TC EGE ÜNøVERSøTESø SOSYAL BøLøMLER ENSTøTÜSÜ YENø TÜRK EDEBøYATI

247 Pages·2009·1.68 MB·Turkish

T.C.
EGE ÜN(cid:1)VERS(cid:1)TES(cid:1)
SOSYAL B(cid:1)L(cid:1)MLER ENST(cid:1)TÜSÜ
YEN(cid:1) TÜRK EDEB(cid:1)YATI ANAB(cid:1)L(cid:1)M DALI

EDEB(cid:1)YAT Ö(cid:2)RET(cid:1)M(cid:1)NDE TER(cid:1)M SORUNU

DOKTORA TEZ(cid:1)

Soner AK(cid:3)EH(cid:1)RL(cid:1)

DANI(cid:3)MANI : Prof.Dr. Rıza F(cid:1)L(cid:1)ZOK

(cid:1)ZM(cid:1)R-2008
2
3
i
(cid:1)Ç(cid:1)NDEK(cid:1)LER

ÖNSÖZ........................................................................................................................................iv
G(cid:1)R(cid:1)(cid:3)............................................................................................................................................1
1. Bilim ve E(cid:4)itim Açısından Terimler.......................................................................................1
2. Dil ve Edebiyat Bilimlerindeki Geli(cid:5)meler ve Terimler.......................................................7
3. “Terim Sorunu”ndan Ne Anlıyoruz?...................................................................................13

I. TÜRK(cid:1)YEDE’DEK(cid:1) TER(cid:1)M ÇALI(cid:3)MALARININ TAR(cid:1)HÇES(cid:1)...................................15

1. Tanzimat Dönemine Kadar Türkçe’de Terimler................................................................15
2. Tanzimattan Cumhuriyete Kadar Terim Sorunu...............................................................23
3. Cumhuriyet Dönemi: Dil Devrimi ve Terimler...................................................................33
4. Türkiye’deki Terim Çalı(cid:5)malarının Genel De(cid:4)erlendirmesi ............................................37

II. TER(cid:1)M B(cid:1)L(cid:1)M(cid:1) VE TER(cid:1)M..............................................................................................46
1. Terim bilimi............................................................................................................................46
1.1. Terim Biliminin Olu(cid:5)um ve Geli(cid:5)imine Kısa Bir Bakı(cid:5)........................................47
1.2. Terim Biliminde Ekoller ve Çalı(cid:5)ma Yöntemleri..................................................51
1.3. Dünyadaki Belli Ba(cid:5)lı Terim Kurulu(cid:5)ları..............................................................54
2. Terim Bilimi ve Kom(cid:5)u Disiplinler.......................................................................................57
2.1. Dil bilimi ve Terim Bilimi........................................................................................57
2.1.1. Gösterge.............................................................................................................58
2.1.2. Dil Göstergesinin Nedensizli(cid:4)i.........................................................................60
2.1.3. Göstergenin De(cid:4)i(cid:5)ebilirli(cid:4)i ve De(cid:4)i(cid:5)mezli(cid:4)i...................................................61
2.1.4. Dilin Bir Sistem Olu(cid:5)u......................................................................................62
2.2. Kelime Bilimi ve Terim Bilimi.................................................................................64
2.3. Terim Bilimi ve Di(cid:4)er Disiplinler............................................................................69
3. Genel Terim Teorisi...............................................................................................................70
3.1. Terim .........................................................................................................................70
3.2. Kavram......................................................................................................................73
3.3. Terim – Kavram (cid:1)li(cid:5)kisi...........................................................................................78
3.4. Tanım.........................................................................................................................86
4. Terim Sistemi.........................................................................................................................99
ii
4.1. Bir Gösterge Olarak Terim......................................................................................99
4.2. Sistematik Bir Birim Olarak Terim......................................................................101
4.2.1. Gösteren Boyutunda Terim Sistemi..............................................................102
4.2.2. Gösterilen Boyutunda Terim Sistemi...........................................................112
4.2.3. Yapısal Anlam (cid:1)li(cid:5)kilerine Dayanan Terim Sistemi....................................122

III. EDEB(cid:1)YAT Ö(cid:2)RET(cid:1)M(cid:1) VE TER(cid:1)MLER....................................................................131

