tc ege ünġversġtesġ sosyal bġlġmler enstġtüsü tarġh anabġlġm dalı yakınçağ tarġhġ bġlġm dalı ...

305 Pages·2013·5.03 MB·Turkish

T.C.
EGE ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
YAKINÇAĞ TARĠHĠ BĠLĠM DALI

AYDIN VĠLAYETĠ’NDE ÇĠFTLĠKLER (1839–1918)

DOKTORA TEZĠ

Aysun SARIBEY HAYKIRAN

DANIġMAN
Prof. Dr. Sabri SÜRGEVĠL

Ġzmir-2013
T.C.
EGE ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
YAKINÇAĞ TARĠHĠ BĠLĠM DALI

AYDIN VĠLAYETĠ’NDE ÇĠFTLĠKLER (1839–1918)

DOKTORA TEZĠ

Aysun SARIBEY HAYKIRAN

DANIġMAN
Prof. Dr. Sabri SÜRGEVĠL

Ġzmir-2013

ĠÇĠNDEKĠLER
ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................................... i
TABLOLAR LĠSTESĠ .................................................................................................................. iv
HARĠTALAR LĠSTESĠ ................................................................................................................. v
ġEKĠLLER LĠSTESĠ ..................................................................................................................... v
FOTOĞRAFLAR LĠSTESĠ ........................................................................................................... v
EKLER LĠSTESĠ ........................................................................................................................... v
KISALTMALAR .......................................................................................................................... vi
ÖNSÖZ ........................................................................................................................................ vii
GĠRĠġ ............................................................................................................................................. 1
A. Konu ve Kaynaklar Hakkında ........................................................................................... 1
B. Klasik Dönemden XIX. Yüzyıla Osmanlı Toprak Sistemi ve Tarımındaki DönüĢüm ..... 8
C. Çiftlik TartıĢmaları .......................................................................................................... 15
I. BÖLÜM ....................................................................................................................................24
XIX. YÜZYILDA AYDIN VĠLAYETĠ ................................................................................. 24
1.1. Ġdari Yapılanma ve Nüfus ............................................................................................ 24
1.2. Sosyo- Ekonomik Yapı ................................................................................................ 29
II. BÖLÜM ..................................................................................................................................37
AYDIN VĠLAYETĠ‟NDE ÇĠFTLĠKLERĠN DOĞUġU, DÖNÜġÜMÜ, MÜLKĠYETĠ VE
KULLANIMI .......................................................................................................................... 37
2.2. Çiftliklerin Tasarruf Hakkını Elinde Bulunduranlar .................................................... 40
2.2.2. Türk-Müslüman Çiftlikleri .................................................................................... 40
2.2.2.1. Ayan Çiftlikleri .............................................................................................. 40
2.2.2.2. Vakıf Çiftlikleri .............................................................................................. 52
2.2.3. Yabancılara Ait Çiftlikler ...................................................................................... 69
2.2.4. Gayrimüslimlere Ait Çiftlikler .............................................................................. 72
i
2.2.4.1. Rum Çiftlikleri ............................................................................................... 72
2.2.4.2. Yahudi Çiftlikleri ........................................................................................... 82
2.2.4.3. Ermeni Çiftlikleri ........................................................................................... 93
2.2.4.4. Levanten Çiftlikleri ........................................................................................ 97
III. BÖLÜM ...............................................................................................................................112
ÇĠFTLĠKLERDE II. ABDÜLHAMĠD DÜZENĠ: OSMANLI ÜLKESĠNDE EMLAK-I
HÜMAYUN ĠDARESĠNE BAĞLI ÇĠFTLĠKAT-I HÜMAYUNLAR ................................ 112
3.1. Emlak-ı Hümayun Ġdaresi .............................................................................................. 112
3.1.1. Aydın Emlak-ı Hümayun Ġdaresi: KuruluĢu ve Ġdari Yapılanması ......................... 117
3.1.2. Emlak-ı Hümayunun Gelir ve Giderleri .................................................................. 130
3.1.3. Ġmar Faaliyetleri ...................................................................................................... 143
3.1.4. Güvenlik sorunları................................................................................................... 154
3.2. Devlet Çiftlikleri: Örnek Tarlalar ve Numune Çiftlikleri ............................................. 156
IV. BÖLÜM ...............................................................................................................................163
AYDIN VĠLAYETĠ‟NDE ÇĠFTLĠKLERDE ÜRETĠM ORGANĠZASYONU .................... 163
4.1. Tarımsal Üretim ............................................................................................................. 163
4.1.1.Tarımsal Üretim Araçları ......................................................................................... 172
4.2. Tarım DıĢı Üretim .......................................................................................................... 179
4.2.1. Hayvancılık ............................................................................................................. 179
4.2.1.1. BüyükbaĢ Hayvancılık ..................................................................................... 183
4.2.1.2. KüçükbaĢ Hayvancılık ..................................................................................... 188
4.2.1.3. At YetiĢtiriciliği ............................................................................................... 191
4.3. Madencilik ..................................................................................................................... 196
V. BÖLÜM ................................................................................................................................203
ÇĠFTLĠKLERDE ĠġGÜCÜ VE ORGANĠZASYONU ......................................................... 203
5.1. Çiftlikteki ĠĢ PaylaĢımı............................................................................................... 203
ii
5.1.1. Ortakçılık ............................................................................................................ 203
5.1.2. Kiracılık .............................................................................................................. 210
5.2. Ġnsan Faktörü ................................................................................................................. 213
5.2.1. Ücretli ĠĢçilik .......................................................................................................... 213
5.2.2. Köleler ..................................................................................................................... 217
5.2.3. Göçmenler ............................................................................................................... 223
SONUÇ ......................................................................................................................................234
KAYNAKÇA.............................................................................................................................237
EKLER.......................................................................................................................................270
ÖZGEÇMĠġ ...............................................................................................................................289
ÖZET .........................................................................................................................................290
ABSTRACT...............................................................................................................................292

