s.ü. sosyal bilimler enstitüsü felsefe ve din bilimleri anabilim dalı din sosyolojisi bilim dalı doktora tezi

287 Pages·2007·1.81 MB·Turkish

S.Ü.
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
DİN SOSYOLOJİSİ BİLİM DALI

DOKTORA TEZİ

TÜRK SOLU VE DİN ( 1908 – 1946 )

DANIŞMAN

DOÇ.DR.BÜNYAMİN SOLMAZ

HAZIRLAYAN

METİN DOĞAN

KONYA – 2005
S.Ü.
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
DİN SOSYOLOJİSİ BİLİM DALI

DOKTORA TEZİ

TÜRK SOLU VE DİN ( 1908 – 1946 )

DANIŞMAN

DOÇ.DR.BÜNYAMİN SOLMAZ

HAZIRLAYAN

METİN DOĞAN

KONYA - 2005
ÖNSÖZ

Modern sanayi toplumunun yeni değişimler ekseninde yeniden yorumlanması, sosyal
realitelerin ürettiği bu değişimlerin entellektüel kesimlerce aynı temel üzerinde farklı
varyasyonlarla ortaya konması, toplumsal alana ait olanın siyasal alana da hakim olarak
hükmünü gerçekleştirmesini sağlamıştır. İzdüşümünü farklı toplum dinamiklerine sahip
olarak Türk aydınlarında bulan ideolojik yönelimlerden biri de, kuşkusuz bu 19. Yüzyıl
ürünü olan Marksizm merkezli “sol” yönelimlerdir.
Sanayi Devrimi’nin ve son tahlilde Batı aydınlanmasının ürünü olarak genel
anlamıyla “sol”, kitleleri sosyo-ekonomik ve siyasal açıdan etki altına almış olmakla
birlikte, tarihi okuyuş biçimine göre özellikle dini anlayışlarda da büyük kırılmalara
neden olmuştur. Batı soluna paralel biçimde Türk solu da bu kırılmalardan farklı
şekillerde, fakat radikal olarak etkilenmiştir. Biz bu çalışmamızda; Batı ekseninde
gelişmiş olan Türk sol anlayışlarının, hangi temeller üzerinde yükseldiğini ve buna bağlı
olarak da, değişen din algısının hangi bağlamlarda ele alındığını göstermeye çalıştık.
Üç bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde; giriş bölümünde verdiğimiz sola
dair tanımlamaların bütünleyicisi olarak bir kavramsal çerçeve oluşturmak üzere sol
tipolojiler ele alınmıştır. Bu bölümde ayrıca, Türk solunu oluşturan dinamiklere, Türk
solunun doğuşunda etken altyapı unsurlarına ve gelişim seyrindeki görüntüsünün
değişkenlerine değinilmiştir. İkinci bölümde Osmanlı Dönemi Türk solu ve üçüncü
bölümde Cumhuriyet Dönemi Türk solunun; bu dönemlerde solun ayrı ayrı genel
görüntüsünün yanısıra; hangi parametreler üzerinde yükseldiği ve belli bir nitelik
kazandığı, düşüncelerine kaynaklık eden unsurların neler olduğu ve kazandığı özellikler
doğrultusunda ne tür bir dini anlayış ve dini refleksler geliştirdiği değerlendirilmiştir.
Bu çalışmada katkılarıyla destek veren, ilgi ve önerileriyle yol gösteren danışman
hocam Doç. Dr. Bünyamin Solmaz’a özellikle teşekkür ediyorum. Çalışmanın çeşitli
aşamalarında çok önemli yardımlarını gördüğüm Prof. Dr. Mehmet Bayyiğit’e ve
eleştirileri ve ilgileri ile çalışmamda çok önemli değişiklikleri yapabilmemi sağlayan
1
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Akgül’e ve Yrd. Doç. Dr. Mustafa Aydın’a; ilk savunma
aşamasında, kendinden çok kısa zamanda önemli ölçüde istifade ettiğim Yrd. Doç. Dr.
Necdet Subaşı’ya şükranlarımı sunarım.

