Table Of ContentT.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRKİYE SELÇUKLULARINDA
XIII. YÜZYILDAKİ TIBBÎ GELİŞMELER
Tezi Hazırlayan
Erhan Yoska
Tez Yöneten
Prof. Dr. Ali Aktan Prof. Dr. Özcan Aşçıoğlu
Tarih Anabilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi
KAYSERİ-2005
ÖNSÖZ
Halk sağlığını korumayı kendine vazife kabul eden Türkiye Selçuklu sultanları ve
devlet adamları tarafından Anadolu coğrafyasında sayısı 15’i bulan darüşşifalar
yaptırılmıştır. Bu darüşşifalarda, temelini Orta Asya tıbbı ile İslâm tıbbından alan
Türkiye Selçuklu tıbbı, yerli ve yabancı hekimler tarafından uygulanmıştır. Genellikle
maddî olmayan tedavinin uygulandığı Orta Asya tıbbı ile koruyucu hekimliğin
uygulandığı İslâm tıbbı her yönden Türkiye Selçuklu tıbbını etkilemiştir.
Dinin toplumdaki her müesseseyi az veya çok etkilediği bilinmektedir. Her zaman
toplumdaki önemini korumuş olan sağlık da,gerek Gök Tanrı inancı etkisindeki Orta
Asya tıbbını gerekse İslâmiyet’in etkisi altındaki Türkiye Selçuklu tıbbını etkilemiştir.
Dinin bu etkisi, hastalıklara karşı uygulanan tedavi yöntemlerinin, asırlar boyu
neredeyse değişmeden farklı coğrafyalarda uygulanmasını sağlamıştır. Bundan dolayı
Türkiye Selçuklu tıbbı döneminde uygulanan yöntemler, Orta Asya Türk tıbbı ile İslâm
tıbbının bir uzantısı durumundaydı.
Her şeyden önce Türkiye Selçuklu tıbbında uygulanan tedavi yöntemleri, yapılan tıp
eğitimi ve mimarî olarak Osmanlı Devleti’ne intikal etmiştir. Bu bakımdan Türkiye
Selçuklu tıbbı, Osmanlı tıbbının sağlık anlayışının temelini oluşturması bakımından
oldukça önemlidir. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nin, hatta günümüzün tıbbî anlayışının
şekillenmesinde önemli bir rol oynayan Türkiye Selçuklu tıbbının hangi temellere
dayandığından bahsettik.
Tıp tarihimiz ile ilgili kaynaklarda Selçuklu tıbbının ismi her fırsatta anılmasına
karşılık, konu ile ilgili olarak sadece tedavileri hangi hekimlerin, nerede yaptıkları
konusu ele alınmıştı. Buna rağmen Selçuklu tıbbının temellerinin nereye dayandığı ve
Selçuklu hekimlerinin hangi konularla uğraştığı konusu açıklanmaya çalışılmamıştı. Biz
bu çalışmamızda, tarihî bakımdan ile bu kadar önemi olan fakat buna karşılık üzerinde
pek de durulmamış olan Türkiye Selçuklu tıbbı hakkında bir Yüksek Lisans tezi
hazırlayarak faydalı olmaya çalıştık.
Türkiye Selçuklularında XIII. Yüzyıldaki Tıbbî Gelişmeler konulu tezimin
hazırlanmasında, yürütülmesinde ve düzenlenmesi sırasında bana yardımlarını
esirgemeyen İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Kütüphanesi personeline,
Türk Tarih Kurumu personeline teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca bana
kütüphanelerinden yararlanma fırsatını veren İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp
Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi bölümü öğretim üyelerinden sayın Prof. Dr. Nil Sarı
Hanımefendi’ye teşekkürü bir borç bilirim. Bunun yanında tezimle ilgili kıymetli
tavsiyelerinden dolayı Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim
Dalı Başkanı Prof. Dr. Ali Haydar Bayat Bey’e teşekkür ederim.
Nihayet konunun belirlenmesi ve içeriğinin düzenlenmesinde bilgi ve deneyimlerinden
yararlanmama fırsat veren danışman hocalarım Prof. Dr. Ali AKTAN ve Prof. Dr.
Özcan AŞÇIOĞLU Beylere ayrı ayrı teşekkürlerimi sunuyorum.