iii
TABLOLAR LĠSTESĠ
TABLO 1: KANUNNAMELERDE ÇĠFTLĠKLERĠN BÜYÜKLÜĞÜNÜ GÖSTERĠR TABLO ............ 16
TABLO 2: H. 1321 (M. 1903–1904) TARĠHLĠ DEVLET SALNAMESĠ‟NE GÖRE AYDIN
VĠLAYETĠ‟NE BAĞLI SANCAKLARIN KÖY, NAHĠYE VE KAZA SAYILARI ....................... 26
TABLO 3: 1889 TARĠHĠNDE AYDIN VĠLAYETĠ‟NĠN NÜFUS YAPISI .................................... 27
TABLO4: AYDIN VĠLAYETĠ‟NĠN 1315 SENE-Ġ MALĠYESĠ (M. 1899/1900) GELĠRLERĠ ........... 36
TABLO 5: KARAOSMANOĞLU ÇĠFTLĠKLERĠNĠN LĠSTESĠ .................................................... 46
TABLO 6: ĠLYASZADE AHMET AĞA‟NIN SAHĠP OLDUĞU ÇĠFTLĠKLER ................................ 48
TABLO 7: 1818–1819 TARĠHLERĠ ARASINDA AYDIN SANCAĞI‟NDA ĠLTĠZAMA VERĠLEN
ÇĠFTLĠKLER, MUTASARRIFLARI VE ĠLTĠZAM BEDELLERĠ ........................................... 51
TABLO 8: KÖYCEĞĠZ KAZASI‟NDAKĠ ÇĠFTLĠKLER ............................................................ 68
TABLO 9: ĠZMĠR VE ÇEVRESĠNDE TOPRAK SATIN ALAN BELLĠ BAġLI KĠġĠ VE KURULUġLARIN
ARAZĠ MĠKTARI ......................................................................................................... 70
TABLO 10: RUMLARA AĠT ÇĠFTLĠKLERĠN DÖNÜM, KIYMET VE ADETLERĠ ....................... 81
TABLO11: YAHUDĠLERĠN XIX. YÜZYILIN ORTALARINDA TĠRE‟DE SAHĠP OLDUĞU ARAZĠ
GELĠRLERĠ ................................................................................................................. 86
TABLO 12: LAMARTĠNE‟E VERĠLEN ÇĠFTLĠKLER VE HÂSILAT MĠKTARI ............................ 103
TABLO 13: ARĠSTĠDĠ BALTAZĠ‟NĠN TORBALI‟DAKĠ ÇĠFTLĠKLERĠ .................................... 109
TABLO 14: ARĠSTĠDĠ BALTAZĠ‟NĠN TĠRE KAZASI‟NDAKĠ ÇĠFTLĠKLERĠ ............................ 109
TABLO 15: II. ABDÜLHAMĠD‟ĠN ARAZĠLERĠNĠN YERĠ VE MĠKDARI ................................... 117
TABLO 16: 1908‟LĠ YILLARDA TORBALI ÇĠFTLĠKAT-I HÜMAYUNU DÂHĠLĠNDE BULUNAN
BĠNALAR ................................................................................................................. 123
