tc kahramanmaraş sütçü đmam ünđversđtesđ sosyal bđlđmler enstđtüsü tarđh ana bđlđm dalı

131 Pages·2007·1.14 MB·Turkish

T.C.
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
TARĐH ANA BĐLĐM DALI

HATAY TÜRKMEN AŞĐRETLERĐ VE BU AŞĐRETLERĐN
ĐSKÂNI (18. VE 19. YÜZYILLAR)

Atilla CANBOLAT

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ

KAHRAMANMARAŞ
EYLÜL-2006
T.C.
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
TARĐH ANA BĐLĐM DALI

HATAY TÜRKMEN AŞĐRETLERĐ VE BU AŞĐRETLERĐN ĐSKÂNI
(18. VE 19. YÜZYILLAR)

DANIŞMAN:
Yard. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ

Atilla CANBOLAT

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ

KAHRAMANMARAŞ
EYLÜL-2006
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ

HATAY TÜRKMEN AŞĐRETLERĐ VE BU AŞĐRETLERĐN ĐSKÂNI
(18. VE 19. YÜZYILLAR)

ATĐLLA CANBOLAT
YÜKSEK LĐSANS TEZĐ
TARĐH ANA BĐLĐM DALI

Bu tez 14/09/2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından
Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir.

Đmza: ………………… Đmza: ……………….. Đmza: ………….......
Yard. Doç. Dr. Doç. Dr. Yard. Doç. Dr.
Faruk SÖYLEMEZ Ahmet EYĐCĐL Nasrullah ÖZSOY
DANIŞMAN ÜYE ÜYE

Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.
Kod No:

Doç. Dr. Haluk ALKAN
Enstitü Müdürü

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan bildirişlerin, çizelge, şekil ve
fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat eserleri
Kanunundaki hükümlere tabidir.
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
TARĐH ANA BĐLĐM DALI

ÖZET
YÜKSEK LĐSANS TEZĐ

HATAY TÜRKMEN AŞĐRETLERĐ VE BU AŞĐRETLERĐN ĐSKÂNI
(18. VE 19. YÜZYILLAR)

ATĐLLA CANBOLAT

DANIŞMAN: Yard. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ
Yıl: 2006, Sayfa: 102

Jury : Yard. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ
: Doç. Dr. Ahmet EYĐCĐL
: Yard. Doç. Dr. Nasrullah ÖZSOY

Bu çalışmanın amacı, XVIII. yüzyıl sonları ile XIX. yüzyılda, Antakya
ve çevresinde, Türkmen aşiretlerinin durumu ile bu aşiretlerin iskânlarını
araştırmaktır. Elde edilen bilgiler ışığında Antakya ve çevresinin o döneme
ait sosyal, kültürel ve ekonomik yapısı incelenerek, bölgenin tarihinin
aydınlatılmasına katkıda bulunmaktır.
Bu araştırmada; XVIII. yüzyıl sonları ile XIX. yüzyılın tamamını
kapsayan dönemde, Antakya ve çevresi ile Gâvur Dağı bölgelerinde yaşayan
aşiret, cemaat ve oymakları konu edinen çeşitli arşiv belgeleri incelenmiştir.
Đncelenen belgeler, bu araştırmanın muhtelif yerlerinde bazen parça parça,
bazen de bütün olarak ele alınmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden
alınan ve çoğunluğunu hatt-ı hümayunların teşkil ettiği belgelerin toplam
adedi 50’dir. Đşte bu belgeler ışığında hazırlanan bu araştırma, Antakya ve
çevresi ile Gâvur Dağı bölgelerinde yaşayan aşiret, cemaat ve oymakların
sosyal, kültürel ve ekonomik yapılarını aydınlatacak; bölgede yaşayan
aşiretlerin birbirleriyle ve devletle olan münasebetleri, bölgede eşkıyalık ve
eşkıyalığı doğuran sebepler gibi birçok önemli hususu ortaya koyduğundan
zengin bir kaynak oluşturacaktır.
XVIII. yüzyılda, Rakka-Trabluşşam hattının güneyindeki Arap
aşiretlerinin artan baskısı karşısında gerileyen Güneydoğu Anadolu ve
Halep’teki Türkmen aşiretlerinin geri çekilmelerini ve dağılarak başka
yerlere göç etmelerini önlemek amacıyla, daha önceden bu bölgede meskûn
aşiretlerin buralardan ayrılmalarını önleyerek yeniden iskân edilmelerine
çalışılmıştır. XIX. yüzyılda ise genel olarak, toplu bir iskân siyaseti yerine,
bölgelere hitap ederek oraların ıslahını da amaçlayan bir yol takip edilmiştir.
Anahtar kelimeler; Reyhanlı Aşireti, Küçükalioğulları, Đskân,
Antakya Sancağı, Uzeyr Sancağı, Beylan, konargöçer.
I
DEPARTMENT OF HISTORY
INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE
UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM

