tc fırat üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü tarih ana bilim dalı 138 numaralı edirne şer'iyye sicilli

734 Pages·2007·4.87 MB·Turkish

T.C.
FIRAT ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANA BİLİM DALI

138 NUMARALI EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLİ
H. 1119-1161/M.1707-1748

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN HAZIRLAYAN
Yrd. Doç. Dr. Rifat ÖZDEMİR Oğuzhan SAMIKIRAN

ELAZIĞ – 2006
T.C.
FIRAT ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANA BİLİM DALI

138 NUMARALI EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLİ
H. 1119-1161/M.1707-1748

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Bu tez …./…./..... tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliğiyle/oy çokluğu ile
kabul edilmiştir.

DANIŞMAN ÜYE ÜYE
Yrd. Doç. Dr. Rifat ÖZDEMİR

Bu tezin kabulü, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun ....... / ....... / ....... tarih
ve ......................... sayılı kararıyla onaylanmıştır.
11 I

ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
138 NUMARALI EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLİ
OĞUZHAN SAMIKIRAN

Fırat Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Bölümü
2006 Sayfa 733
Bu tez, 138 Numaralı Edirne Şer‘iyye Sicilli’dir. Sicill, Hicrî 1119-
1161/Milâdî 1707-1748 yılları arasını kapsamaktadır. Bu dönemde Edirne, Rumili
Eyaleti’ne bağlı merkezî kazâ statüsünde olduğunu tespit ettik.
Bu tezimizde Osmanlı adliye teşkilatı ve şer‘iyye sicilleri’nin nitelikleri
hakkında bilgiler verdikten sonra sicillerin ihtiva ettiği belgelerin özetlerini ve
transkripsiyonunu verdik.
Son olarak da şer‘iyye sicillerine dayanarak Edirne’nin iktisâdî, içtimâî, siyâsî
ve idârî yapısı hakkında genel bir değerlendirme yaptık.
Edirne Kazâsı’nın o dönemde 4 nâhiyesi ile şehir merkezine bağlı 29 köyünü
tespit ettik.Sicill’lerde vakıf ile ilgili belgenin yanında tereke defterleri de
bulunmaktadır.Edirne ve civarında vakıf akarlarının yangın veya başka bir sebeble
yıkıldığını ve tamir edildiğini ayrıca,bilâ-vâris fevt olanların terekelerinin beytü’l-mâl
tarafından el konduğunu gördük.
Bugün Edirne’de meşhur olan süpürge,boya ve tahta işlemeciliği ile ilgili
tasarruf eşyalarından bahsedildiğini sicillerde müşahede etmekteyiz.
Edirne Kazâsı ve dahilinde örfi görevlilerin reayaya zulm ve teaddide
bulunduğunu da belgelerden öğreniyoruz.

Anahtar Kelimeler: Edirne Şer‘iyye Sicili, Kadı, Kaza, Eyalet
II 11
ABSTRACT
Masters Thesis
EDİRNE ŞER‛İYYE RECORDS NO 138

OĞUZHAN SAMIKIRAN
The University Of Fırat The İnstitute
Of Social Sciences Story Of History
2006. Page 733

This thesis is 138 number of the “Edirne Şer‛iyye Records” and the record
includes the years between 1119-1161 B.C./1707-1748 A.D.We established that Edirne
was in the central “kazâ” status and was subject to the Province of Rumeli.
İn this our thesis, we presented the transcription and the abstracts of the
documents that the records contain after we gave datas concerning the charactericts of
the şer‛iyye records and Ottoman justice organization .
Lastly, we evaluated the economic, ethnographic, political ve administrative
structure of Edirne only on the basis of the şer‛iyye records.
We determined that Edirne “Kazâ” had 4 “nâhiye” and 29 villages which were
subject to the “kazâ” .There are also inventories of the estates in addition to the
documents relevant to wakf in the records. We observe that the rental properties of waqf
were in ruins on account of another reasons or fire also confiscated to the estate’s
inventories of persons who died without heir by “Beytü’l-mal”.
We observe that phrases pertaining to broom sellers, painters, soapers such as
“Sabuncular Hânı, Boyahâne, Süpürgeciler Hânı” and also the board work which
become famous in Edirne today were mentioned in records.
We learn from the records that the martial managers behaved cruelty to raya in

Edirne Kazâ and in the vicinity of it.