Metin DOĞAN
2005

2
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
ÖNSÖZ .................................. 1
İÇİNDEKİLER .................................. 3
KISALTMALAR .................................. 6
GİRİŞ
A. Araştırmanın Konusu ve Problemler .................................. 7
B. Araştırmanın Amacı .................................. 12
C. Araştırmanın Önemi .................................. 14
D. Araştırmanın Metodu .................................. 16
E. Araştırmanın Sınırları .................................. 20
F. Hipotezler (denenceler) .................................. 22
G. Tanımlamalar .................................. 24

I. BÖLÜM
“TÜRK SOLU”NUN DOĞUŞU, GELİŞİMİ VE TİPOLOJİSİ
A. “TÜRK SOLU”NUN DOĞUŞ SÜRECİ .................................. 31
B. “TÜRK SOLU”NUN GELİŞİMİNDE ANA PARAMETRELER.. 42
C. SOL TİPOLOJİLER .................................. 52
1. Komünist / Marksist Sol .................................. 52
2. Sosyalist Sol .................................. 56
3. Sosyal Demokrat Sol .................................. 63

II. BÖLÜM
OSMANLI DÖNEMİ “TÜRK SOLU” VE DİN
A. OSMANLI DÖNEMİ “TÜRK SOLU” .................................. 67
1. Osmanlı Solu .................................. 67
a. Yayın Hayatı ve Siyasi Oluşum içerisinde Osmanlı Solu.. 67
b. Bağımsız Osmanlı Solcuları .................................. 72
2. Osmanlı Solunun İç ve Dış Dinamikleri .................. 75
a. Toplumsal Yapı Unsuru .................................. 75
3
b. Milliyetçilik ve Etnisite Unsuru .................................. 85
c. Modern Paradigma Temelli Unsurlar ................. 92
d. Batı ve Batılılaşma Unsuru .................................. 100
da. Tanzimat Dönemi .................................. 103
db. Meşrutiyet Dönemi .................................. 108
dc. İttihat Terakki Dönemi .................................. 110
B. OSMANLI DÖNEMİ “TÜRK SOLU” VE DİN .................. 117
1. Osmanlı Sosyalistleri, Düşünce Temelleri ve Din ............... 117
a. Teorik Boyut .................................. 124
b. Pratik Boyut .................................. 135
c. Sosyolojik Boyut .................................. 139
2. Osmanlı Sosyalistleri ve Dini-Sosyal Refleksler ................. 146
a. Dinin Sosyal Fonksiyonu .................................. 146
b. Kadın ve Aile ................................ 150
c. Laiklik ................................ 155
d. Ahlak ................................ 160

III. BÖLÜM
CUMHURİYET DÖNEMİ “TÜRK SOLU” VE DİN
A . CUMHURİYET DÖNEMİ “TÜRK SOLU” ......................... 165
1. Türk Komünizmi ................................ 165
a. Türkiye Komünist Partisi (TKP) ................................ 166
b. Anadolu Komünizmi: Yeşil Ordu – ................................ 173
Halk Zümresi – Resmi Türkiye
Komünist Partisi -Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası
c. Kadro Hareketi ................................ 178
2. Türk Komünizminin İç ve Dış Dinamikleri .................... 181
a. Toplumsal Yapı Unsuru ................................ 181
b. Milliyetçilik ve Etnisite Unsuru ................................ 187
c. Modern Paradigma Temelli Unsurlar ............................ 193
d. Batı ve Batılılaşma Unsuru ................................ 198
B. CUMHURİYET DÖNEMİ “TÜRK SOLU” VE DİN ......... 203
4
1. Türk Komünistleri, Düşünce Temelleri ve Din ................ 203
a. Teorik Boyut ................................. 209
b. Pratik Boyut ................................. 217
c. Sosyolojik Boyut ................................. 221
2. Türk Komünistleri ve Dini - Sosyal Refleksler ............... 229
a. Dinin Sosyal Fonksiyonu ................................. 229
b. İlericilik-Gericilik ................................. 232
c. Kadın ve Aile ................................. 240
d. Laiklik ................................. 245
e. Ahlak ................................. 249
SONUÇ ve DEĞERLENDİRME ................................. 253
BİBLİYOGRAFYA ................................. 260