ABSTRACT

MA Thesis

POLĐTĐC OF BRĐGANDS AND SETTLEMENT IN ANTAKYA AND
SURROUNDINGS OF IT AROUND XVIII. AND XIX. CENTURY

ATĐLLA CANBOLAT

Supervisor: Assist. Prof. Faruk SÖYLEMEZ

Year: 2006, Pages: 102

Jury : Assist. Prof. Faruk SÖYLEMEZ
: Assoc. Prof. Ahmet EYĐCĐL
: Assist. Prof. Nasrullah ÖZSOY

The aim of this thesis is researching the candition and the settlement
of Türkmen brigands in Antakya and surroundings of it at the end of the
XVIII th century to XX st century. With the help of this research at that time
the social, cultural and economical condition of Antakya will be learned and
that information will add lot’s of contribution to the history of Antakya.
In this research, many kinds of documents belong to archieves are
examined about brigands, communities and small Türk groups around
Gâvur Mountain, Antakya and the surround of it. At the end of XVIII th
century and XXI st century. These documents are researched sometimes
portially, sometimes totally. The number of these documents are 50. They
were sained from prime minister ottoman archieves. Many of these
documents are from hatt-ı hümayun. This thesis will enlighten the social,
cultural and economic condition of brigands, communities and small Turk
groups around Gâvur Mountain, Antakya and at the surround of it. It is a
very rich research because it will also enlighten the relation ship of these
brigands with each other and goverment. It will also show the reosons of
brigandage in this area.
In XVIII th century, Arabian brigands at the south of Rakka-
Trabluşşam put pressure on them. Because of this reason, Turkmen wanted
to turn back or migrate other areas. So, goverment tried to settle them and
prevent their migration from this area though. In XIX th century, goverment
preferred to reform them in a good way.
Key words: Reyhanlı Aşireti, Küçükalioğulları, Đskân, Antakya Flag,
Uzeyr Flag, Beylan, konargöçer.
II
ÖN SÖZ

Bu araştırmada, çeşitli tarihî, iktisadi ve coğrafi eserler yanında; XVIII. ve
XIX. yüzyıllarda, Antakya ve çevresinin genel durumunu, bölgede yaşayan çeşitli
Türkmen gruplarının düzenlerini ve eşkıyalıklarını konu edinen Babakanlık
Osmanlı Arşivi belgelerinden ve çeşitli kaynaklardan faydalanılmıştır.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden alınarak transkripsiyonu yapılıp
incelenen ve çoğunluğunu hatt-ı hümayunların teşkil ettiği belgeler, bu eserin
muhtelif yerlerinde bazen parça parça bazen de bütün olarak ele alınmıştır.
Toplam belge adedi 50’dir. Bu belgeler XVIII. yüzyıl başları ile XIX. yüzyıl
dönemlerini kapsamaktadır. Osmanlı’nın son dönemine ait olan bu belgeler idari,
hukuki, ekonomik, kültürel, etnik ve sosyal yapı gibi birçok alana ışık tutup,
kaynak teşkil etmektedir.
Arşiv belgelerinin eserin çeşitli bölümlerinde kullanılması sırasında
kronolojik sıralamaya fazla dikkat edilmemiştir. Ayrıca belgelerin yazımı, ya da
fotokopi edilmesi sırasında eksik veya karalı olarak çıkan bazı kısımlarındaki
kelimeler eksik olarak çıkmıştır. Bunların bir kısmı belgeler içerisinde alışılmış
bir kalıp cümlesine ait bir kelime ise kolayca tespit edilmiş; isim, tarih, rakam
veya bir başka kelime durumunda ise tespit edilememiştir. Bu kelimeler belgenin
anlaşılması ve özetlenmesinde olumsuz bir etki yapmamıştır.
XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Antakya ve çevresinde, aşiretleri ve aşiretlerin
neden olduğu toplumsal karışıklıkların inceleneceği bu araştırmada, devletin
yoğun bir Türkmen nüfusuna sahip bu önemli coğrafyasının, Osmanlı Devleti’nin
hem içerisinde bulunduğu durumun genel bir tablosunu vermesi yönüyle örnek
oluşturması, hem de Antakya ve çevresi ile Gâvur Dağı ve Kürd Dağı’nın o
dönem tarihini aydınlatması bakımından bu konuda bir örnek oluşturacağı
kanaatindeyim.
Beni bu çalışmayı yapmaya yönlendiren, sürekli yardım ve ilgilerini
gördüğüm tez danışmanım Yard. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ’e teşekkürü bir
borç bilirim.