Kayseri 2005 Erhan YOSKA
TÜRKİYE SELÇUKLULARINDA
XIII. YÜZYILDAKİ TIBBÎ GELİŞMELER
ÖZET
Türk- İslâm kültürünün insanlığa ve onun sağlığına verdiği değer, büyük bir yer işgal
eder. Türkler tarih boyunca bu değere bağlı olarak sağlık işleriyle uğraşmış, bir çok
hastaneler ve dinlenme tesisleri kurmanın yanında, tıp ilmini yapmayı da başarmışlardır.
Bu müesseselerle vakıfların bıraktıkları gelirlerle yürütülen hayrat müesseseleri olduğu
kadar, o zamanın devlet yöneticilerinin benimseyip yaptırmış olduğu abidelerdir.
Şifahanelerde tıbbın gelişmesinde etkili olan büyük hekimler yetişmiş, dünyanın ve
bizim halen yararlandığımız bir çok bilgileri eserleri ile yaymışlardır.
Darüşşifa, İslâm ve Türk dünyasında pratik ve gözleme dayana sağlık bilgilerini veren,
hastaları tedavi eden, eğitim ve sağlık kurumlarına verilen isimlerden biridir.
Darüşşifalar insan ve hayvan sağlığını koruma, hastalıkları tedavi amacıyla İslâm
aleminde Emevîlerden başlayarak Abbasîler devrinde Suriye Irak ve Mısır’da aynı
zamanda Anadolu’da gelişmiş müesseselerdir.
İslâm tababeti Abbasîler zamanında Bizans tıbbından yararlanmıştır. Bizans’tan çeviri
yolu ile alınan çeşitli alanlardaki eserler dolaylı olarak Türkiye Selçuklu tababetini de
etkilemiştir. Çünkü Türkiye Selçuklu tababetinin temelini tıbb-ı nebevîde
diyebileceğimiz İslâm tıbbından almıştır. Türkiye Selçuklu Devleti, İslâm tıbbı yolu ile
Bizans tıbbından faydalanırken diğer taraftan XIII. yüzyılda Bizans yönetiminden kaçan
hekimler, bu tıbbın Türkiye Selçuklu Devleti’nde kullanılmasına önayak olmuşlardır.
Türkiye Selçuklu tıbbının diğer bir önemli temelini ise Orta Asya tababeti
oluşturmaktadır. Orta Asya’dan kıtlık, otlak sıkıntısı ve salgın hastalıklar gibi karışıklar
ile Moğol işgal ve istilâsı sebebiyle çeşitli tarihlerde Anadolu’ya göç olmuştur. Bu
göçler bir yandan Anadolu’nun Türkleşmesi hususunda olumlu rol oynarken diğer
taraftan Anadolu’da başta tababet olmak üzere bir çok ilmin gelişmesinde etkili
olmuştur.
Türkiye Selçuklu Devleti Anadolu’yu doğudan batıya doğru sistemli bir şekilde ele
geçirmesinden sonra, yapılan ilk iş, fethedilen yerlerde Türk-İslâm fetih anlayışına
uygun olarak cami, medrese gibi tebaanın günlük ihtiyaçlarının karşılanacağı tesisleri
inşa etmekti. Bu anlayıştan hareket eden Türkiye Selçuklu Devleti, bu anlayış gereği
Anadolu’nun büyük şehirlerinde darüşşifalar kurmuşladır. Tebaanın rahat ve huzur
içinde yaşamasını kendisine vazife sayan, Türkiye Selçuklu hükümdarları vakıflar
vasıtasıyla büyük darüşşifalar kurumuşlardır. İlki milâdî 1206 yılında Gevher Nesibe
Sultan adına Kayseri’de kurulmuş olan darüşşifadır. Kayseri’de kurulan bu darüşşifayı
Sivas, Konya, Divriği, Harput, Tokat ve Kastamonu darüşşifaları takip etmiştir. Halkın
sağlığını korumak ve öğrencilere tıp eğitimi vermek amacıyla kurulan bu darüşşifaların
haricinde, saraylarda Selçuklu hanedanının sağlığı ile ilgili hastaneler bulunmakta idi.