1. Batıda Edebiyat Terimlerinin Genel Görünü(cid:5)ü................................................................131
2.Türkiye’de Edebiyat Terimlerinin Genel Görünü(cid:5)ü.........................................................135
3. Fransa ve Türkiye’deki Edebiyat Ö(cid:4)retiminin Terimler Bakımından
Kar(cid:5)ıla(cid:5)tırılması...................................................................................................................143
3.1. Edebiyat Ö(cid:4)retim Programları.............................................................................145
3.1.1. Fransa’da Edebiyat Ö(cid:4)retim Programı........................................................145
3.1.2. Türkiye’de Edebiyat Ö(cid:4)retim Programı......................................................152
3.2. Kullanılan Terimlerin Nicelik Açısından Kar(cid:5)ıla(cid:5)tırılması................................158
3.2.1. Fransızca Edebiyat Ö(cid:4)retiminde Kullanılan Terim Miktarı.....................159
3.2.2. Türkçe Edebiyat Ö(cid:4)retiminde Kullanılan Terim Miktarı..........................162
3.3. Ça(cid:4)da(cid:5) Dil ve Edebiyat Bilimlerine Ait Terimlerin Kar(cid:5)ıla(cid:5)tırılması.........................165
3.3.1. Fransızca Edebiyat Ö(cid:4)retiminde Yararlanılan Ça(cid:4)da(cid:5)
Bilimler ve Terimler.......................................................................................166
3.3.2. Türkçe Edebiyat Ö(cid:4)retiminde Yararlanılan Ça(cid:4)da(cid:5)
Bilimler ve Terimler.......................................................................................175
3.4. Terim Sistemlerinin Kar(cid:5)ıla(cid:5)tırılması..................................................................178
3.4.1. Fransızca Edebiyat Ö(cid:4)retiminde Terim Sistemi.........................................178
3.4.1.1. Gösteren Boyutunda Terim Sistemi......................................................178
3.4.1.2. Gösterilen Boyutunda Terim Sistemi...................................................180
3.4.1.3. Yapısal Anlam (cid:1)li(cid:5)kileri ve Terim Sistemi...........................................185
3.4.2. Türkçe Edebiyat Ö(cid:4)retiminde Terim Sistemi..............................................188
3.4.2.1. Gösteren Boyutunda Terim Sistemi......................................................188
3.4.2.2. Gösterilen Boyutunda Terim Sistemi...................................................192
3.4.2.3. Yapısal Anlam (cid:1)li(cid:5)kileri ve Terim Sistemi...........................................199
iii
3.5. Edebiyat Ö(cid:4)retiminde Kullanılan Genel Terimlerin Kar(cid:5)ıla(cid:5)tırılması.............199
3.5.1. Fransızca Edebiyat Ö(cid:4)retiminde Genel Terimler.......................................201
3.5.2. Türkçe Edebiyat Ö(cid:4)retiminde Genel Terimler...........................................204

IV. SONUÇ VE ÖNER(cid:1)LER..................................................................................................209
1. Sonuçlar................................................................................................................................209
1.1.Terim Sayısının Yetersizli(cid:4)i....................................................................................209
1.2.Ça(cid:4)da(cid:5) Bilimlere Ait Terimlerin Yetersiz Olması................................................210
1.3. Terim-Kavram (cid:1)li(cid:5)kilerinde Ya(cid:5)anan Karma(cid:5)a..................................................210
1.4. Terimlerin Sistematik Olmaması..........................................................................210
1.5. Mantık ve Terim (cid:1)li(cid:5)kilerinin Kurulmaması.......................................................211
1.6.. Kom(cid:5)u Disiplinlerle Terim (cid:1)li(cid:5)kilerinin Kurulmaması......................................211
2. Öneriler.................................................................................................................................212
2.1. Terim Bilincinin Olu(cid:5)turulması............................................................................212
2.2. Dilbiliminin Kurulması ve Merkeze Alınması.....................................................213
2.3. Terim Biliminin Kurulması...................................................................................214
2.3.1. Bilgi Organizayonu ve Konu Alanı Tespiti..................................................214
2.3.2. Bilimsel Kaynakların Tespiti ve Kaynaklardan Bilgi Toplanması............215
2.3.3. Kavram Analizinin Yapılması.......................................................................217
2.3.4. Kaynaklarda Terim Taraması Yapılması....................................................218
2.3.5. Terim Durum Dosyalarının Hazırlanması...................................................220
2.3.6. Terimlerin Standart Hale Getirilmesi..........................................................221
2.3.7. Terim Bilimi Yayınlarının Yapılması...........................................................224
2.4. Tarihi Kaynaklarla (cid:1)li(cid:5)ki Kurulması....................................................................225
2.5. Edebiyat Ö(cid:4)retimi Açısından Yapılması Gerekenler..........................................226