III
ĐÇĐNDEKĐLER

ÖZET......................................................................................................................I
ABSTRACT...........................................................................................................II
ÖN SÖZ...............................................................................................................III
KISALTMALAR LĐSTESĐ................................................................................VI
1. GĐRĐŞ..................................................................................................................1
2. OSMANLI CEMĐYETĐNDE KONARGÖÇERLER.....................................4
2.1. Osmanlı Devleti’nde Cemiyet Yapısına Toplu Bir Bakış........................4
2.2. Osmanlı Cemiyetinde Konargöçerler.......................................................6
2.2.1. Sosyal ve Đdarî Yapıları.......................................................................8
2.2.2. Ekonomik Etkinlikleri ve Vergi Yükümlülükleri...........................11
2.2.3. Hukuki Durumları.............................................................................13
3. ANTAKYA VE ÇEVRESĐNDE YAŞAMIŞ-YAŞAYAN TÜRKMEN
TOPLULUKLARI...............................................................................................16
3.1. Genel Hatlarıyla Halep Türkmenleri......................................................16
3.2. Antakya ve Çevresinde Türkmenler.......................................................19
3.2.1. Gündüzoğulları (Gündüzlü Avşarı Taifesi).....................................21
3.2.2. Beydili Aşireti.....................................................................................22
3.2.3. Çepniler...............................................................................................23
3.2.4. Eymürler.............................................................................................23
3.2.5. Özeroğulları........................................................................................23
3.2.6. Reyhanlı Aşireti..................................................................................24
3.2.7. Ulaşlı Türkmân Yörükânı Cemaati.................................................25
3.3. Ekrâd Tabiri ve Antakya Çevresinde Yaşayan Kürd Toplulukları....26
4. XVIII. YÜZYILDA ANTAKYA VE ÇEVRESĐNDE AŞĐRETLER VE
ĐSKÂNLARI.........................................................................................................28
4.1. XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devletinin Genel Durumu............................28
4.2. XVIII. Yüzyılda Antakya Ve Çevresinde Türkmen Aşiretlerinin Genel
Durumu.............................................................................................................30
4.3. XVIII. Yüzyıl Başlarında Antakya ve Çevresinde Düzensizlik ve
Aşiretleri Đskân Çalışmaları............................................................................35
4.4. Aşiretlerin Hareketleri, Eşkıyalık ve Düzensizlik..................................38
4.5. Reyhanlı Aşireti ve Đskânı........................................................................40
4.6. Uzeyr’de Eşkıyalık ve Küçükalioğulları.................................................42
5. XIX. YÜZYILDA ANTAKYA VE ÇEVRESĐNDE TÜRKMEN
AŞĐRETLERĐNĐN GENEL DURUMLARI VE ĐSKÂN..................................45
5.1. XIX. Yüzyıl Başlarında Antakya Ve Çevresi.........................................45
5.1.1. XIX. Yüzyıl Başlarında Antakya’da Đdare ve Ekonomi................46
5.1.2. Antakya’da Vergi Toplama Düzeni.................................................47
5.1.3.Önemli Yollar Üzerinde Bulnmanın Antakya ve Çevresi
Üzerindeki Etkileri......................................................................................48
5.2. XIX. Yüzyılda Antakya Ve Çevresinde Türkmen Aşiretleri Ve Đskân49
