Table Of ContentT.C.
BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
ORTA ASYA VE GÜNEY SİBİRYA TÜRKLERİNİN
KAHRAMANLIK DESTANLARINDA YARDIMCI TİPLER
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Pınar ZALOĞLU
Balıkesir, 2011
T.C.
BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
ORTA ASYA VE GÜNEY SİBİRYA TÜRKLERİNİN
KAHRAMANLIK DESTANLARINDA YARDIMCI TİPLER
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Pınar ZALOĞLU
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Mehmet AÇA
Balıkesir, 2011
ÖN SÖZ
Destanlar, milletlerin yaratılıştan itibaren hayatı yorumlama biçimi
olmaları ve milletlerin ortak bilincinde derin izler açan tarihî, toplumsal ve
doğal olayların nesilden nesle aktarılmasında önemli bir rol oynamaları
nedeniyle, halk kültürü içerisinde önemli bir yer edinmiştir. Bilinen en eski
edebiyat ürünlerinden olan destanlar, ilk çağlardan itibaren insanlara, hem
üzerinde yaşadıkları dünyayla ilgili algılamalarını, dünya görüşlerini, maddi ve
manevi değerlerini, hem de toplumsal olaylara ait bilgi ve yorumlarını sonraki
kuşaklara aktarma imkânı vermiştir. Destanlar, bir toplumun tarihinin gelecek
kuşaklara epik bir tarzda aktarılmasını da sağlamıştır. Toplumlar, destanlar
aracılığı ile kimi zaman mitolojik olayları anlamlandırmaya çalışırken kimi
zaman da geçmişlerindeki kahramanlıklarını anlatmışlardır. Destanlar, yine
bu toplumlar için geçmişlerinde önemli yerleri olan tarihî, sosyal, dinî olayları
ve aşk uğruna yapılan mücadeleleri anlatmak için de bir araç olmuştur.
Ortak bir geçmişe sahip bütün milletlerde olduğu gibi Orta Asya ve
Güney Sibirya Türklerinin de sözlü kültür ürünleri içerisinde destanların
önemli bir yeri vardır. Bu Türk toplulukları, geçmişte yarattıkları kahramanlık
destanları ve bu destanlardaki başkahraman aracılığı ile yurtlarını korumak
uğruna iç düşmanlar ve yabancı istilacılarla, bazen de doğaüstü varlıklarla
yaptıkları mücadeleleri; kahramanın ailesini, yurdunu korumak adına yaptığı
alplıkları çağlar ötesine aktarmışlardır.
Söz konusu topluluklar, geçmişteki kahramanlıklarını destanlar
aracılığıyla günümüze aktarırken bu destanlarla birlikte o günün toplumuyla
sonraki kuşaklara örnek olacak ideal kahramanlar da yaratmışlardır.
Destanların merkezinde bulunan başkahraman, kimi zaman düşmanlarıyla
vuruşarak kimi zaman da mitik özellikleri olan kötü varlıklarla mücadele
ederek ailesini ve yurdunu korumayı başarmıştır. Ancak bu başkahraman,
mücadelesini tek başına vermemiştir. Olayların merkezinde bulunmakla
birlikte, mücedelesinin başından sonuna kadar başkahramanın yanında olup,
iii
ailesini ve yurdunu korumak uğruna girdiği mücadelelerden başarıyla
çıkmasını sağlayan yardımcı tipler de yer almıştır. Bu çalışmanın konusunu
da bu yardımcı tipler oluşturmaktadır. Yardımcı tipler hakkındaki tespit ve
değerlendirmeler, Güney Sibirya ve Orta Asya kahramanlık destanları
üzerinden yapılmıştır.
Bu çalışma, Giriş, İlgili Alanyazın, Yöntem, Bulgular ve Yorumlar (Ana
Tartışma) ve Sonuç olmak üzere beş bölümden oluşmuştur.
Çalışmanın Giriş ve İlgili Alanyazın bölümlerinde tip ve yardımcı tip
kavramlarıyla ilgili bilgiler verilmiş, Orta Asya (Kazak, Kırgız, Özbek,
Türkmen) ve Güney Sibirya Türkleri (Altaylar, Hakaslar, Şorlar, Tıvalar) ile bu
Türk topluluklarının destancılık gelenekleri hakkında bilgiler aktarılmış,
çalışma konusuyla ilgili destan konulu çalışmalar (kitaplar, makaleler, tezler)
tanıtılmıştır. Çalışma konusuyla ilgili çalışmaların tanıtımı, Türkiye’de yapılan
çalışmalarla sınırlı tutulmuştur. Söz konusu Türk toplulukları arasında yapılan
destan konulu çalışmaların tanıtımı, geniş bir taramayı ve buna bağlı olarak
geniş bir zamanı gerektirdiği için bu tür bir yola başvurulmamıştır.
Çalışmanın Bulgular ve Yorumlar bölümünde, Orta Asya ve Güney
Sibirya Türklerinin kahramanlık destanlarından beş adet (Metinlerin hacimli
olması sebebiyle Hakas Türklerinin üç adet destan metni incelenmiştir.)
belirlenerek, bu metinler özetlenmiş ve yardımcı tipleri tespit etmek,
sınıflandırmak ve yardımcı tiplerin başkahramana yaptıkları yardımların
metnin oluşumuna katkısını değerlendirmek üzere incelenmiştir. Yardımcı
tipler, her bir metin esasında kendi içerisinde sınıflandırılmış ve
başkahramana yardımları ve metnin oluşumuna katkıları bakımından
değerlendirilmiştir.