TABLO 17: EMLÂK-I HUMAYUN‟A ĠLAVE OLUNAN AYDIN VĠLAYETĠ DÂHĠLĠNDEKĠ
ÇĠFTLĠKLERĠN ĠSĠM VE DÖNÜM MĠKTARI .................................................................. 124
TABLO 18: AYDIN EMLAK-I HÜMAYUN ġUBESĠNĠN 1302 (M. 1884/1885) VE 1311 (M.
1893/1894) SENESĠ GELĠR VE MASARĠFAT CETVELĠDĠR ............................................ 131
TABLO 19: ÇĠFTLĠKAT-I HÜMAYUN DÂHĠLĠNDE MEVCUT CAMĠ-Ġ ġERĠFE VE MEKATĠB . 151
TABLO 20: AYDIN VĠLAYETĠ‟NDE ÇĠFTLĠKAT-I HÜMAYUN SINIRLARI ĠÇERĠSĠNDE ĠNġAAT
VEYA TAMĠRATI YAPILAN CAMĠLERĠN MASRAFLARI ................................................ 151
TABLO 21: SARUHAN SANCAĞI SALĠHLĠ KAZASI‟NDAKĠ ÇĠFTLĠKLER VE ÖġÜR
MĠKTARLARI ........................................................................................................... 172
TABLO 22: AYDIN EMLAK-I HÜMAYUNUNA BAĞLI ÇĠFTLĠKAT-I HÜMAYUN H.1314
(M.1896/1897) SENESĠ SABAN SAYISI .................................................................... 177
TABLO 23: TEPEKÖY, SUBAġI VE KOLDERE ġUBELERĠNĠN HAYVAN VARLIĞI VE
NĠTELĠKLERĠ ............................................................................................................ 185
TABLO 24: AYDIN EMLAK-I HÜMAYUNUNA BAĞLI ÇĠFTLĠKAT-I HÜMAYUN H. 1314
SENESĠ KÜÇÜKBAġ HAYVAN (KOYUN VE KEÇĠ) SAYISI ........................................... 190
TABLO 25: AYDIN VĠLAYETĠ‟NDE YER ALAN KARGI VE KOCA ÇĠFTLĠKLERĠNDEKĠ KROM
MADENLERĠ ĠMTĠYAZININ XX. YÜZYILDAKĠ DURUMU ............................................ 202
iv
TABLO 26: KARACASU ALĠ AĞA ÇĠFTLĠĞĠ‟NDE ORTAK ĠġLENEN TARLALARIN SAHĠPLERĠ,
MESLEKLERĠ, MĠKTAR VE DEĞERLERĠ .................................................................... 206
TABLO 27: 1885 TARĠHĠNDE AYDIN VĠLAYETĠ‟NE ĠSKÂN EDĠLEN AġĠRET SAYISI .......... 224
TABLO 28: EMLAK-I MĠRĠYE VE ÇĠFTLĠKAT VE ARAZĠSĠNĠN ĠSĠM VE YILLIK BEDELLERĠ ... 228
HARĠTALAR LĠSTESĠ
HARĠTA 1: ĠZMĠR SANCAĞI DÂHĠLĠNDE VAKĠ TĠRE, BAYINDIR KAZALARI ĠLE TORBALI
NAHĠYESĠ‟NE MÜLHAK ÇĠFTLĠKAT-I SENĠYYE HARĠTASI. (16 KANUN-U EVVEL 300) 119