5.2.1. XIX. Yüzyıl Başlarında Reyhanlı Aşireti........................................49
5.2.2. Gâvur Dağı ve Kürd Dağı’nın Genel Durumu Aşiretler ve
Eşkıyalıkları Önleme Çalışmaları..............................................................52
IV
5.2.3. Küçükalioğulları ve Payas.................................................................57
5.2.3.1. Küçük Ali Bey (1757-1771)........................................................57
5.2.3.2. Küçükalioğlu Halil Bey (1771-1803).........................................58
5.2.3.3. Küçükalioğlu Mehmed Dede Bey (1803-1817).........................59
5.2.3.4. Küçükalioğlu Mustafa (Mısdık) Bey (1828-1861)....................60
5.2.3.5. Küçükalioğlu Dede Bey (1861-1865).........................................61
5.2.4. Bölgenin Đktisadi Önemi ve Eşkıyalıklara Karşı Tedbirler...........61
5.2.5. Mısırlı Đbrahim Paşa ve Belen Savaşı..............................................64
5.2.6. Tanzimat Döneminde Antakya ve Çevresinde Đskân Faaliyetleri.66
5.3. Fırka-i Islâhiyye’nin Antakya Ve Çevresinde Đskân Teşebbüsleri......68
5.3.1. Fırka-i Islâhiyye’nin Gelişinden Önce Gâvur Dağı’nın Genel
Durumu.........................................................................................................69
5.3.2. Fırka-i Islâhiyye’nin Güney Anadolu Đskânını Hazırlayan Sebepler
.......................................................................................................................71
5.3.2.1. Devletin Asker Đhtiyacı...............................................................71
5.3.2.2. Bölgeye Yabancı Emellerin Uzanması......................................72
5.3.2.3. Ermeni Meselesi..........................................................................72
5.3.2.4. Kavalalı Mehmet Ali Paşa Meselesi..........................................73
5.3.2.5.Ziraatı Geliştirerek Yörenin ve Ülkenin Ekonomik
Kalkınmasını Sağlamak..........................................................................73
5.3.2.6. Düzensizliğin Ortadan Kaldırılması ve Devlet Otoritesinin
Yeniden Sağlanması.................................................................................74
5.4. Fırka-i Islâhiyye’nin Đskenderun’a Çıkışı Ve Göreve Başlaması.........74
5.4.1. Fırka-i Islâhiyye’nin Đskenderun’a Çıkışı ve Đlk Temaslar...........74
5.4.2. Đskân Sırasında Çevre ve Yolların Durumu....................................75
5.4.3. Aşiret ve Ailelerin Đskâna Karşı Tutum ve Tavırları.....................76
5.4.4. Đskânın Fiilen Başlatılması................................................................77
5.4.5. Hassa Kazası’nın Kuruluşu..............................................................78
5.4.6. Fırka-i Islâhiyye’nin Antakya ve Çevresinde Aşiretleri Đskânı.....80
5.5. Fırka-i Islâhiyye’nin Đskânı Sonrasında Yörede Yapılan Yeni Đdarî
Düzenleme.........................................................................................................82
5.5.1. Antakya Kazası..................................................................................82
5.5.2. Antakya Çevresi ve Nahiyeleri.........................................................85
5.6. XIX. Yüzyıl Sonlarında Antakya Ve Çevresi.........................................87
5.6.1. Demiryolu Đçin Đnceleme ve Đlk Sanayi Tesislerinin Yapılması.....87
5.6.2. 1890’lı Yıllarda Amik Yöresi ve Belen.............................................88
5.6.3. XIX. Yüzyılın Đlk Yarısında Antakya ve Çevresinde Ekonomik
Yaşam............................................................................................................88
5.6.4. XIX. Yüzyıl Sonlarında Antakya ve Çevresinde Ermeniler..........91
6. SONUÇ VE ÖNERĐLER.................................................................................95
KAYNAKÇA........................................................................................................98
DĐZĐN
SÖZLÜK
ÖZ GEÇMĐŞ
EKLER

