tc balıkesir üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı anabilim dalı fehîm-i kadîm dîv

797 Pages·2010·4.15 MB·Turkish

T C
BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

FEHÎM-İ KADÎM DÎVÂNI’NDA KÜLTÜR UNSURLARI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Ersin BAYRAM

Tez Danışmanı
Yrd. Doç. Dr. Abdülkerim GÜLHAN

Balıkesir, 2010

ÖN SÖZ
Yaklaşık altı yüzyıldan fazla bir zaman içerisinde toplumumuz
üzerinde pek çok etki bırakan Klasik Türk Edebiyatı, birçok açıdan ele
alınmış ve incelemelere tabi tutulmuştur. Edebiyat, toplumsal hayatın
aynasıdır. Kültürün Klasik Edebiyatımıza nasıl ve ne ölçüde yansıdığını
görebilmek amacıyla tezimizin konusunu, 17. yüzyıl şairlerinden Fehîm-i
Kâdîm Dîvânı’nda Kültür Unsurları şeklinde belirledik. Bu tez konusunun
belirlenmesinde Sebk-i Hindi’nin Türk Edebiyatı’nda etkilerini göstermeye
başlaması da etkili olmuştur.
Çalışmamızda kültür unsurlarını, Manevî( Soyut) ve Maddî (Somut)
Kültür unsurları diye iki ana bölümde inceledik. İlk olarak manevî hayat
üzerinde durduk. Böylece, Fehîm-i Kadîm Dîvânı’na din, tasavvuf ve toplum
çerçevesinden baktık. Din bahsinde dini manaya sahip her kelimeye temas
etmeye; tasavvufta da tasavvufun dünyasına girdiğini düşündüğümüz ve
şairin tasavvuf algısını okuyucuya verecek olan kelimelere baktık. Toplum
bahsini; hükümdar ve çevresi, peygamberler ve kıssaları, hikâye ve masal
kahramanları ile önemli kişiler, meslek erbabı ve sosyal ilişkiler
çerçevesinden ele aldık. Bu bölümü devletin elit zümresinden başlayarak
diğer meslek gruplarına doğru genişleyen sosyal tabakalaşma doğrultusunda
oluşturduk.
Maddî Kültür bölümünde, Nahid Aybet’in Fûzûlî Dîvanı’nda Maddî
Kültür isimli çalışmasında uyguladığı sistemi esas aldık. Bu tasnifin; inşâî
unsurlar, imâlî unsurlar ve diğer maddî unsurlar bölümlerine tabiat bahsini de
ekleyerek; Dîvân’da yer alan her türlü maddî kültür unsurunu inceledik.
Çalışmamızın bu bölümünde imara dayalı olan ev, kale, saray, bina ve
bunların bir parçası olan ögeler; toplu olarak yaşanan şehir, köy gibi yerler
incelendi. Diğer taraftan yiyecek ve içecek maddeleri, giyim-kuşam, günlük
hayatta kullanılan eşyalar, kozmetik ürünleri, musiki ve ölçü aletleri gibi
kültüre dair veriler sunan unsurlar ile bunların etrafında şekillenen kültürü
tespit ettik. Anasır-ı erbaa, bitkiler, hayvanlar gibi tabiata dair verileri
inceleyerek maddî kültür bölümünü oluşturduk.