5
KISALTMALAR

a.g.e. : Adı Geçen Eser
a.g.m. : Adı Geçen Makale
AÜDD : Ankara Üniversitesi Dil Dergisi
AÜDTCFD : Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya
Fakültesi Dergisi
AÜİFY : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları
AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Dergisi
AÜSBFY : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Yayınları
Bs. : Baskı
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
Der. : Derleyen
DEY : Dokuz Eylül Yayınları
Ed. : Editör
EÜY : Erciyes Üniversitesi Yayınları
FÜSBD : Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
GÜBYB : Gazi Üniversitesi Basım Yayın Bülteni
HVY : Hürriyet Vakfı Yayınları
KBY : Kültür Bakanlığı Yayınları
Krş. : Karşılaştırınız
MEB : Milli Eğitim Basımevi
MÜİFVY : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları
SÜİFD : Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
T.y. : Tarih yok
TTKY : Türk Tarih Kurumu Yayınları
TTKB : Türk Tarih Kurumu Basımevi
TVYY : Tarih Vakfı Yurt Yayınları
6
GİRİŞ

A. Araştırmanın Konusu ve Problemleri

İnsan duygu ve davranışlarını yönlendiren, yöneten en önemli etki aracı olarak din,
ferdin bilincinden topluma yönelen ve bu yönelimlerin kollektif bir hal alarak
objektifleşmesiyle toplumda ortaya çıkan fenomenlerin de ana kaynağıdır.1 Her
dönemin kendi özgün yapılanması ve hakim dünya okuyuşu üzerinde etkin rol oynayan
dinin, birey olarak insana ve topluma manevi tatmin ihtiyaçları ölçüsünde verdiği ya da
verebildiği yanıt, insan ve toplumun doğayı, fizik dünyayı ve nihayet hayatı
anlamlandırmada başat fonksiyon görmesini sağlamış, bu fonksiyon da, kökleşmiş bir
biçimde kendi kalıcılığını sağlamıştır.
Subjektif dinin objektifleşmesiyle birlikte din, sosyal bir gerçek olarak bu
fenomenolojik niteliği ve sosyolojik önemi vasıtasıyla “din sosyolojisi”nin konusu
olmuş; bu konu, dinin kendisini amaçlayan insanların din kaynaklı sosyal
davranışlarıyla ilişkilendirilmiştir.2 Bununla birlikte, öğretilerindeki ve pratiklerindeki
özellikleri açısından çok değişik boyutlara sahip olması nedeniyle, sosyal şartlarla
ilişkisi hakkındaki varsayımlar, dinin anlaşılması hususundaki tanımları sıkıntılı hale
getirmiştir.3 Fakat, bundan da önemlisi, dinin, modern çağa gelinceye kadar geçen
süreçte belli kırılma dönemlerinde aldığı şekiller ve özellikle toplumların yaşamlarında
köklü değişim ve dönüşümlerin uğrattığı farklı doğrultudaki algılamalar ve nihayet
ontolojik duruşundaki işlevsel kaybı (ya da farklılaşması) onun tanımlanmasını daha da
zora sokmuştur. Kuşkusuz, bu olgunun temeli “modernleşme”yle ilgili olup, bu
dönüşümün en güçlü motoru “modern paradigmalar”dır.