KAYNAKÇA............................................................................................................................230
iv

ÖNSÖZ
Türk bilim hayatının Tanzimat yıllarından bu yana önündeki en büyük
engellerden biri olan terim sorunu, ortaya çıktı(cid:1)ı tarihten bu yana pek çok ara(cid:2)tırmaya
ve incelemeye konu olmu(cid:2)tur. Batı ile kurulan ili(cid:2)kilerin bir sonucu olarak ortaya çıkan
bu sorun, gerek Cumhuriyet öncesi dönemde ve gerekse Cumhuriyet döneminde
genellikle bilimsel adlandırmada kaynak olarak hangi dilin seçilmesi gerekti(cid:1)i sorusu
etrafında ele alınmı(cid:2)tır. Dil, toplum, kültür ve siyaset arasındaki yakın ili(cid:2)kiler, terim
sorununa ço(cid:1)unlukla bu dil dı(cid:2)ı bakı(cid:2) açılarıyla yakla(cid:2)ılmasına neden olmu(cid:2)tur. Ancak
terim sorununu do(cid:1)rudan ya da dolaylı olarak ele alan çalı(cid:2)ma ve yayınlarda, terimlerin
dil bilimi, terim bilimi ve mantı(cid:1)ı ilgilendiren boyutları hemen hemen hiç konu
edilmemi(cid:2)tir. Ülkemizde terim sorununu dil bilimi ve terim biliminin ilke ve yöntemleri
ile ele alan çalı(cid:2)maların olmaması, daha da önemlisi bu bilim dallarının kurumsal olarak
geli(cid:2)memi(cid:2) olması, terim sorununun gerçek boyutunu görmeyi engelledi(cid:1)i gibi, gerekli
ve tatmin edici çözüm yollarının üretilememesine de neden olmu(cid:2)tur. Bunun sonucunda
da hem bilim hayatında hem de bilimden ayrı dü(cid:2)ünülemeyecek olan e(cid:1)itim ve ö(cid:1)retim
hayatında terim kaynaklı sorunların ya(cid:2)anması ve artarak devam etmesi kaçınılmaz
olmu(cid:2)tur. Bu sorunların ba(cid:2)ında, ça(cid:1)da(cid:2) kavramları adlandırmada yeterli sayıda terimin
olmaması ve var olan terimler arasında da bir sistemin olmaması gelmektedir.
Bu çalı(cid:2)mada terim sorununun, bugüne kadar pek dile getirilmemi(cid:2) olan yönleri
ile birlikte, edebiyat ö(cid:1)retimindeki yansımaları ve boyutları e(cid:2) zamanlı bakı(cid:2) açısı ele
alınmı(cid:2)tır. Bununla birlikte bilim ve e(cid:1)itim arasında kesin bir ayrım yapmanın mümkün
olmaması nedeniyle, çalı(cid:2)madaki ilke ve sonuçların her iki düzlemi de yakından
ilgilendirdi(cid:1)i unutulmamalıdır. Batı dünyasının sahip oldu(cid:1)u imkanlar sayesinde dil
bilimi ve terim biliminde ula(cid:2)tı(cid:1)ı noktayı, (cid:3)ngilizce ya da Fransızca bilimsel bir
çalı(cid:2)mada ve hatta bir ders kitabından kolayca görmek mümkündür. Bu çalı(cid:2)mada, bu
noktaya nasıl ve hangi a(cid:2)amalardan geçilerek ula(cid:2)ıldı(cid:1)ı ayrıntılı bir (cid:2)ekilde ele
alınmamı(cid:2), sonuçların mümkün olan en açık biçimde Türk bilim ve e(cid:1)itim hayatının
hizmetine sunulması amaçlanmı(cid:2)tır. Bu nedenle terim biliminin, ba(cid:2)ka bir çalı(cid:2)manın