iii
Çalışmada kültürün her unsuru ve onun çerçevesinde gelişen, âdet
ve gelenekler ile insanın toplum içinde yaşadığı sosyal hayatın tüm yönlerini
mümkün olduğu kadar maddeleri çoğaltmadan yansıtmaya gayret ettik.
Böylece şairin edebi sanatlarla oluşturduğu bütünlüğü parçalarken çok fazla
tekrara düşmemeyi hedefledik.
Çalışmamız sonunda ortaya çıkan bilgileri sonuç bölümünde
değerlendirdik. Çalışmamız boyunca başvuru kitaplarının dışına çıkarak
araştırmamızla ilgili hemen her kitap, makale, bildiri vs’ye bakmaya çalıştık.
Bazı maddelerde başucu kitabı durumunda olan eserler ile iktifa ettik ve
çalışmamızın oluşmasını sağlayan çalışmaları kaynakçada belirttik.
Bu çalışmanın her safhasında ve her açıdan bana destek olup
önüme çıkan engelleri çözmem için yardımcı olan danışman hocam Yrd.
Doç. Dr. Abdülkerim GÜLHAN’a; akademik hayata yönelmemde büyük etki
ve desteklerini gördüğün hocalarım Yrd. Doç. Dr. Fikret USLUCAN ve Yrd.
Doç. Dr. Ayşe BÜYÜKYILDIM’a; çalışmalarım boyunca bana maddî ve
manevî destekleri ile her zaman güç veren ailem ve eşime sonsuz teşekkür
ve minnetlerimi sunarım.

Ersin BAYRAM
Haziran 2010

iv
ÖZET
Fehîm-i Kadîm Dîvânı’nda Kültür Unsurları
BAYRAM, Ersin
Yüksek Lisans, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Abdülkerim GÜLHAN
2010, XX + 774 Sayfa
Çalışmada, 17. yüzyıl şairlerinden olan Fehîm-i Kadîm’in Dîvânı’ndaki
kültür unsurlarına değinilmiştir. Şair; Sebk-i Hindi’nin Türk Edebiyatı’ndaki ilk
ve önemli temsilcilerinden biridir. Çalışmamızdaki amaç Sebk-i Hindi’nin Türk
Edebiyatı’nda etkisinin görülmeye başladığı dönemde yaşayan Fehîm’i
Kadîm’in Dîvân’ında kültür unsurlarını tespit etmektir.
Çalışmada, Tahir Üzgör’ün yayınladığı “Fehîm’i Kadîm, Hayatı,
Sanatı, Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi( Ankara:1991)” isimli eser
kaynak alınmıştır.
Çalışmamızda öncelikle Fehîm-i Kadîm’in hayatı ve sanatı hakkında
kısa bir bilgi verilmiş, kültür kavramı üzerinde durularak çalışmanın teorik
zemini oluşturulmuştur. Bundan sonra asıl incelemeye geçilmiştir. Asıl
inceleme “Manevî Kültür” ve “Maddî Kültür” adıyla iki ana başlık etrafında
oluşturulmuştur. Manevî kültür; dîn, tasavvuf ve toplum; maddî kültür de inşâî
unsurlar, imâlî unsurlar, diğer maddî unsurlar ile tabiat başlıkları altında ele
alınmıştır. Çalışmada kültür ile ilgili olabileceği düşünülen her kelimeye yer
verilmeye çalışılmış ve bunlarla ilgili kültür unsurları tespit edilmiştir. Sonuç
kısmında inceleme hakkında genel bir değerlendirme yapılmıştır. Tezin
sonuna da, incelemede kullandığımız kelimelerin Fehîm-i Kadîm Dîvânı’ndaki
yerini gösteren “İndeks” konulmuştur.
Bu çalışmayla Fehîm-i Kadîm’in Dîvân’ında yer alan kültür unsurlarını
inceleyerek Klasik şiirdeki kullanım şekillerine değinmiş olduğumuzu
düşünmekteyiz.
Anahtar Kelimeler: Fehîm-i Kadîm, Dîvân, 17. Yüzyıl, Kültür Unsurları, Sebk-i
Hindi.
v
ABSTRACT
Cultural Elements Of The Fehîm-i Kadîm’s Dîvân
BAYRAM, Ersin
Postgraduate, The Department of Turkish Language and Literature
Thesis Advisor: Assistant Professor Doctor Abdülkerim GÜLHAN
2010, XX + 774 Pages