Bu tespit ve incelemelerden çıkarabilecek sonuçlar, tezin “Sonuç”
kısmında ana hatlarıyla ifade edilmiştir. Çalışma sırasında yararlanılan yazılı
kaynakların künyelerine de “Kaynakça” kısmında yer verilmiştir.
iv
Tezin hazırlanması sürecinde varlıklarıyla bana her daim güç ve
destek veren aileme; danışmanlığımı kabul ederek konu tespiti de dâhil
olmak üzere kaynak temini ve inceleme sürecinde karşılaştığım zorlukları
aşmamda benden yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Mehmet
AÇA’ya teşekkürlerimi sunuyorum.
Pınar ZALOĞLU
BALIKESİR / 2011
v
ÖZET
ORTA ASYA VE GÜNEY SİBİRYA TÜRKLERİNİN KAHRAMANLIK
DESTANLARINDA YARDIMCI TİPLER
ZALOĞLU, Pınar
Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mehmet AÇA
2011, 305 sayfa
Bu çalışmada Orta Asya ve Güney Sibirya Türklerine ait kahramanlık
destanlarından tespit edilen yardımcı tipler, destanın merkezinde bulunan
başkahramana yaptıkları yardımlar açısından ele alınmaktadır. Bu
çalışmanın amacı, Orta Asya ve Güney Sibirya Türklerinin kahramanlık
destanlarının yardımcı tiplerin tespiti açısından incelenmesi, yardımcı tiplerin
destan oluşumundaki rollerinin belirlenmesi, sınıflandırılması ve
başkahramana yaptıkları yardımlar açısından değerlendirilmesidir.
Çalışmanın İlgili Alanyazın bölümünde tip ve yardımcı tip kavramlarıyla
ilgili bilgiler verilmiş, Orta Asya (Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen) ve Güney
Sibirya Türkleri (Altaylar, Hakaslar, Şorlar, Tıvalar) ile bu toplulukların
destancılık gelenekleri hakkında bilgiler aktarılmış, çalışma konusuyla ilgili
destan konulu çalışmalar (kitaplar, makaleler, tezler) tanıtılmıştır. Çalışma
konusuyla ilgili çalışmaların tanıtımı, Türkiye’de yapılan çalışmalarla sınırlı
tutulmuştur.
Orta Asya ve Güney Sibirya Türklerinin kahramanlık destanlarından
beş adet (Metinlerin hacimli olması sebebiyle Hakas Türklerinin üç adet
destan metni incelenmiştir.) belirlenerek, bu metinler özetlenmiş ve yardımcı
tipleri tespit etmek, sınıflandırmak ve yardımcı tiplerin başkahramana
yaptıkları yardımların metnin oluşumuna katkısını değerlendirmek üzere
incelenmiştir.
vi
Bu çalışmada Orta Asya ve Güney Sibirya Türklerinin kahramanlık
destanlarındaki yardımcı tipler ele alınmıştır. Yardımcı tiplerin, destanın
başkahramanın mücadelesinin başarıyla sonuçlanmasında etkili bir rolü
olduğu görülmüştür. Yardımcı tiplerin, kahramanlık destanlarındaki olayların
işlenişinde başkahraman kadar önemli bir yere sahip olduğu sonucuna
ulaşılmıştır.
Anahtar Sözcükler: Kahramanlık Destanı, Yardımcı Tip, Orta Asya
Türkleri, Güney Sibirya Türkleri.
vii
ABSTRACT
THE HELPING CHARACTERS IN HEROIC EPOSES OF MIDDLE ASIAN
AND SOUTH SIBERIAN TURKS
ZALOĞLU, Pınar
MA Thesis, Department of Turkish Language and Literature
Thesis Advisor: Prof. Dr. Mehmet AÇA
2011, 305 pages
In this study, the helping characters who were identified from the
heroic eposes that belong to Middle Asian and South Siberian Turks were
handled in terms of their helps for the hero in the centre of the eposes. The
aim of this study is the examining the heroic eposes of the Middle Asian and
South Siberian Turks in terms of the helping characters, identifying and
classifying the roles of the helping characters in the formation of the eposes,
and evaluating their doings in terms of the helps for hero.
The informations about characters and helping characters were given
in the literature part of the study, the information about Middle Asian (Kazach,
Kirghiz, Uzbek, Turcoman) and South Siberian Turks (Altay, Khakas, Shors,
Tıvas) and about these societies’ epos traditions were transferred and
studies on the subject of study on the epos (books, articles, thesis) were
introduced. Introduction of the studies about the thesis were limited with the
studies in Turkey.
Five from heroic eposes of the Middle Asian and South Siberian Turks’
(because of the texts’ being so voluminous, three epos texts of Khakas Turks
were examined) were identified and these texts were summarized and they
were examined to determine, to classify the helping characters and to
evaluate the helps of the helping characters for the hero in terms of the
contributions to the formation of the text.
viii
In this study, the helping characters in the heroic eposes of the Middle
Asian and South Siberian Turks were handled. It is understood that the
helping characters had a great effect on the successful ending of the hero’s
struggle in the epos. As a result, the helping characters have a role as
important as a hero’s in the processing of the events.
Key words: heroic epos, the helping characters, Middle Asian Turks,
South Siberian Turks.
ix
Description:(m) Sözlü hakkında ya da akrabanın/ uruğun tutsak olması/ eziyet görmesi yapacağını bilemez haldeyken yardımına yine Altın Küskü yetişir. Hazırladığı Hartığa; yuvarlak başlı Kara zirvenin ise Alp Hartığa'nın kara doru atı.
