tc ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü siyaset bilimi ve kamu yönetimi

330 Pages·2009·2.04 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ
(YÖNETİM BİLİMLERİ) ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE ADALET YÖNETİMİ

Doktora Tezi

Esra ERGÜZELOĞLU KİLİM

Ankara- 2009
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ
(YÖNETİM BİLİMLERİ) ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE ADALET YÖNETİMİ

Doktora Tezi

Esra ERGÜZELOĞLU KİLİM

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Birgül AYMAN GÜLER

Ankara-2009
TC
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ
(YÖNETİM BİLİMLERİ) ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE ADALET YÖNETİMİ

Doktora Tezi

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Birgül AYMAN GÜLER
Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmzası
Prof. Dr. Cem EROĞUL ........................................
Prof. Dr. Birgül AYMAN GÜLER ........................................
Doç. Dr. Yılmaz ÜSTÜNER .......................................
Doç. Dr. Sema TAŞPINAR AYVAZ .........................................
Yrd. Doç. Dr. Koray KARASU .........................................

Tez Sınavı Tarihi 05.10.2009
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış
ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin
gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı
ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(5/11/2009)

Tezi Hazırlayan Öğrencinin
Adı ve Soyadı
Esra ERGÜZELOĞLU KİLİM
İmzası
……………………………………
ÖNSÖZ
“Türkiye’de adalet yönetimi” başlığını taşıyan bu tez, konusunu “Türk kamu yönetimi”
adlı lisans dersinde duyulan pratik bir eksiklikten almıştır. Bir olgu olarak kamu
yönetiminin, kamu yönetimi disiplininin sınırları içinde anlaşılamayacağı saptamasından
yola çıkılarak içeriği yeniden belirlenen bu ders, adalet yönetimi konusunda
alanyazınındaki boşluğun görülmesini sağlamıştır. Konunun bir tez olarak
biçimlendirildiği 2004 yılında, ardı arkasına gelen adalet yönetimi reformları, adeta bakış
açısını değiştirmenin haklılığını ispatlamak istercesine, bolca araştırma verisi ortaya
çıkarmıştır. Devlet örgütlenmesinin bütününü, tarihsel akışı ile birlikte görebilen yeni bir
yönetim düşüncesi, bu dersin de gösterdiği gibi, güncel gelişmelerin yönünü kestirebilme
gücünü yakalayabileceğini göstermiştir. Adalet yönetimi konusunda bir tez yazmam için
öneride bulunan, doktora öğrenim süreci boyunca ilgisi, yol göstericiliği, mesafe ve mesai
sınırlarını hiçe sayarak verdiği emeği ile kattıkları tez danışmanlığından çok ötede olan
sevgili hocam Prof. Dr. Birgül Ayman Güler’e teşekkürlerimi sunuyorum.
Mersin Üniversitesi’nde yüksek lisans öğrenciliğimden başlayarak, akademik alanda
yetişebilmem için, karşıma çıkan tüm engelleri göğüslememe yardım eden değerli hocam
Prof. Dr. Tayfur Özşen bu tezin izleme komitesinde yer alıyordu. Tez önerisini
hazırladığım sıralarda da her zamanki akıl açıcı sorularıyla yönümü bulmamı sağlamıştı.
Akademide bilimsel yetkinliğin toplumsal ilişkilerde dürüst ve sağlam bir kişilikle
tamamlanmasının önemini yaşam tarzıyla gösterebilen Tayfur hocam, 2006 yılının
Temmuz ayında bizleri bırakıp hiç dilinden düşürmediği Seyşel Adalarına doğru yol aldı.
Onun orada olduğunu düşünmekten daha iyi bir seçenek olduğunu sanmıyorum. Işıklar
içinde uyu hocam.
Tez izleme Komitesinin diğer üyeleri Prof. Dr. Cem Eroğul ve Doç Dr. Yılmaz Üstüner
desteklerini ve çok yararlandığım yapıcı eleştirilerini esirgemediler. Kendilerine teşekkür
ediyorum.
Kamu yönetimi disiplini açısından bakir bir alanda dolaşırken, hukukçular için apaçık
olan ve bu nedenle üzerinde durulmayan çoğu terim ve kavramı yeniden keşfetme durumu
ilk başlarda cesaret kırıcı olmuştu. Bu noktada TODAİE’deki derslerini izlememe izin
veren Doç. Dr. Haluk Konuralp’in desteği önemlidir. 2008’in bahar aylarında bir şeyler
danışmak için aradığımda vefatını öğrenmiş olmanın burukluğunu yaşıyorum.
II
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde dersine katıldığım ve çeşitli
platformlarda karşılaştığım hocalarımın her birinin kattığı ayrı bir renk, bu tezin satırlarına
mutlaka yansımıştır. Bütün bu katkılara karşın, yanlış ve kusurların sorumluluğu sadece
bana aittir.
Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde “35. madde” adıyla anılan araştırma görevlileri ile
yaşadığım dayanışma ve arkadaşlık bu tezin ortaya çıkmasını kolaylaştıran önemli
desteklerdendir. Özelikle aynı dönemde tezlerimizi yazdığımız için “tez izleme komiteleri
stratejilerini” birlikte saptadığımız Tekin Avaner, Aytül Güneşer Demirci ve Mustafa
Altunok ile birçok güzel deneyimi paylaştık, yardımlaştık. Esra Dik bulduğu makalelerle
teze katkı koydu. Ezgi Ören Hukuk Fakültesinin okuma salonlarında yoldaşlık yaptı.
Selime Güzelsarı tez konusunun seçilmesi aşamasından başlayarak yüreklendirici oldu.
Nuray Ertürk Keskin deneyimlerini paylaştı. Adını sayamadığım tüm dönem arkadaşlarım,
aklımda sorularla dolaştığım günlerde aydınlatıcı ve yol göstericiydi. Bölüm sekreterimiz
Serap Çamalan hepimizin türlü türlü sıkıntısına ortak olarak dertlerimizi paylaştı. SBF ve
Hukuk Fakültelerinin kütüphane çalışanları, kütüphanelerden en iyi şekilde yararlanmama
olanak verdiler. Mersin Üniversitesi İİBF, tez yazımı aşamasında bir çalışma odası sağladı.
Teşekkür ediyorum.
Bir teşekkür de anneme, babama ve Yılmaz’a. Tezden kaynaklansın ya da
kaynaklanmasın her durumda, duyumsayabildiğim koşulsuz sevgileri için.