In this study, culture elements of Fehîm-i Kadîm, (who is) one of the
17. century poets, are mentioned. Poet is first and one of the important Sebk-
i Hind’s represantatives. The aim of the study is determining the culture
elements in the Dîvân of the Fehîm’i Kadîm, who was living in the period of
the Sebk-i Hindi’s effects on the Turkish Liteature was seen.
In the study “Fehîm’i Kadîm, His Life, His Liteature, His Dîvân and
Current Turkish Of The Text ( Ankara:1991)” which is published by Tahir
Üzgör is profited as a source.
In the study at first, Fehîm-i Kadîm’s life and liteature is given as a
rundown, theorical ground is composed by dwelling on the culture concept.
After that main examination is mentioned. Main examination is composed on
two main topics, “Moral Culture” and “Material Culture”. Moral culture is
approached on religion, Sufism and society; material culture is approached
on structural elements, other material elements and natural properties. Every
words that thinking releated with culture are given place in the study and
releated cultural elements are determined. In the result, research is
evaluated in general. End of the thesis dictionary – index is fixed which
shows places of every words that used in the research.
With this study, usage of the classical poem are mentioned by
examining the cultural elements of the Fehîm-i Kadîm’s Dîvân.
Key Words: Fehîm-i Kadîm-i Divân, 17. Century, Cultural Elements,
Sebk-i Hindi.
vi
KISALTMALAR

Bkz. : Bakınız
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
Dr. : Doktor
G. : Gazel
H. : Hicrî
Hz. : Hazret-i
K. : Kaside
Kı. : Kıt’a
M : Milâdî
M.Ö. : Milattan Önce
MEB : Millî Eğitim Bakanlığı
Öl. : Ölümü
Prof. Dr. :Profesör Doktor
R. : Rubai
s. : Sayfa
SAV : Sallallahü Aleyhi Vessellem
Ş. Sâmî : Şemseddin Sâmî
T. : Tanzîm
Tcb. : Tercî’-i bend
Tkb. : Terkîb-i bend
Yrd. Doç. Dr. : Yardımcı Doçent Doktor
YKY : Yapı Kredi Bankası Yayınları