1 Mehmet Bayyiğit, “Dinin Ferdi ve Sosyal Rolü Üzerine Genelleme”, SÜSBED, Konya, 1994, Sayı: 3,
s. 156
2 Bkz. Günter Kehrer, Din Sosyolojisi, Çev. Semahat Yüksel, Kubbealtı Neşriyatı, İst., 1992, s. 7
3 Robert J. Wuthnov, “Din Sosyolojisi”, Çev. Mehmet Akgül, SÜİFD, Konya, Yıl: 1996, Sayı: 6, s. 361
7
Klasik din anlayışı, aydınlanma merkezli argümanların derin etkileri altında zihinsel
yapılarda keskin manevralara yol verirken, insanların bilişsel özgürlüğünün önünde en
büyük engel teşkil ettiği düşünülen din yerine modern değerler getirilmiştir. Bir başka
deyişle, Batı Avrupa’da insanların kültürel ufkuna, sorgulanamaz biçimde hakim olan
otorite kaynakları, yerini yeni üretilen din imkanlarına bırakmış,1 böylece, insanın
başkaldırışı olarak özgürlük arayışı, sınırlarını zorlayarak sonuca ulaşmıştır. Bu süreçte,
insana yine kendisi hakim olmuş ve insan, kendi kendini yönetme düşüncesiyle,
eylemine kurallar dayatacak dışsal üstün varlığı ya da ilkeyi reddetmiştir.2
Modern sanayi toplumları, sekülerleşme sürecini yaşamaya başlamışlardır. Kutsal ve
profan, böylelikle net bir biçimde ayrılarak, sosyal farklılaşma olgusunun çok ileri
seviyeye erişmesini de gözler önüne sermiştir. Toplum hayatında gözlenen bu
sekülerizasyon, olayların daima bilimsel ve rasyonel biçimde açıklanışının köklü bir
biçimde toplum hayatına yerleşmesi olgusuna da paralellik arzetmiştir.3 Bununla
birlikte, bu sürecin, insan ve toplumlar açısından ciddi handikapları da olmuş,
modernizasyon sürecinde, toplumun modernizmine paralel olarak modern toplum,
insanın yaşamında ve bilincinde soyutlaşmıştır. Soyut bir toplum olma özelliğiyle de,
kişinin kişiliğinden haberdar olması; anlam realite ve özgürlük kavramlarını
kavrayabilmesi hususunda kişiye yardımcı olma yeteneğini giderek yitirmiştir.4
Elbette, modern paradigmalar, yalnızca toplumun kültürü ölçeğinde farklı
algılamalarla sınırlı değildir. Çünkü, bu paradigma temelli unsurlar, Batı toplumlarının
gelmiş oldukları son noktada, “tarihsel determinist” anlayışı ve “kaçınılmaz son”a olan
inançla “kehanetçi tahlili” ve “zorunlu kabulü” mecbur kılmıştır. İşte bu nokta,
konumuz açısından da büyük önem taşıyan fikirsel akımların ortaya çıktığı zeminle
ilgilidir. Fikri filizlenme anlamında tarihin en “hareketli” yüzyılı olan 19. Yüzyıl,
bilimsel zorlamalara beşiklik eden modern idelojilerin yükseldiği döneme karşılık gelir.
Böylece, 19. Yüzyıl’da gelişen üç ideoloji olan “muhafazakarlık”, “liberalizm” ve

1 Bkz. Norman Hampson, Aydınlanma Çağı, Çev. Jale Parla, HVY, İst., 1991, s.16
2 Peter Wagner, Modernligin Sosyolojisi, Çev. Mehmet Küçük, Sarmal Yayınevi, İst., 1996, s. 29
3 Bkz. Joachim Wach, Din Sosyolojisi, Çev. Ünver Günay, EÜY, Kayseri, 1990, s. 245-246
4 Anton C. Zijdervald, Soyut Toplum, Çev. Cevdet Cerit, Pınar Yay., İst., 1985, s. 86-87
8