tc ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü bilgi ve belge yönetimi anabilim dalı türkiye'de siyasi

366 Pages·2008·3.07 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ
ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE SİYASİ GELİŞMELER VE İDEOLOJİK YAKLAŞIMLARIN
BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ ALANINA ETKİLERİ

Doktora Tezi

M. Kemal SEVGİSUNAR

Ankara-2007
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ
ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE SİYASİ GELİŞMELER VE İDEOLOJİK YAKLAŞIMLARIN
BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ ALANINA ETKİLERİ

Doktora Tezi

M. Kemal SEVGİSUNAR

Tez Danışmanı
Doç. Dr. Nazlı Alkan

Ankara-2007
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ
ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE SİYASİ GELİŞMELER VE İDEOLOJİK YAKLAŞIMLARIN
BİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ ALANINA ETKİLERİ

Doktora Tezi

Tez Danışmanı : Doç. Dr. Nazlı Alkan

Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmzası
……………………………….. …………………..
……………………………….. …………………..
……………………………….. …………………..
……………………………….. …………………..
……………………………….. …………………..
……………………………….. …………………..

Tez Sınavı Tarihi …………………..
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış
ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin
gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı
ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (03/09/2007)

M. Kemal SEVGİSUNAR
ÖNSÖZ

Üniversite düzeyinde bir meslek sahibi olabilmek için sayıları milyonlarla
ifade edilen genç bir topluluk zorlu bir sınavda yarışıyor. Bu sınavdan galip
çıkabilenlerin sayısı ise, sınava girenlere oranla oldukça az. Bilgi ve belge yönetimi
alanında eğitim-öğretim görmeye hak kazananlar da, anılan sınavın galiplerinden…

Gençler belki de yaşamları boyunca hiç ilgilenmedikleri, bilgi sahibi
olmadıkları bir mesleğe bu sınavla adım atıyorlar. Kendilerini nasıl bir dünyanın
beklediğini ise, öğrenim süreleri boyunca anlatılan derslerden, mevcut mesleki
literatür ile tanıdıkları meslek insanlarından ve gerçek çalışma ortamlarından
öğreniyorlar. Günümüzde bu süreç, geçmişe oranla her anlamda, biraz daha eşit bir
«iş bulma», «pozisyon tutma» şanslarını da içeriyor. Oysa yakın geçmişte, iş
bulmaktan tutun da; meslekte yükselerek iyi bir pozisyona gelebilmek için, iyi bir
meslek ve uygulama bilgisi ile çalışkan olmak gibi, klasik sayılabilecek kriterler pek
yeterli olmuyordu. Ülkenin genelinde kendisini hissettiren siyasi yönelim ve
tercihler, her alanda olduğu gibi, bu alanda da doğrudan karşılığını buluyordu.

Ülkenin entelektüel kadroları arasında, tam anlamıyla «özgür bir düşünsel
zemin» o günlerde (1940-1990) henüz kurulamamıştı. Farklı fikir ve bakış açılarına
tahammül ise oldukça sınırlıydı. Düşün ürünlerini topluma sunan, başta kütüphane
kurumu olmak üzere; ilgili diğer bütün kurumlar, çağdaş anlamda bir taraftan
yeniden kuruluyor, ancak kurulurken bir taraftan da, kendilerini var eden kişi ya da
toplulukların düşünsel, siyasal yaklaşımlarından doğrudan etkilenerek, kusurlu
şekilleniyorlardı. Batıdaki örnekleri hedeflenerek temelleri atılan yapılar, kurumlar
doğal olarak ve başlangıçtaki niyetlerden bağımsız, ülkeyi çevreleyen genel
atmosferden etkilenerek hızla bize benziyorlardı. Bilimsel tarafsızlığın gereği ise asla
yerine getirilmiyordu.

Başta kütüphanecilik ve kütüphaneler olmak üzere; alana dair bütün
ortamlarda dillerden düşürülmeyen yegane ölçü; «siyaset dışı» olmak idi. Ancak, bu
göstermelik bir yaklaşımdı. Geçen süreç tarafsız bir gözle incelendiğinde ortaya
I
çıkan sonuçlar açıkça göstermiştir ki, bilimin gereklerine uygun olmayan bir
atmosferde yeşertilen bütün toplumsal bilim alanlarında olduğu gibi, bu toplumsal
alanda da «siyaset olgusu» ve bu olgunun toplumsal zeminde yol açtığı
dalgalanmalar, ideolojik yaklaşımlar hem kurumları, hem de kişileri doğrudan
etkilemiştir.