konusu olabilecek kadar geni(cid:2) kapsamlı olan özgün terorileri ayrıntılı bir (cid:2)ekilde ele
alınmamı(cid:2), bunların pratik sonuçlarına yer verilmi(cid:2)tir. Aynı (cid:2)ekilde dil biliminin bazı
v
temel kavramları da terim sorunu ba(cid:1)lamında kısaca ele alınmı(cid:2)tır. Ancak ça(cid:1)da(cid:2)
dilbiliminin temel ilkelerinden biri olan e(cid:1)zamanlılık ve bunun bir sonucu olan sistem
anlayı(cid:2)ı bu çalı(cid:2)manın teorik temeli durumundadır.
Çalı(cid:2)ma, giri(cid:2) bölümü ile birlikte be(cid:2) bölümden olu(cid:2)maktadır. Giri(cid:2) bölümü ilk
üç bölümde de(cid:1)inilen konuların gerekçesi ve bir bakıma çalı(cid:2)manın ana fikrini ifade
edecek (cid:2)ekilde dü(cid:2)ünülmü(cid:2)tür. Burada öncelikle bilim-terim ili(cid:2)kisi, terimle bir bütün
olu(cid:2)turan tanım ve tasnif kavramları ele alınmı(cid:2)tır. Ardından dil bilimlerinde ya(cid:2)anan
geli(cid:2)melerin hem dil ve edebiyat incelemeleri ve e(cid:1)itimine hem de terim konusuna
getirdi(cid:1)i yeni bakı(cid:2) açıları kısaca belirtilmi(cid:2)tir. Bu bölümde son olarak “terim sorunu”
ifadesi ile ne kastedildi(cid:1)i anlatılmı(cid:2)tır. Burada, terim sorununun genelde
dü(cid:2)ünüldü(cid:1)ünden daha farklı boyutlarının oldu(cid:1)u noktasına vurgu yapılmı(cid:2)tır.
Birinci bölümde ülkemizdeki terim sorununun tarihçesine yer verilmi(cid:2)tir.
Burada, yakla(cid:2)ık iki asırlık bir süreci ifade eden bu tarihsel geçmi(cid:2)e sadece ana
hatlarıyla ve önemli dönüm noktalarıyla de(cid:1)inilmi(cid:2)tir. Yukarıda belirtti(cid:1)imiz gibi
sorunu e(cid:2) zamanlı olarak yani (cid:2)u andaki görünümü ile ele almak istedi(cid:1)imiz için böyle
bir tercihte bulunulmu(cid:2)tur.
(cid:3)kinci bölüm çalı(cid:2)mamızın teorik merkezini olu(cid:2)turmaktadır. Bir ba(cid:2)ka ifadeyle
bu bölüm, çalı(cid:2)mamızın bütününde ortaya konan sorunların, tespitlerin, önerilerin ve
dü(cid:2)üncelerin temeli durumundadır. Öncelikle terim biliminin temel ilkeleri, kavramları
ve yöntemleri ile kısaca tanıtıldı(cid:1)ı bu bölümde sırasıyla “terim”, “kavram” ve “tanım”
konularına terim bilimi, dil bilimi ve mantık temelinde yer verilmi(cid:2)tir. Ardından
terimler konusunda ülkemizde en çok ihmal edilen ve edebiyat ö(cid:1)retimini terimler
bakımından inceledi(cid:1)imiz bölümün de merkezini olu(cid:2)turan “terim sistemi” olgusuna
de(cid:1)inilmi(cid:2)tir. Bilim dili ile günlük dil arasındaki farkın kayna(cid:1)ını olu(cid:2)turan sistem
kavramı, hem gösterge teorisine ba(cid:1)lı olarak gösteren ve gösterilen hem de yapısal
anlam ili(cid:2)kileri olmak üzere üç açıdan ele alınmı(cid:2)tır. Böylelikle terim sorunu ile dil
bilimi, gösterge bilimi ve anlam bilimi arasında ili(cid:2)ki kurulmu(cid:2)tur.