Keyword: Edirne Şer‘iyye Records, Khadı, Town, Province
11 III

İÇİNDEKİLER
ÖZET ……………………………………………………………………………………I
ABSTRACT …………………………………………………………………………… II
İÇİNDEKİLER ……………………………………………………………………… III
ÖNSÖZ ………………………………………………………………………………...V
KISALTMALAR ……………………………………………………………………. VII
GİRİŞ............................................................................................................................1

BİRİNCİ BÖLÜM
KADILIK MÜESSESİ VE ŞER‘İYYE SİCİLLERİ................5
I. KADILIK MÜESSESİNİN TEŞEKKÜLÜ...........................................................5
II. OSMANLI DÖNEMİNDE KADI (HAKİM).......................................................6
1. Kadının Yetkileri ve Görevleri..........................................................................7
2. Kadıların Dereceleri ve Görev Süreleri.............................................................9
3. Kadıların Tayinleri ve Kadılarda Aranan Şartlar.............................................10
4. Kadıların Uyması Gereken Esaslar..................................................................12
III. OSMANLI DEVLETİ’NDE ŞER‘İYYE MAHKEMELERİ............................13
1. Adliye Görevlileri............................................................................................13
IV. ŞER‘İYYE SİCİLLERİ.....................................................................................15
1. Şer‘iyye Sicillerinin Tanımı, Önemi, Muhtevası.............................................15
2. Şer‘iyye Sicillerinin İhtiva Ettiği Belgeler......................................................19
V- EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLERİ......................................................................20
VI- 138 NO’LU EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLERİ VE GENEL BİR BAKIŞ........21

İKİNCİ BÖLÜM
I. 138 NUMARALI EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLERİ’NDE YER ALAN
BELGELERİN KONULARINA GÖRE TASNİFİ.................................................22
II. SİCİLLDE YER ALAN BELGELERİN ÖZETLERİ........................................24

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
METİN TRANSKRİPSİYONU...................................91
IV 11