vii
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ.................................................................................................................iii
ÖZET.......................................................................................................................v
ABSTRACT...........................................................................................................vi
KISALTMALAR..................................................................................................vii
İÇİNDEKİLER.....................................................................................................viii
1. GİRİŞ...................................................................................................................1
1.1. PROBLEM, AMAÇ VE ÖNEM....................................................................1
1.2. SINIRLILIKLAR, KAPSAM VE YÖNTEM.................................................3
1.3. ARAŞTIRMANIN MODEL VE BİLGİ TOPLAMA KAYNAĞI...................4
2. KÜLTÜR..............................................................................................................6
2.1. KÜLTÜR NEDİR..........................................................................................6
2.2. KÜLTÜR VE MEDENİYET ALGISI............................................................8
2.3. KÜLTÜR ÜZERİNE YAPILMIŞ BAZI TEORİLER.....................................9
2.4. YILMAZ ÖZAKPINAR’IN TEORİSİ VE EDEBİYAT...............................11
2.5. YILMAZ ÖZAKPINAR’IN TEORİSİ’NİN KÜLTÜR ALIŞ VERİŞİNE
BAKIŞI..............................................................................................................13
2.6. EDEBİYAT VE KÜLTÜR...........................................................................15
3.FEHÎM-İ KADÎM’İN HAYATI, SANATI VE ESERLERİ..................................17
3.1. HAYATI......................................................................................................17
3.2. SANATI ve ESERLERİ...............................................................................20
4. MANEVÎ (SOYUT) KÜLTÜR...........................................................................31
4.1. DÎN..............................................................................................................31
4.1.1.Allâh ve Allâh Lafzı İle İlgili Kelimeler.................................................31
4.1.2. Melekler................................................................................................38
4.1.2.1. Melek, Melâ’ik, Kutsiyân, Sürûş, Melekût,Ruhâniyân....................38
4.1.2.2. Cibrîl, Murg-ı Zîrek, Rûhü’l-Kudüs, Rûh-ı Mukaddes, Akl-ı Küll,
Tâvûs-ı Kuds...............................................................................................40
4.1.2.3.Rıdvân.............................................................................................41
4.1.2.4. Hârût..............................................................................................41
4.1.2.5. Hâtif...............................................................................................42
4.1.2.6. Kâtib-i A’mâl.................................................................................42
4.1.3.İblîs........................................................................................................43
4.1.4.Âyetler...................................................................................................43
4.1.5. Peygamberler........................................................................................46
4.1.5.1. Peyember, Nebî, Enbiyâ.................................................................46
4.1.5.2. Hz. Âdem.......................................................................................47
4.1.5.3. Hz. İdrîs.........................................................................................48
4.1.5.4. Hz. Nûh..........................................................................................48
4.1.5.5. Hz. İbrahim, Halîl...........................................................................49
4.1.5.6. Hz. Yâ‘kûb....................................................................................50
4.1.5.7. Hz. Yusûf.......................................................................................51
4.1.5.8. Hz. Eyyûb......................................................................................54
4.1.5.9. Hz. Mûsâ, Kelîm............................................................................55
4.1.5.10. Hz.Hızır........................................................................................58
4.1.5.11. Hz. Dâvûd....................................................................................60
4.1.5.12. Hz. Süleymân...............................................................................60
4.1.5.13. Hz. İsâ, Mesîh...............................................................................61
viii
4.1.5.14. Hz. Muhammed, Ahmed, Dürr-i Yetîm, Fahr-i Âlem, Şeh, Şefi’e’l-
Müznibîn....................................................................................................66
4.1.6.Çâr-yâr...................................................................................................73
4.1.7.Âl-i Resûl, Ehl-i Kerbelâ, Seyyid, On İki İmâm......................................74
4.1.8. Kader, Kaza..........................................................................................77
4.1.9. Âhiretle İlgili Kavram ve Terimler........................................................81
4.1.9.1. Haşr, Mahşer, Kıyâmet...................................................................81
4.1.9.2. Sûr..................................................................................................85
4.1.9.3. Cennet İle İlgili Kavram ve Terimler..............................................86
4.1.9.3.1. Behişt,Cennet, Na’îm...............................................................86
4.1.9.3.2. Kevser, Selsebîl.......................................................................88
4.1.9.3.3. Hûr, Hûri, Gılmân....................................................................90
4.1.9.3.4. Tûbâ........................................................................................91
4.1.9.4. Cahîm, Dûzah.................................................................................91
4.1.9.5. Sırât................................................................................................94
41.9.6. Bezm-i Elest, Ezel, Rûz-ı Ezel.........................................................94
4.1.10. Diğer İtikadî Kavram ve Terimler........................................................97
4.1.10.1. Fevt, Merk, Ölüm, Ecel.................................................................97
4.1.10.2. Rûh...............................................................................................99
4.1.10.3. Kefen..........................................................................................102
4.1.10.4. Fetvâ..........................................................................................103
4.1.11. Din ile İlgili Kavram ve Terimler......................................................104
4.1.11.1. Dîn, Îmân...................................................................................104
4.1.11.2. Kâfir, Küfr, Nâ-Müselmân..........................................................106
4.1.11.3. Bütperest, Berhemen, Mugân, Gebr, Mecûsî, Hurşîdperest,
Ateşperest.................................................................................................108
4.1.11.4. Büt, Sanem.................................................................................110
4.1.11.5. Deyr, Büt-hâne, Sânem-hâne, Savma’a, Sûmnât, Künişt, Âteşgeh,
Âteşkede...................................................................................................113
4.1.11.6. Sâlûs...........................................................................................115
4.1.11.7. İslâm, Müselmân........................................................................116
4.1.11.8. Mehdî.........................................................................................117
4.1.12. İbâdet ve İbâdetle İlgili Kavram ve Deyimler....................................118
4.1.12.1. Farz, Vâcib.................................................................................118
4.1.12.2. Kıble, Kıblegâh, Mihrâb, Secde, Secdegâh, Minber, Teyemmüm,
Vuzû.........................................................................................................119
4.1.12.3. Du’a, Niyâz................................................................................122
4.1.12.4. Rûze, Sıyâm, İftâr, İmsâk...........................................................124
4.1.12.5. Hac ve İlgili Kavram ve Terimler...............................................126
4.1.12.5.1. İhrâm, Tavaf, Sa’y, Safâ, Zemzem, Kurban..........................126
4.1.12.5.2 Harîm, Harem, Ka’be, Beyt-i Mamûr....................................131
4.1.12.6 Harâm, Helâl...............................................................................134
4.1.12.7. Sevâb, Günâh, Cürm, Tevbe.......................................................135
4.1.12.8. Nûr.............................................................................................137
4.1.12.9. Şehîd, Şehâdet............................................................................139
4.2.TASAVVUF...............................................................................................141
4.2.1. Aşk, Mahabbet....................................................................................141
4.2.1.1 Aşk ve Hevâ..................................................................................146
4.2.1.2 Mecâzî Aşk...................................................................................147