V
KISALTMALAR LĐSTESĐ
bk. Bakınız
B.Nu. Belge no
BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi
bs. Basımevi, Baskı, Basım
C. Cilt
çev. Çeviren
DTCFD Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi
Ed. Editör
H. Hicri
Haz. Hazırlayan
ĐA Đslâm Ansiklopedisi
Đ.Y. Đl Yıllığı
KB Kültür Bakanlığı
kg Kilogram
km. Kilometre
Kom. Komisyon
krş. Karşılaştırınız
Ktb. Kitabevi
M. Miladi
m. Metre
MEB Milli Eğitim Bakanlığı
MÖ. Milattan Önce
MS. Milattan Sonra
Mtb. Matbaası
Neş. Neşriyat
Nu. Numara
OSAV Osmanlı Araştırmaları Vakfı
S. Sayı
s. Sayfa
ss. Sayfa sayısı
Ş.S. Şer’iyye Sicili
TDAV Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı
TDK Türk Dil Kurumu
TDV ĐA Türkiye Diyanet Vakfı Đslâm Ansiklopedisi
TSE Türk Standartları Enstitüsü
TTK Türk Tarih Kurumu
vb. Ve benzeri
vs. Vesaire
Yay. Yayını Yayınları
yy. Yüzyıl

VI
GĐRĐŞ Atilla CANBOLAT
1. GĐRĐŞ
Tarihin çok eski dönemlerinden beri iskân edilen ve çeşitli kavimlerin,
devletlerin egemenliğine girerek yoğun bir kültürel zenginliği bünyesinde
barındıran Antakya ve çevresi, 1516 Mercidabık Zaferi’yle Osmanlı egemenliğine
girmiştir. Bu tarihten Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar, daima Halep Eyaleti’ne
bağlı bir sancak (bazen de kaza) olarak kalmıştır. Antakya, 402 yıllık Osmanlı
hâkimiyeti döneminde, ilk çağ ve orta çağlarda, sık sık karşılaştığı durumun
aksine, yabancı işgali görmemiştir. Bu bölge, Türkler tarafından ilk fetih
hareketlerinin başladığı yıllardan itibaren, sürekli olarak, Türk nüfusunu âdeta
cezbeden bir özellik arz etmiş ve burada Türk nüfusu devamlı bir şekilde
artmıştır. Antakya ve çevresi, seyyahların da belirttiği gibi, Osmanlı dönemi
öncesinde de Türkmenler’le meskûn, Türk kültürünün hâkim olduğu bir bölge idi.
Osmanlılar, 1516 yılında şehre girdiklerinde, Antakya ve çevresinde böyle bir
ortam buldular. Önceki yapı ve yaşayış bu dönemde kesintiye uğramadığı gibi,
yeni unsurlarla da güç kazandı, zenginleşerek varlığını sürdürdü. Yukarıda da
ifade edildiği gibi, bölgenin Türk nüfusunu cezp etmesiyle, burada Türk
nüfusunun devamlı bir şekilde artmasında, Antakya ve çevresinin Osmanlı Devleti
hâkimiyeti yıllarında sulh ve sükûna kavuşmuş olması, bölgenin ikliminin ve tabiî
şartlarının uygun olması gibi faktörlerin büyük etkisi vardır.
Osmanlı Devleti hâkimiyeti döneminde bölge, Canbolatoğlu ve Belen
savaşları sayılmazsa hemen hemen hiç savaş görmedi ve dört asır süren bir barış
dönemi yaşadı. Ama bundan, yörede bu uzun dönemin durgun ve ölü bir devre
olarak geçtiği anlamı çıkarılmamalıdır. Çünkü önemli bir yol güzergâhı üzerinde
olan, Đskenderun ve Süveydiye (Samandağ) gibi iki önemli iskelesi bulunan şehir,
ülkenin her vakit Osmanlı Devleti tarafından dikkatle izlenen bir coğrafyasıydı.
Konumu itibarıyle bu derece öneme sahip olması, yörede sürekli bir hareketliliğe,
bölgenin tüm olaylarının ve sıkıntılarının, Đstanbul tarafından bilinmesine,
paylaşılıp ortak olunmasına yol açıyordu.
Bu bölgeyi önemli kılan başka önemli özellikleri de vardır. Örneğin,
bölgenin Suriye ile Anadolu arasında âdeta bir tampon bölge durumunda
olmasıydı. Sahip olduğu iskeleler vasıtasıyla merkezle ulaşım ve haberleşmenin
kolay ve seri bir şekilde sağlanması, hac yolunun ve surre alayının, her yıl
Ramazan ayında kutsal topraklara gönderilirken takip ettiği kara yolu güzergâhı
üzerinde bulunması, bu bölgenin stratejik açıdan ne kadar büyük bir öneme sahip
olduğunu göstermektedir. Bu yüzden, devlet bu bölgeye özel bir önem vermiştir.
Diğer yandansa, bölgenin özellikle hac yolu üzerinde olması sebebiyle, ileride de
örnekleriyle açıklanacağı üzere, içerisinde büyük bir Türkmen nüfus kitlesini
barındıran ve ekserisi konargöçer hayat süren bu Türkmen aşiretlerinin bölgede
eşkıyalık ve yol kesme şeklinde ortaya çıkan yasa dışı hareketleri, Osmanlı
Devleti’nin bu bölgeyi uzun yıllar düzene koyamamasına neden olacaktır.
XVII. yüzyılda devletin; siyasi, askerî, iktisadi vs. pek çok alandaki
gerilemesine paralel olarak, halkın (bilhassa ziraatla uğraşan köylü sınıfın)
problemleri de artmaya başlamıştı. Artan eşkıyalık hareketleriyle toprağını rahatça
ekip biçemeyen köylü sınıfı, fiyatların gerilemesi yanında ağır vergi yükü altında
ezilmeye başlayınca, artık kendisi için bir geçim kaynağı olmaktan çıkan çiftini
çubuğunu terk ederek, kendisi ve ailesi için daha emniyetli gördüğü şehirlere göç
etmeye başlamıştır. Yerleşik ahalinin bu surette yerleşim yerlerini terk etmesi,
kırsal kesimin boşalmasına ve harabe olmasına yol açmıştır. Kırsal kesimin
1