Üçüncü bölümde ise ülkemizde edebiyat ö(cid:1)retiminde ya(cid:2)anan terim sorunu
“kar(cid:2)ıla(cid:2)tırma” ve “örnekleme” yöntemi ile ortaya konmu(cid:2)tur. Söz konusu
kar(cid:2)ıla(cid:2)tırmada ülkemizde okutulmakta olan ve Milli E(cid:1)itim Bakanlı(cid:1)ı’nın yayınladı(cid:1)ı
ders kitapları ile Fransa’da okutulmakta olan ders kitapları arasından model olarak
vi
seçilen iki kitap kullanılmı(cid:2)tır. (cid:3)lgili bölümde de belirtildi(cid:1)i gibi burada Fransızca’nın
seçilmesinin en temel nedeni, edebiyat ö(cid:1)retiminde bu ülkenin batıdaki en ba(cid:2)arılı
örneklerden biri olmasıdır. Bunun yanı sıra Fransızca ders kitaplarının genel yapısı ile
bizim kitaplarımız arasındaki biçimsel benzerlik ve Fransızca’nın ça(cid:1)da(cid:2) dil ve edebiyat
bilimleri için kaynak dillerden biri olu(cid:2)u da bu seçimi belirleyen etkenlerdendir. Burada
temel olarak ortaö(cid:1)retim seviyesi merkez alınmı(cid:2) ve incelenen ders kitaplarının bu
açıdan denk olmasına dikkat edilmi(cid:2)tir. Kar(cid:2)ıla(cid:2)tırma, ikinci bölümde dile getirilen
genel terim teorisi ve terim sistemi ilkelerine ba(cid:1)lı olarak yapılmı(cid:2), özellikle de terim
sistemini olu(cid:2)turan unsurlar kar(cid:2)ıla(cid:2)tırmanın temel ölçütünü olu(cid:2)turmu(cid:2)tur. Seçilen ders
kitapları ve terim sözlükleri gibi bazı kaynaklar bütünüyle kar(cid:2)ıla(cid:2)tırılmamı(cid:2), sadece
belirledi(cid:1)imiz ölçütler çerçevesinde, bu kaynakların söz konusu ölçüte uygunlu(cid:1)u
örneklerle gösterilmi(cid:2)tir. Önce Fransızca ardından Türkçe kitapların, her biri bir ölçüt
olan ba(cid:2)lıklar altında kar(cid:2)ıla(cid:2)tırıldı(cid:1)ı bu bölümde, kar(cid:2)ıla(cid:2)tırmanın gerekçesi, söz
konusu ölçütün önemi ve kar(cid:2)ıla(cid:2)tırma sonuçlarına yer verilmi(cid:2)tir.
Çalı(cid:2)mamızın son bölümü “Sonuç ve Öneriler” ba(cid:2)lı(cid:1)ını ta(cid:2)ımaktadır. Burada
öncelikle 3. bölümde yapılan kar(cid:2)ıla(cid:2)tırmanın ba(cid:2)lıklar altında ayrı ayrı ifade edilen
sonuçları toplu halde ve bu kez daha genel ba(cid:2)lıklar altında sunulmu(cid:2)tur. Ardından
çe(cid:2)itli maddelerde önerilerimiz sunulmu(cid:2)tur. Buradaki sıralama aynı zamanda söz
konusu önerilerin hayata geçirilme sırasını da ifade etmektedir. Önerilerin, “Terim
Biliminin Kurulması” ba(cid:2)lıklı maddesinde uluslar arası bir terim bilimi kurulu(cid:2)u olan
Termium’un terim bilimi metodu bir model olarak sunulmu(cid:2)tur.
Batı dünyasında terim biliminin, ayrı bir disiplin olarak yakla(cid:2)ık bir asırlık
tarihinin olmasına ra(cid:1)men, genel terim bilincinin ve bu bilince ba(cid:1)lı olan bilimsel ilke
ve uygulamaların içselle(cid:2)mi(cid:2) bir halde oldu(cid:1)unu önemle belirtmek isteriz. Bu nedenle