Ayrıca ordunun acil durumlarda ihtiyacını karşılamak için hem seyyar hastaneler hem
de merkezî yerlerde sabit hastaneler vardı. Bunun yanında ticareti her zaman canlı
tutmayı millî bir politika haline getiren Türkiye Selçuklu Devleti, yerli ve yabancı
tüccarın mağdur olmamaları için kervansaraylarda her türlü ihyiyaçlarının yanı sıra
sağlık hizmeti de sunmaktaydı.
Türkiye Selçuklu tıbbı, Orta Asya Türk tıbbı ile İslâm tıbbının bir senteziydi. Türkiye
Selçuklu tıbbı, Orta Asya’dan yapılan göçler vasıtasıyla bu kaynaktan beslenmekte idi.
Ayrıca Orta Asya’dan Anadolu'ya gelen ticaret yolları ise Orta Asya tıbbını Anadolu'ya
taşımakta idi. Orta Asya tıbbında genellikle manevî tedavi uygulanıyordu.
Türkiye Selçuklu tıbbı belki de en çok İslâm tıbbından beslenmiştir İslâm tıbbı.
kaynağının Kur’ân-ı Kerim ve Hz. Peygamber’in sünneti olmasından dolayı, Türkiye
Selçuklu Devleti’nde uygulanma alanı bulmuştur. İslâm tıbbında ise maddî tedavi
uygulanmakla beraber daha çok koruyucu hekimlik ön plana çıkmıştır.
Anahtar Kelimeler: Orta Asya Tıbbı, İslâm Tıbbı, Türkiye Selçuklu Tıbbı
THE MEDİCAL DEVELOPMENTS İN THE TURKEY SELJUKS İN XIII.
CENTURY
ABSTRACT
The importance that Turkısh-Islamic culture gave on humanity and its health is great.
Turks so loyal to these values throughout the history dealth with health affairs, in
adition to setting up many hospitals and resting foundations, they manage to experience
on the science medicine, too. These instutitions have been foundations on the other hand
they have been statues adopted and constructed by the statesmen. So many men who
had had many contributions in the field of medicine science were raised in the health
centers. They spreat away many information which we still use and benefit from by
means of their works. “Darusifa” is one of the names that has been given to education
and medicine instutitions which give practical and observatory health information and
cure pations. “Darusifa”s have been the instutitions that existed in Iraq, Syria and Egypt
and also Anatolia from the area of Emevî period to Abbasî period in the world of Islam,
so as to protect animal health and man health and cure the ailments.
Islamic medicine men utilized from Byzantine medicine in the period of Abbasîs, the
works in different fields adopted from Byzantine medicine by traslation affected
Turkish-Selcujian medicine men indirectly. Becouse Turkish- Selcujian medicine
originated from Islamic medicine called as “Tıbb-ı Nebevî” while Turkish-Selcujian
state utilized from Byzantine medicine, by the neans of Islmic medicine, the medicine
men run away from Byzantine government in XIII. Century were pioneered the use of
this medicine in Turkish-Selcujian state. Middle Asian medicine has founded up another
basic foundations of Turkish-Selcujian medicine. Becouse of the turmoils such as
famine, lack of pasture, and deseasies and Mongol invation, there had been exiles to
Anatolia. While this exiles played a great possitive role in converting Anatolian people
into Turkish people, on the other hand it influenced many developments of science
primarily medicine in Anatolia.
After the systematic conquer of Anatolia from east worlds to west worlds by the
Anatolian-Selcujian state, the first thing had been done was to build mosques, religious
schools that answering the dily demands of people parallel with the Turkish-Isdlamic
consept. Regarding to these consepts, Anatolian-Selcujian state founded “Darusifa”s in
the big city of the state in the name of this understandings. Accepting the well- being of
the community as a duty to itself , Turkish-Selcujian state established great “Darusifa”s
by the help of foundations. The first one was the Darusifa which was founded in the
name of Gevher Nesibe Sultan in 1206 A.D. Follwing this Darusifa in Kayseri, new
Darusifas were establish in Sivas, Konya, Divriği, Harput, Tokat and Kastamonu.
Except this Darusifa founded to protect public health and give medicine education, there
were also hospitals related to the health of royalty. The Turkish-Selcujian that regarding
keeping trade always active as a national politics, it also served health service besides
the every kind of needs in Kervansaray so as not to cause the traders’ problems.