III
İÇİNDEKİLER 
ÖNSÖZ ............................................................................................................................ II 
Çizelge ve Şema ve Şekiller ......................................................................................... VII 
Kısaltmalar ................................................................................................................... VIII 
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 
BİRİNCİ BÖLÜM 
ADALET YÖNETİMİ VE REFORM SORUNU ......................................................... 8 
I. TANIMLAMA VE YÖNTEM SORUNU: ADALET YÖNETİMİ NEDİR? NASIL
İNCELENEBİLİR? ........................................................................................................... 8 
A.Adalet Yönetimi İncelemelerinde Üç Yaklaşım ve Bir Öneri ........................... 10 
B.Adli Alanın Araştırmasında Başlıca Araçlar ..................................................... 17 
II. ADALETİN BÜROKRATİKLEŞMESİ VE BÜROKRASİ
İNCELEMELERİYLE İLİŞKİSİ .................................................................................... 23 
A. Güçler Ayrılığı Kuramı Açısından Adalet Yönetimi ........................................ 28 
1. Güçler Ayrılığı Kuramının Açmazları .......................................................... 32 
2. Adalet Yönetimi-Kamu Yönetimi Ayrışması .................................................. 38 
3. Hukuk-Yargı (Uygulama) Ayrışması............................................................. 41 
B. Kamu Gücü ve Kamu Hizmeti Olarak Adalet .................................................. 45 
C. Kamu Yönetimi Disiplini ve Adalet Yönetimi ................................................. 49 
III. BÜROKRATİK ADALET YÖNETİMİNDEN YÖNETİŞİMCİ ADALET
YÖNETİMİNE ................................................................................................................ 51 
A. Hukukun Dönüşmesi ........................................................................................ 56 
B. Küresel Mahkemeler ......................................................................................... 62 
C. Adli-İdari Alanlar Arasında Piyasa Temelli Yeni İşbölümü ............................ 64 
D. Adalet Sektörü: Adli Hizmetlerin Metalaşması ................................................ 66 
İKİNCİ BÖLÜM 
ADALET YÖNETİMİNİN MERKEZ ÖRGÜTLENMESİ ...................................... 72 
I. BÜROKRATİK ADALET YÖNETİMİ İNŞASI: TANZİMAT REFORMLARI...... 73 
A. Osmanlı Klasik Dönemi Adalet Yönetimi ........................................................ 74 
IV
1. Çok Hukuklu Toplum Modeli ........................................................................ 75 
2. Daire-i Adalet Felsefesi ................................................................................ 79 
3. Adli Örgütlenme ve İlmiye ............................................................................ 81 
B. Adliye İdare Ayrışması: 1839, 1879, 1909 Reformları .................................... 88 
1. Kodifikasyon ve Resepsiyon: Avrupa’dan Hukuk Transferi ........................ 93 
2. Meclis-i Vâlâ-yı Ahkam-ı Adliye’den Danıştay ve Yargıtay’a ...................... 96 
3. Çavuşbaşılıktan Adalet Bakanlığına ........................................................... 101 
C. Cumhuriyet Dönemi Adalet Yönetimi Reformları ......................................... 103 
1. Hukuk Birliği ve Yargının Bütünlüğü: 1924 Reformları............................ 104 
2. Güçler Ayrılığı Modelinin İnşası: İkinci Dünya Savaşı Sonrası ................ 107 
3. Sıkıyönetim ve Darbeler ile Adalet Yönetimi: Adalet Yönetiminin
Askerileşmesi ................................................................................................... 108 
II. TÜRKİYE’DE ADALET YÖNETİMİ YAPISI ...................................................... 111 
A. Adalet Yönetimi Kurumları ............................................................................ 112 
1. Adalet Bakanlığı .......................................................................................... 114 
2. Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu (HSYK) ............................................. 122 
3. Barolar Birliği ve Noterler Birliği .............................................................. 129 
4. Yargıçlar ve Savcılar Birliği (YARSAV) ..................................................... 133 
B. Hukuk Çevresi ve Yargı Örgütlenmesi ........................................................... 135 
1. Güçler Ayrılığının Güvencesi: Anayasa Mahkemesi .................................. 138 
