd’ın Endülüs’e Ayak Basışı ve İlk Fetihler .............................................. 47
D. Vâdî Lekke Savaşı (Batalla de Guadalete) .................................................................... 49
E. Vâdî Lekke Savaşı (Batalla de Guadalete) Sonrası Endülüs Fetihleri .......................... 50
F. Tuleytula’nın Kuşatılması ve Fethi ............................................................................... 53
III. Valiler Döneminde Tuleytula (95-138/714-755) .......................................................... 56
III. Endülüs Emevîleri Döneminde Tuleytula ..................................................................... 58
A. Emîrlik Dönemi (138-316/756-929) ............................................................................. 58
i
1. Abdurrahman b. Muaviye (I. Abdurrahman) Dönemi (138-172/756-788) ............... 58
2. Hişâm b. Abdurrahman (I. Hişâm) Dönemi (172-180/788-796) ............................... 61
3. Hakem b. Hişâm (I. Hakem) Dönemi (180-206/796-822) ......................................... 62
4. Abdurrahman b. el-Hakem (II. Abdurrahman) Dönemi (206-238/822-852) ............ 65
5. Muhammed b. Abdurrahman (I. Muhammed) Dönemi (238-273/852-886) .............. 67
B. Halifelik Dönemi (316-422/929-1031 ) ........................................................................ 68
1. Abdurrahman b. Muhammed (III. Abdurrahman) Dönemi (300-350/912-961) ........ 68
2. Hişâm b. Hakem (I. Hişâm) Dönemi ve Sonrası
(366-399/976-1009 ile 400-403/1010-1013) .................................................................... 70
3. Hammûdîler Dönemi ve Sonrası (416-422/1025-1031) ............................................ 72
IV. Tuleytula’nın İsyanların Merkezi Konumunda Olmasının Sebepleri ........................... 73

İKİNCİ BÖLÜM
İLMȊ VE KÜLTÜREL HAYAT
A. Hadis İlmi ve Yetişen Âlimler ...................................................................................... 77
B. Fıkıh İlmi ve Yetişen Âlimler ....................................................................................... 85
C. Kıraat İlmi ve Yetişen Âlimler ...................................................................................... 98
D. Arap Dili ve Edebiyatı Alanında Yetişen Âlimler ...................................................... 100
E. Tuleytula’ya Nisbet Edilen Diğer Âlimler .................................................................. 103

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SOSYO-EKONOMİK HAYAT
A. Tuleytula (Toledo) ve Çevresinde Yaşayan Halklar ................................................... 116
B. Dini Hayat ................................................................................................................... 121
C. İktisadî Hayat .............................................................................................................. 124

SONUÇ .................................................................................................................................. 129
BİBLİYOĞRAFYA .............................................................................................................. 132
EKLER .................................................................................................................................. 142

ii
ÖNSÖZ
Üç semavî din mensuplarının birarada yaşabildiği ender yerlerden biri olan Tuleytula
(Toledo), şehir olarak kuruluşundan bugüne kadar gerek Endülüs Emevîleri devrinde, gerekse
bu devrin öncesi ve sonrasında İber Yarımadası’nın önemli merkezlerinden biri olmuştur.
Hareketli bir siyasi tarihe sahip olan Tuleytula’nın ilmî ve kültürel bakımdan da
zengin ve renkli bir geçmişi bulunmaktadır. Özellikle Endülüs Emevîleri devrinde, burada
birbirinden farklı kültüre sahip birçok unsur birlikte yaşamıştır. Ayrıca şehir, bugün dahi
tarihî değerini ve dokusunu korumaktadır.
Mevcut yönetime karşı sayısız isyanın görüldüğü şehirde âlimlere ve ilme değer
verilmiştir. Bilhassa Endülüs Emevîleri devrinde İslamî ilimlere gereken ihtimam gösterilmiş,
bu devrin sonrasında ise pozitif bilimlere rağbet artmış hatta bir sonraki aşamada şehir,
yarımadadaki önemli tercüme merkezlerinden biri haline gelerek böylece Müslümanların ilmî
birikimlerinin batıya aktarımı sağlamıştır.
Tuleytula’nın Müslümanlar tarafından fethedilmesiyle birlikte Endülüs Emevî
Devleti’nin yıkılışına kadarki sürecin ele alındığı bu çalışma giriş ve üç bölümden
oluşmaktadır.
Giriş bölümünde, çalışmada kullanılan kaynak ve araştırmaların tanıtımı yapılmıştır.
Aynı zamanda bu yine bu bölümde Tuleytula ve çevresinin coğrafî durumu hakkında bilgi
verilmiştir.
Birinci bölümde Tuleytula’nın Müslümanlar tarafından fethedilmesinin ve Müslüman
hâkimiyetinin iyi anlaşılabilmesi için evvelâ İslam fethine kadarki tarihi incelenmiş,
sonrasında ise yarımadanın ve şehrin fethi izah edilmiştir. Tuleytula’nın, Endülüs
Emevîleri’nin yıkılışına kadar süre gelen siyasi tarihi; Valiler, Emîrlik ve Halifelik dönemi
şeklinde bir ayrıma gidilerek ele alınmıştır.
İkinci bölümde, Tuleytula’nın ilmî ve kültürel hayatı üzerinde durulmuştur.
Tuleytulalı âlimler ilgilendikleri ilim dallarına göre; hadis, fıkıh, kıraat, Arap dili ve edebiyatı
alanları altında incelenerek mümkün olduğunca tanıtılmıştır.
Üçüncü ve son bölümde ise Tuleytula’daki sosyo-ekonomik hayat ele alınmış, şehir ve
şehrin civarında yaşayan halklar ile bunların dinî ve iktisadî hayatlarından azamî derecede
bahsedilmiştir.
iii
Çalışmanın başlangıcından itibaren her aşamaşında yardımlarını esirgemeyen çok
kıymetli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Osman Aydınlı’ya teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca
tecrübelerinden istifade ettiğim Prof. Dr. Ali Çelik’e ve şimdiye kadar maddi ve manevi
desteklerini esirgemeyen aileme teşekkürlerimi sunar, bu mütevazı çalışmanın mezkûr konuda
yapılacak yeni araştırmalara yardımcı olmasını temenni ederim.
Gayret bizden, başarıya ulaştırmak Allah’tandır.
Sedanur Çelenk
İstanbul 2016

iv
KISALTMALAR

ABD Amerika Birleşik Devletleri
AMEÁI al-Andalus Magreb Estudios Árabes e Islámicos
AÜDTCFD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi
AÜİFD Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
b. Bin, ibn
bk. Bakınız
c. Cilt
cm Santimetre
CÜİFD Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
DA Dini Araştırmalar
DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
DMA Dictionary of the Middle Ages
Ed. Editör
EJd Encyclopaedia Judaica
EI2 The Encyclopedia of Islam (Second Edition)
GRHA Gerión, Revista de Historia Antiqua
haz. Hazırlayan
Hz. Hazreti
IJSSS International Journal of Social Science Studies
İA İslam Ansiklopedisi
İSTEM İslam San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsıkîsî Dergisi
v