Turkish-Selcujian medicine was a mixture of middle Asian and Turkish-Selcujian
medicine. Turkish-Selcujian medicine was utilizing from the sources via the exiles from
the middle Asian. In adition to this, the trade courses coming to Anatolia were carriying
the middle Asian medicine to Anatolia. Mostly spiritual treatment were being applied in
the middle Asian medicine, Turkish-Selcujian medicine most probably utilized from the
Islamic medicine largely. Becouse the main sources of Islamic medicine were the holly
Quran and prophet’s practices, it found its application area in Turkish-Selcujian state.
In Islamic medicine, besides the use of rational medicine,the protective surgery became
more predominant. Compared with many civilized nations, Turkish-Selcujian state
being more developed nat only in the field of economics but also in prosperity cause
many medicine man to move to Anatolia. This is mostly becouse of the behaviour of the
sultans who ruled according to the origins of turkish-Islamic concept to the medicine
man.
Key Words: The Medicine of Middle Asia, İslamic Medicine, The Medical of The
Turkey Seljuks
İÇ İ N D E K İ L E R
ÖNSÖZ I
ÖZET III
İNGİLİZCE ÖZET V
KISALTMALAR VI
GİRİŞ 1
I. BÖLÜM
1. İSLÂMİYET ÖNCESİ ORTA ASYA TÜRK TIBBI 15
1.1. Dinin Sağlığa Etkisi 18
1.2. Gök-Tanrı İnancında Sağlık Anlayışı 19
1.3. Şamanizm ve Tababet 21
1.3.1. Şamanizm ve Karantina 24
1.3.2 Şaman ve Uçuklama 25
1.3.3. Şamanizm Müzikle Tedavi 26
1.3.4. Ateş ve Alazlama 27
1.4. Kımız ve Türk Tababetindeki Yeri 28
1.4.1. Kımızın Türk Tarihindeki Yeri 28
1.4.2. Kımız Yapımı 29
1.4.3. Kımızın Türk Tababetindeki Yeri 30
1.5. Maddî Tedavinin Uygulayıcıları: Otacılar 36
1.5.1. Hunlarda ve Gök Türklerde Tababet 39
1.6.2. Uygurlarda Tababet 41
1.6.3.Uygurlarda Akupunktur 48
1.6.4. Uygur Tababetinde Çiçek Hastalığı 50
1.6.5. Orta Asya’da Sağlık Kuruluşları 50
1.2. İSLÂM TIBBI 52
1.2.1 İslâm Tıbbının Oluşumu 52
1.2.2.Tıbb-ı Nebevîde Koruyucu Hekimlik 55
1.2.3. Temizlik 57
1.2.3.1. Ellerin Temizliği 57
1.2.3.2. Burun Temizliği 58
1.2.3.3. Ağız ve Diş Temizliği İle Misvak 59
1.2.3.4. Vücut Temizliği 62
1.2.4. Beslenme 65
1.2.4.1. Karbonhidratlar 67
1.2.4.2.Yağlar 67
1.2.4.3. Proteinler 68
1.2.4.4. Anne Sütü 69
1.2.4.5. Sebze ve Meyveler 71
1.2.4.6. Zararlı Yiyecek ve İçecekler 71
1.2.4.7. Ölü Hayvan Eti ve Zararları 72
1.2.4.8.İçkinin Zararları 72
1.2.4.8.1. Alkolün Sindirim Sistemine Etkisi 73
1.2.4.8.2. Alkolün Dolaşım Sistemine Etkisi 74
1.2.4.8.3. Alkolün Karaciğere Etkisi 74
1.2.4.8.4. Alkolün Sinir Sistemine Etkisi 75
1.2.4.9. Domuz Etinin Zararları 75
1.2.4.10. Uyku 78
1.2.4.11. Bulaşıcı Hastalıklar 80
1.2.4.11.1. Bulaşıcı Hastalıklar ve Tıbb-ı Nebevî 81
1.2.4.11.2. Cüzam 81
1.2.4.11.3. Veba 82
1.2.4.11.4. Kuduz 84
Description:Türkiye Selçuklu tıbbı döneminde uygulanan yöntemler, Orta Asya Türk tıbbı ile slâm tıbbının bir uzantısı hekimlik ön plana çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: Orta Asya Tıbbı, slâm Tıbbı, Türkiye Selçuklu Tıbbı “Darusifa”s have been the instutitions that existed in Ir