ġEKĠLLER LĠSTESĠ
ġEKĠL 1: SUBAġI ÇĠFTLĠKAT-I HÜMAYUNUNDA YAPILACAK OLAN BĠNALARIN ÇĠZĠMĠ .... 154

BELGELER LĠSTESĠ
BELGE 1: AYDIN EMLAK-I HÜMAYUN MÜDÜRÜ MEHMET MURAT BEYĠN KEFALET SENETĠ
............................................................................................................................... 121
FOTOĞRAFLAR LĠSTESĠ
FOTOĞRAF 1: TĠRE DARMARA ÇĠFTLĠĞĠ: TÜTÜN KIRAN KADINLAR VE ÇĠFTLĠK
ÇALIġANLARI ............................................................................................................ 87
FOTOĞRAF 2: TĠRE DARMARA ÇĠFTLĠĞĠ: TARIMDA MAKĠNELERĠN KULLANILMASI ......... 88
FOTOĞRAF 3: TĠRE DARMARA ÇĠFTLĠĞĠ: DAMIZLIK ARAP ATLARI .................................. 88
FOTOĞRAF 4: DARMARA ÇĠFTLĠĞĠNDE TÜTÜN TARLASI .................................................. 89
FOTOĞRAF 5: TEPEKÖY ÇĠFTLĠKAT-I HÜMAYUNU: HUBUBAT AMBARI .......................... 135
FOTOĞRAF 6: MEġHET ÇĠFTLĠĞĠ‟NDEKĠ SÜLEYMANĠYE CAMĠ ġERĠFĠ KĠTABESĠ ............. 145
FOTOĞRAF 7: RAHMANLAR ÇĠFTLĠĞĠNDE HAMĠDĠYE CAMĠNĠN MĠNARESĠ ..................... 146
FOTOĞRAF 8: TULUM ÇĠFTLĠĞĠ TĠR-Ġ MÜJGAN CAMĠ KĠTABESĠ ...................................... 147
FOTOĞRAF 9: YENĠKÖY ÇĠFTLĠĞĠ‟NDE BULUNAN CAMĠ ................................................. 148
FOTOĞRAF 10: YENĠKÖY ÇĠFTLĠĞĠ‟NDE BULUNAN MEKTEP .......................................... 149

EKLER LĠSTESĠ
EK: 1 AYDIN VĠLAYETĠ DÂHĠLĠNDE BULUNAN ÇĠFTLĠKAT-I MAHSUSAHĠ-Ġ CENAB-Ġ
PADĠġAHÎ ĠDARESĠNĠN VEZAĠF-Ġ ĠLE MUAMELESĠNE MÜBEYYĠN NĠZAMNAMEDĠR. ..... 270
EK: 2: AYDIN EMLAK-I HÜMAYUN ġUBESĠNDE 314 SENESĠNDE MEZRU BULUNAN ARAZĠNĠN
MĠKDAR VE DÖNÜMATI ĠLE NEV-Ġ MAHSULÂTINA MÜBEYĠN CEDVELDĠR .................. 272
EK: 3: OSMAN BECERĠK‟ĠN AYDIN GAZETESĠ‟NĠN 13–15 TEġRĠN-Ġ EVVEL 1943 TARĠHLĠ
SAYILARINDA KALEME ALDIĞI “KOMġU VĠLAYETLERDE BĠR AY: DALAMAN
ÇĠFTLĠĞĠN TARĠHĠ” ĠSĠMLĠ KÖġE YAZISI ................................................................. 283

v
KISALTMALAR
bkz.: Bakınız
B.: Receb
BOA: BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi
c. : Cilt
C.: Cemâziyü‟l-âhir
CA.: Cemâziyü‟l-evvel
Çev. : Çeviren
DĠA.: Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi
Ed.: Editör
H.: Hicri
Haz. : Hazırlayan
ĠA: Milli Eğitim Bakanlığı Ġslam Ansiklopedisi
L.: ġevval
M.: Miladi
M. : Muharrem
N.: Ramazan
R.: Rebîü‟l-âhır
R.: Rumi
RA.: Rebîü‟l-evvel
s. : Sayfa
S.: Safer
sy. : Sayı
ġ.: ġaban
TTK.:Türk Tarih Kurumu
vs.:Vesaire
Yay. Haz.: Yayına Hazırlayan
Z.: Zi‟l-hicce
ZA.: Zi‟l-kade
vi