ix
4.2.1.3. Aşk Mezhebi ve Şeriatı.................................................................147
4.2.1.4. Aşk ve Harem...............................................................................148
4.2.1.5. Aşk ve Mekteb.............................................................................149
4.2.1.6. Aşk ve Deniz, Okyanus................................................................149
4.2.1.7 Aşk ve İnci....................................................................................151
4.2.1.8. Aşk ve Cünûn...............................................................................151
4.2.1.9. Aşk ve Belâ, Menzil.....................................................................152
4.2.1.10. Aşk ve Nokta..............................................................................153
4.2.1.11. Aşk ve Tabîb..............................................................................154
4.2.1.12. Aşk ve Kadeh, Şarap, Sâki, Mey-hane, Bezm.............................154
4.2.1.13. Aşk ve Ateş................................................................................157
4.2.1.15. Aşk ve Ney.................................................................................159
4.2.1.16 Aşk ve Şehir, Sokak, Köşe...........................................................160
4.2.1.17. Aşk ve Deyr................................................................................161
4.2.1.18. Aşk ve Gülzâr.............................................................................161
4.2.1.19. Aşk ve Gonca.............................................................................162
4.2.1.20 Aşk ve Vâdi.................................................................................162
4.2.1.21. Aşk ve Cihân, Âlem....................................................................162
4.2.1.22. Aşk ve Komutan, Padişah...........................................................163
4.2.1.23. Aşk ve Micmer, Pervâne.............................................................164
4.2.1.24. Aşk ve Mûcize............................................................................164
4.2.1.25. Erbâb-ı Aşk................................................................................165
4.2.2 Dünyâ, Dehr.........................................................................................165
4.2.3. Yol, Tarîk, Mezheb.............................................................................168
3.2.3.1.Şeyh, Pîr, Pîr-i Mugân...................................................................170
4.2.4. Ma’rifet...............................................................................................172
4.2.5. Tecellî.................................................................................................173
4.2.6. Hayret.................................................................................................174
4.2.7. Cezbe..................................................................................................176
4.2.8. Bekâ....................................................................................................177
4.2.9. Fenâ....................................................................................................178
4.2.10. Vahdet...............................................................................................179
4.2.11. Kesret................................................................................................180
4.2.12. Belâ...................................................................................................180
4.2.13. Bâtın.................................................................................................183
4.2.14 Zâhir..................................................................................................183
4.2.15. Perde, Hicâb, Nikâb...........................................................................184
4.2.16. Gayb.................................................................................................186
4.2.17. Sır, Esrâr, Râz...................................................................................186
4.2.18. Mükâşefe...........................................................................................190
4.2.19. Teslîm...............................................................................................191
4.2.20. İstiğnâ...............................................................................................192
4.2.21. Terk..................................................................................................193
4.2.22. Fakr...................................................................................................194
4.2.23. Kana’at..............................................................................................195
4.2.24. Himmet.............................................................................................196
4.2.25.Sabr....................................................................................................197
4.2.26. Rızâ...................................................................................................198
4.2.27. Lûtf...................................................................................................199
4.2.28. Selâmet.............................................................................................201
x