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
138 NOLU EDİRNE ŞER ‘İYYE SİCİLLİ’NİN DEĞERLENDİRİLMESİ ....675
I- XVIII. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NİN GENEL DURUMU.............675
II. EDİRNE’NİN COĞRAFİ KONUMU VE TARİHİNE GENEL BİR BAKIŞ.681
III- 138 NUMARALI EDİRNE ŞER ‘İYYE SİCİLLİ’NİN
DEĞERLENDİRİLMESİ......................................................................................687
A- İDARÎ DURUM...............................................................................................687
B- FİZİKÎ DURUM...............................................................................................692
C. EKONOMİK DURUM.....................................................................................696
D- SOSYAL DURUM...........................................................................................700
E- ETNOĞRAFİK DURUM.................................................................................705
SONUÇ......................................................................................................................709
SÖZLÜK....................................................................................................................710
BİBLİYOĞRAFYA...................................................................................................717
ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................720
EKLER ....................................................................................................................721
11 V
ÖNSÖZ
Sosyal Tarihin en önemli sermayesini, malzemesini ve kaynağını oluşturan
Şer‘iyye Sicilleri, etnografî demografik, hukûkî, iktisâdî, askerî açılardan bulunmaz bir
nimet olarak telakki edilmesinin yanında halk bilimi (folklor) açısından da zengin bir
muhteviyata sahiptir. Tereke defterleri, halk bilimi araştırmalarında kullanılabilecek
nitelikte olduğunu envanter dökümanlarından anlamaktayız.
Şer‘iyye Sicilleri’nden şu an iki şekilde faydalanılmaktadır. Birincisi, tetkik isr
ve makale telifinde ikincisi de muayyen bir sicillin (Mesela 138 Numaralı Edirne
Şer‘iyye Sicilli) transkripsiyon, özet ve değerlendirmesinde kullanılır.Sicillerin
transkripsiyon ve değerlendirme mahiyetindeki tezlerde kullanılma maksadı, öğrencinin
yeteneğini arttırarak bir sonraki eğitim dönemine (yüksek lisans, doktora) hazırlıklı
girmesini sağlamaktır. Bu tür transkripsiyon çalışmaları, öğrenci deneyimini artırmasına
rağmen bireysel ve mahallî kalmaktadır. Transkripsiyonların bireysel faydadan genel bir
faydalanmaya çevirmek için ilk önce Milli Kütüphane’deki sicillerin tamamının
transkribe edilmesi inancındayız.
Bilindiği gibi Şer‘iyye Sicilleri, Milli Kütüphane çatısı altında ve başkent
Ankara’da toplanarak dağınıklıktan ve yok olmaktan kurtarılmakla beraber, ilim
adamlarına da zaman ve maddi tasarruf gibi imkanlar sağlamıştır. İkinci bir adımla,
Milli Kütüphane’deki şer‘iyye sicilleri transkribe edilerek “cd veya internet” vasıtasıyla
akademisyenlerin hizmetine sunulup onların zaman ve maddiyattan ikinci bir defa
tasarruf hakkına sahip olmaları sağlanabilir. Transkribe edilmiş siciller,
akademisyenlerin çalışmaları için bir “ön hazırlık” niteliğinde olacaktır. Böylelikle
araştırmalardaki nicelik unsuru da artmış olacaktır.
Sicillerde transkripsiyon yaparken boş olan yerleri “boşluk” şeklinde
göstermek, okunamayan kelimelerin veya cümlelerin aslının aynen resmedilmesi,
ciltleme esnasında kesilenleri “kesik”; silinmiş olanları “silik”; üzeri çizik olanları
“üzeri çizik”…vs şeklinde gösterilmesi, boş olan sayfaların belirtilmesi gibi ehemmiyet
ve ciddiyeti gösteren ifadeler transkripsiyonun güvenirliğini arttırmaktadır.
138 Numaralı Edirne Şer‘iyye Sicilli (H.1119-1161\M.1707-1748)
transkripsiyonu da yukarıda ifade ettiğimiz maksatlara yöneliktir. Sicillin aslı halen
Milli Kütüphane’de bulunup, mikro filmi tarafımızdan alınarak transkripsiyon
kaidelerine bağlı kalınmak şartıyla bugünkü harflere trankribe edilmiştir.
VI 11
Tez, dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde genel hatlarıyla kadılık
kurumu, mahkeme ve şer‘iyye sicilleri hakkında bilgi verilip tez konumuz olan sicillerin
özelliklerinden bahsedilmiştir. İkinci bölümde sicillin içindeki belgelerin konularına
göre fihristi ve tasnifi yapılmış, belgelerin özetleri verilmiştir. Üçüncü bölümde sicilin
orijinal metninin transkripsiyonu yapılmıştır. Dördüncü ve son bölümde ise 138 no’lu
Edirne Şer‘iyye sicilinin ihtiva ettiği belgelerden ve diğer bazı kaynaklardan
faydalanılarak, bilgiler değerlendirilmeye çalışılmıştır.Ayrıca sözlük kısmında ise
sicillerde bahsi geçen mahalli ve umumi kelime ve kelime grupları da itina ile
seçilmiştir.
Transkripsiyonlardan Ayın (ع) harfi “ ‛ ” ;Hemze ((cid:8)) işareti “ ' ” şeklinde gösterilmiştir.
Harf-i tarifler “l-” şeklinde Elif (ا), Vav (و) ve Ye (آ) harfleriyle yapılan uzatmalar “^”
şeklinde gösterilmiştir.
Sicill, 256 sayfa 128 varakadır. Ancak 1,2,17,30 (sadece 1 belge mevcut), 31, 44
(1 belge), 45, 58 (1 belge), 59, 142, 143 (1 belge), 243 sayfaları boştur.138 no’lu Edirne
şer‛iyye sicilli 1119-1148 tarihlerini kapsamasına rağmen kayıt konusunda epey bir
zaman boşluğu mevcuttur.Mesela s.16/b.29 ile s.18/b.30 arasındaki zaman farkı tam 20
yıldır,hatta 16.s.’dan 18.s.’ya geçilmiş ve 17. sayfa boş bırakılmıştır.Sicill sayfaları ve
belgeleri tarafımızdan numaralandırılmıştır. Toplam belge sayısı 457’dir.Metin
transkripsiyonunda belge numaralarını yazarken sicill sayfası “Sayfa No”, belge
numarasını da “Belge No” şeklinde gösterdik.
Tezimin hazırlanmasında ve diğer konularda lüzum arz eden gerekli bilgi ve
açıklamaları, daima değerli zamanından harcayarak,temin etmemi sağlayan kıymetli
hocam Yrd.Doç.Dr.Rifat Özdemir’e medyûn-u şükranım.Aynı zamanda yardımlarını
esirgemeyen değerli Ağabeyim Sıtkı Uluerler’e de teşekkür ediyorum.