2. Adli Yargıda Üst Mahkeme: Yargıtay ......................................................... 143 
3. İdari Yargıda Üst Mahkeme: Danıştay ....................................................... 146 
4. Askeri Yargıtay............................................................................................ 148 
5. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi ................................................................. 150 
6. Adli-İdari-Askeri Yargının Orta Noktası: Uyuşmazlık Mahkemesi ............ 152 
7. Mahkeme mi? Değil mi?: Sayıştay ve Yüksek Seçim Kurulu ...................... 153 
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 
TAŞRADA ADALET YÖNETİMİ ............................................................................ 155 
I. ADALET YÖNETİMİNİN TOPRAKTA ÖRGÜTLENMESİ: YARGI
ÇEVRELERİ ................................................................................................................. 155 
A. Kaza’dan Ağır Ceza Merkezlerine: Mülki İdareden Kopuş ........................... 158 
B. Toprakta İkili Örgütlenme: İdari Yargı Çevreleri ........................................... 162 
C. Bölgeselleşme Reformları: Bölge İdare ve Bölge Adliye Mahkemeleri ........ 165 
V
II. YARGI ÇEVRESİNDE YÖNETİM: ADLİYE ÖRGÜTLENMESİ ....................... 169 
A. Adliyelerin Kuruluşu ...................................................................................... 185 
1. Cumhuriyet Başsavcılıkları ......................................................................... 189 
2. Adli ve İdari Yargı Adalet Komisyonu Başkanlıkları ................................. 191 
B. Dava, Duruşma, Mahkeme Yönetimi ............................................................. 193 
1. Yargıç, Savcı ve Avukat ilişkisi: Silahların Eşitliği .................................... 195 
2. Adliye’nin Memurları: Gizli Özneler .......................................................... 198 
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 
YÖNETİŞİMCİ ADALET YÖNETİMİ REFORMLARI ...................................... 204 
I. REFORMUN TAŞIYICISI: AVRUPA ..................................................................... 208 
A. Avrupa Konseyi .............................................................................................. 211 
B. Avrupa Birliği ................................................................................................. 213 
II. YÖNETİŞİMCİ ADALET YÖNETİMİ REFORMLARININ GÖRÜNÜMLERİ .. 216 
A. Küresel Model Yasalar: Code Napolyon’un Sonu ......................................... 222 
B. Çoktan Seçmeli Hukuk: Tahkim ..................................................................... 224 
C. Yargı Birliği: İdare Hukukunun Tasfiyesi ...................................................... 227 
D. Güçler Ayrılığından Güçler Birliğine mi?: Bağımsız Düzenleyici
Kurul/Kurumlar (BDK) ....................................................................................... 231 
III. ADLİYEDE GÜNCEL REFORM .......................................................................... 233 
A. Adliyede Otomasyon: UYAP ......................................................................... 237 
B. Profesyonel Yöneticilik Tartışmaları .............................................................. 238 
C. Alternatif Uyuşmazlık Çözme Mekanizmaları: Arabuluculuk Yasa Tasarısı 239 
D. Özelleştirmeye Hazırlık: İcra Daireleri ve Ceza Evleri .................................. 244 
E. Katılımcı Adalet Yönetimi Modeli Örneği: Koruma Kurulları ...................... 246 
SONUÇ ......................................................................................................................... 249 
ÖZET ............................................................................................................................ 255 
ABSTRACT .................................................................................................................. 256 
KAYNAKÇA ................................................................................................................ 257 
EKLER

VI
Çizelge ve Şema ve Şekiller

Çizelge II.1:
Adalet Bakanlığı 2007 Yılı Kadro Dağılımı………………………….........................121
Çizelge III.1:
1973 yılı Mahkeme Sayıları…………………………………………………………..184
Çizelge III.2:
2008 yılı Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleri Sayıları………………………………184
Çizelge III.3:
2008 yılı İdari Yargı Mahkeme Sayıları………………………………….…………185
Şema II. 1:
Adalet Bakanlığı Örgüt Şeması………………………………………………………115
Şekil II.1. :
Yıllara Göre Adalet Bakanlığı Bütçesinin Bütçe Yılı Başında Konsolide Bütçe İçindeki
Payı (%)………………………………..……………..………………………….120

VII