Mesleğin tarihinde siyasi yönelimlerin etkilemediği neredeyse bir tek adım,
bir tek kuruluş ya da kişi yoktur. Olumlu ya da olumsuz her birey, bu ortamdan
doğrudan etkilenmiş, veya bu ortamı etkilemiştir. Hatta bazıları bu gelişmelerden o
kadar olumsuz etkilenmişlerdir ki, sonuçta meslekten uzaklaşarak başka bir mesleğe
yönelmek yolunu seçmişlerdir. Kimileri ise bu kadar bile şanslı olamamış, meslek
alanında olup bitenlerden dolayı yaşamlarını kaybedecek kadar derinden
etkilenmişlerdir. Mevcut siyasi/idari yönelimlerin bilerek ya da bilmeyerek dışında
tavır alanlar ise, bu meslekte asla belirleyici bir pozisyon ve görevlerde
bulunamamış, bulundurulmamışlardır. Alana hakim olan söylemle, gerçekte,
uygulamada karşılaşılan söylem farklıdır. Deyim yerindeyse özel, seçici ve gizli bir
yaklaşım alttan alta hep belirleyici olmuştur. Söylenenlerle, yapılanlar birbirinden
oldukça farklıdır.

Belki de izlenen bu yanlış politika, özelde “kütüphane” kurumunun, genelde
ise ülkemizde sosyal kurum ve bilimlerin içinde bulunduğu bunalımlı ortamın
etkisiyle, sosyal bilimlerin yeterince gelişememesinin en önemli nedenlerinden
biridir. Ancak, çözüm amaçlı doğru bir yaklaşımın benimsenebilmesi için, öncelikle
gerçeğin bir biçimde çıplak gözle tespit edilmesi ve bilimsel bir yaklaşımla açıkça
ortaya konulması gereklidir. Bu çalışma böyle bir amaçla gerçekleştirilmiştir.
Mesleğe hakim olan genel bakış açısının dışında, neredeyse tersten ve “aykırı” bir
yaklaşımla konuyu, bilinen bilgilerin dışında yeniden, ele alıp asıl gerçeklere
ulaşmak hedeflenmiştir.

Günümüzde, bilgi ve belge yönetimi alanında geleceğe dönük olumlu ve
bilimsel birçok çalışma, alan araştırmacıları tarafından ortaya konulmaktadır.
II
Umarız, çalışmada anılanlar, bu gelişmelere küçücük bir katkı yaratılmasında etkili
olur.
Bilimsel çalışmalar birden çok kişinin emeğiyle ortaya çıkan emek
ürünleridir. Bir önsözde emeği geçen bu değerli insanların anılması bizim için de
oldukça anlamlıdır.

Çalışmamı tamamlamam için gereken bilimsel desteği, emeğini esirgemeden
sunan ve bu dönem süresince, gereksinim duyduğum moral iklimi sağlayarak,
benimle birlikte çalışan tez danışmanım Doç. Dr. Nazlı Alkan’a teşekkür ederim.

Çalışmanın çeşitli aşamalarında değerli katkıları olan ve moral desteklerini
esirgemeyen Emine Aynur, Emin Koramaz, Prof. Dr. Selçuk Candansayar, Doç. Dr.
L. Doğan Tılıç, Dr. Fahriye Bayram ile Araştırma görevlisi Ertan Yılmaz’a;

Tez hazırlık çalışmaları döneminde yaşadığım ciddi sağlık sorunlarını fazla
zarar görmeden aşmama yardımcı olarak, çalışmalarımın başına kısa zamanda
dönmemi sağlayan Uzman Dr. Çetin Erdolu ve Başhemşire Vicdan Gündoğdu’ya;

Çalışma boyunca yararlandığım birçok bilgi merkezi oldu. Bu kurumlara ve
çalışanlarına, bizzat çalışmaya yardımcı olan; meslektaşım, fakülteden sınıf
arkadaşım A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Kütüphanesi Müdürü A. Coşkun
Tarlakazan ile SBF kütüphane personeline;

Tezin yazılmasına yardımcı olan, çocuklarım Gökçin, Sarp ve Doruk’a,
çalışma ortamını sağlamak için gerekli fedakarlığı yapan eşim Türkan’a;

Ayrıca mesleki yaşamım boyunca birlikte çalıştığım, kendilerinden çok şey
öğrendiğim, gösterdikleri özveri karşısında her zaman saygı duyduğum, karşılıksız
bir hizmet aşkıyla ömürlerini tüketmelerini çaresizce izlediğim meslektaşlarıma ve
her kadrodaki kütüphane görevlilerine;
III
Bütün bu katkılarından dolayı yukarıda isimlerini andığım, anamadığım,
unuttuğum ama çalışmaya bir biçimde katkısı olup, emeği geçen herkese teşekkür
ederim.
Mehmet Kemal Sevgisunar