ELAZIĞ-2006 OĞUZHAN SAMIKIRAN
11 VII

KISALTMALAR
a.g.e. : Adı geçen isr
a.g.m. : Adı geçen makale
A.Ü.S.B.D. :Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
bkz. : Bakınız
C. :Cilt
DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi
H : Hicrî
M : Milâdî
MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
S. : Sayı
s. : Sayfa
TTK : Türk Tarih Kurumu
vb. : Ve bunun gibi
vs. : Ve sairleri
EŞS : Edirne Şer‘iyye Sicili
1 11
GİRİŞ
“Bilindiği gibi şehir tarihleri, bir parçası oldukları politik, ekonomik ve sosyal
sistemlerin tarihlerinden ayrılamazlar. Zirâ, şehir formunu şehrin bağlı bulunduğu
sosyal sistemin gelişme düzeyi ve teknolojik durumu belirler.”1
Türk-İslam devletlerinin hakimiyet alanındaki coğrafyada yerleşim birimlerinin
ve yapılarının, mimari ve estetik bakımından, doğduğu bölgelerin coğrafyasından ve
hayat anlayışından ve inançlarından soyutlanamaz. Çünkü insanların korunma,barınma,
aile anlayışı…vs gibi maddi ve manevi ihtiyaçlarının tatmini noktasında şehir, kasaba,
köy, mahalle… vs gibi birimlerin ve bunları teşkil eden konutların mimari ve estetiğinin
çeşitlilik arz etmesinde iki yapıcı unsur bulunmaktadır; Birincisi din, ikincisi coğrafi
şartlardır.
Din unsuru esasen Osmanlı kültür ve medeniyetinin temelini oluşturmaktadır.
İslam dinin ihtiva ettiği hayır-hasenat, cennet-cehennem, sevab-günah, merhamet, hamd
ve şükür… vs gibi mefhumlar, Osmanlı’nın “yer üstü kaynağı” olarak da bilinen
“vakıf” sistemine menbaa olmakta adeta Anadolu şehirlerinin çehresini meydana
getirmektedir.
Bir diğer unsur ise coğrafi şartlarda (yani toprak, yapı materyalleri, iklim….vs)
bilhassa Anadolu coğrafyasının yer şekillerinin çeşitliliği ve siyasi sınırlarının farklı
kültür ve millete ittisali de Anadolu şehircilik tarihine nitelik ve nicelik yönünden
malzeme sağladığını söylemek mümkündür.
Türklerin hayat tarzının ve zihniyetinin aynası olan şehirlerin sahip olduğu bu
çeşitlilik şehir tarihçiliğinin de başlangıç çizgisini oluşturmaktadır.
“Bu Osmanlı şehir tarihlerinin önemli bir problemi de çalışma alanında
başvurulacak bilgi kaynağı durumundaki belgelerdir. Bilindiği gibi bu vadideki
çalışmalar başlıca şu kaynak gruplarına inilerek yapılmaktadır:
a- Başta seyahat-nameler, özel tarihler olmak üzere her çeşit kütüphane
malzemesi,
b- Bugün varlıklarını, en azından kalıntı biçiminde olsa koruyabilmiş mimari
malzeme
c- Zamanında resmi belge olarak kullanıldıkları için bugün arşivlere intikal
etmiş durumda bulunan, bu konuda en geniş bilgileri veren belge
koleksiyonları.”2

1 Özer Ergenç;“Şehir Tarihi Araştırmaları Hakkında Bazı Düşünceler”, Konferanslar (11 Mart 1988
tarihinde Türk Tarih Kurumu’nda verilen konferans), Belleten, c.52, S. 203, s. 668