çalı(cid:2)mamızda dile getirdi(cid:1)imiz ilkelerin bir kısmı teorik kaynaklardan bir kısmı da
edebiyat sahasına ait bilimsel ve e(cid:1)itim amaçlı kaynaklardan elde edilmi(cid:2)tir. Sözgelimi
“Yapısal Anlam (cid:3)li(cid:2)kilerine Dayanan Terim Sistemi” ba(cid:2)lıklı bölümde dile getirdi(cid:1)imiz
ilkeler, söz konusu yayın ve kaynaklarda gözlemledi(cid:1)imiz bir terim sisteminin yapısal
anlam bilimine ba(cid:1)lı olarak tarafımızdan teorik hale getirilmi(cid:2) (cid:2)eklidir.
Çalı(cid:2)mada kitap ve makalelerin dı(cid:2)ında kaynak olarak kullanılan internet
sayfalarının seçiminde hem bilimsellik hem de ö(cid:1)reticilik niteli(cid:1)i daima göz önünde
vii
bulundurulmu(cid:2)tur. Metinde kullandı(cid:1)ımız Batı kaynaklı terimler için ço(cid:1)unlukla yaygın
olan Türkçe kar(cid:2)ılıklara yer verilmi(cid:2), yaygın bir kar(cid:2)ılı(cid:1)ı bulunmayan terimlere ise ya
tarafımızdan bir Türkçe kar(cid:2)ılık verilmi(cid:2) ya da söz konusu terim oldu(cid:1)u gibi
kullanılmı(cid:2)tır. Ancak her durumda terimlerin batı dillerindeki orijinal kar(cid:2)ılı(cid:1)ı parantez
içinde mutlaka gösterilmi(cid:2)tir.
Ülkemizdeki bilim ve e(cid:1)itim hayatının son derece önemli bir sorununu mümkün
oldu(cid:1)u kadar basit ve açık bir biçimde dile getirmeyi hedefleyen bu çalı(cid:2)ma, hiç
(cid:2)üphesiz pek çok ki(cid:2)inin destek ve yardımları ile gerçekle(cid:2)mi(cid:2)tir. Bunlar arasında, tez
çalı(cid:2)mam boyunca bana her türlü kolaylı(cid:1)ı sa(cid:1)layan Ege Üniversitesi E(cid:1)itim Fakültesi
Dekanı sayın Prof.Dr. Kadir Aslan ve Dekan Yardımcısı sayın Doç.Dr.Hülya Yılmaz’a;
görü(cid:2) ve önerileri ile çalı(cid:2)mama katkı sa(cid:1)layan Prof.Dr.Atilla Silkü ve Doç.Dr.Fazlı
Gökçek’e, her zaman ilgi ve yardımlarını gördü(cid:1)üm de(cid:1)erli arkada(cid:2)larım Bahar
Dervi(cid:2)cemalo(cid:1)lu, Ar(cid:2).Gör. Belgin Arslan Cansever, Ar(cid:2).Gör.Kadriye Yılmaz ve
Ar(cid:2).Gör.Seçil Dumantepe Üstün’e ayrı ayrı te(cid:2)ekkür borcum var.
Lisans ö(cid:1)rencili(cid:1)imden bu yana her adımda maddi ve manevi deste(cid:1)ini, ilgisini
ve yardımını gördü(cid:1)üm çok de(cid:1)erli hocam sayın Prof.Dr.(cid:4)evket Toker’e de özel
te(cid:2)ekkürlerimi sunuyorum.
Son olarak hem bu tez çalı(cid:2)masının danı(cid:2)manlı(cid:1)ını her a(cid:2)amada büyük bir ilgi
ve destekle yürüten hem de bize daima gerçek sorunları ve do(cid:1)ruları gösteren, bilimi ve
dü(cid:2)ünmeyi ö(cid:1)reten sayın hocam Prof.Dr.Rıza Filizok’a, manevi varlıklarını sürekli
yanımda hissetti(cid:1)im aziz dostum Mustafa Karata(cid:2)’a, anne ve babama sevgi, saygı ve
sonsuz te(cid:2)ekkürlerimi sunuyorum.

Soner AK(cid:2)EH(cid:3)RL(cid:3)
(cid:3)zmir, 2008