IV
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ...............................................................................................................I
İÇİNDEKİLER .................................................................................................V
KISALTMALAR LİSTESİ...............................................................................IX

I.BÖLÜM: GİRİŞ...............................................................................................1
I.1. Konunun Önemi............................................................................................2
I.2. Araştırmanın Amacı ve Hipotezi...................................................................5
I.3. Araştırmanın Kapsamı..................................................................................6
I.4. Araştırmanın Yöntemi ve Veri Toplama Teknikleri.......................................8
I.5. Araştırmanın Düzeni...................................................................................12
I.6. Kaynaklar...................................................................................................15

II.BÖLÜM : SİYASET, SİYASİ HAREKETLER VE KÜTÜPHANE
KURUMUNA ETKİLERİ................................................................................19
II.1.Tanımlar.....................................................................................................19
II.2. İlişkiler......................................................................................................33
II.2.1. Siyaset- Tarih İlişkisi..............................................................................33
II.2.2. Siyaset- Devlet Geleneği İlişkisi.............................................................36
II.3.1. Siyasi Düşünce, Olay ve Dalgalanmalar- Kütüphane Kurumu İlişkisi.....40

III. BÖLÜM : OSMANLILARDA SİYASİ DALGALANMALAR-
KÜTÜPHANE İLİŞKİSİ..................................................................................42
III.1. Osmanlının Kuruluşundan Tanzimat Dönemi’ne Kadar Siyasi
Dalgalanmaların Kütüphane Kurumuna Etkisi..................................................42
III.2. Tanzimat Dönemi (1839-1908) ................................................................54
III.2.1. Fransız Notası(1867) ............................................................................55
III.2.2. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869) ..............................................55
III.3. Meşrutiyet Dönemi ve İttihat ve Terakki Cemiyeti (1908-1920) ..............57
III.3.1. Türk Ocakları (1912- ........................................................................62
V
III.3.2. İlk Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında Kütüphane Kurma Çalışmaları.......69
III.4.T.B.M.M. Kütüphanesi (1920- ) ............................................................72

IV. BÖLÜM : 1923-1946 YILLARI ARASINDA TÜRKİYE’DE SİYASİ
DALGALANMALARIN KÜTÜPHANE KURUMUNA ETKİSİ....................79
IV.1. Tevhid-i Tedrisat Kanunu (1924), Tekke ve zaviyeler ile türbelerin
kapatılması(1925) ve Türk Ocakları’nın Cumhuriyet Sonrası Dönemi..............83
IV.2. Harf Devrimi (1928) ................................................................................90
IV.3. Halkevleri ve Kütüphaneleri (1932) .........................................................93
IV.4. Köy Enstitüleri ve Kütüphaneleri...........................................................101
IV.5. Kütüphanecilikte Yaşanan Gelişmeler....................................................106
IV.6. Dünya ve Türkiye’de Yaşanan Gelişmeler .............................................111
IV.7. Türkçülerin Etkileri................................................................................113

V. BÖLÜM : ÇOK PARTİLİ DÖNEMDEN (1946), 1960 ASKERÎ
MÜDAHALESİNE KADAR GEÇEN DÖNEMDE YAŞANAN SİYASİ
DALGALANMALARIN KÜTÜPHANE KURUMUNA ETKİSİ...................121
V.1. Demokrat Parti Hükümetleri (1950-1960.................................................121
V.2. Türkiye’de Modern Kütüphanecilik Faaliyetlerinin Hızlanma Süreci.......123
V.3. Thompson Raporu ile ABD’nin Türkiye’deki Kütüphanecilik Faaliyetlerine
Olan İlgisinin Açığa Çıkması..........................................................................124
V.4. Milli Kütüphane’de Türkçü Kadrolaşma Faaliyetleri...............................125
V.5. Amerikalıların Kütüphanecilik Alanında Etkili Olabilmek İçin Devreye
Girmeleri (1952...............................................................................................127
V.6. Adnan Ötüken ve Arkadaşlarının Karayalçın’ın Çalışmalarını Yazılı Olarak
Eleştirmeleri....................................................................................................140

VI. BÖLÜM : 27 MAYIS 1960 ASKERÎ MÜDAHALESİNDEN, 12 EYLÜL
1980 ASKERÎ MÜDAHALESİNE KADAR GEÇEN DÖNEMDE YAŞANAN
SİYASİ DALGALANMALARIN KÜTÜPHANE KURUMUNA ETKİSİ.....149
VI.1. 1960 Askerî Müdahalesi ........................................................................149

VI