stratejik ortaklıktan model ortaklığa

29 Pages·2011·0.36 MB·Turkish

STRATEJİK ORTAKLIKTAN MODEL
ORTAKLIĞA: TÜRKİYE’NİN BAĞIMSIZ
DIŞ POLİTİKASININ ETKİLERİ
Nuh Yılmaz*
* SETA DC Koordinatörü

Giriş
Model ortaklık, Türkiye’nin dış politikasını bağımsız bir aktör
olarak belirleme sürecinde Türk-Amerikan ilişkilerinin yaşadığı
krizin adıdır. 1945 sonrası, ortak Sovyet tehdidine karşı, ABD lehi-
ne asimetrik olarak kurulan iki ülke arasındaki “stratejik ortaklık,”
ortak tehdit algısı kalkmasına rağmen Soğuk Savaş dönemindeki
şartlarla devam etti. Stratejik ortaklığın sona erdiği tarih ise 1 Mart
2003’tür. TBMM’nin ABD’nin Irak’ı işgal etmek için Türk toprakları-
nı kullanma talebini reddetmesi, iki ülkenin tehdit algılarının farklı-
lığını sergilediği kadar, Türkiye’nin artık ilişkinin asimetrik doğasını
kaldıramayacağını gösterdiği için de stratejik ortaklığın sonunu işa-
ret etmiştir. Bu tarihten itibaren sürekli gerilimli geçen iki ülke ilişki-
sinde düzelme eğilimi ancak 5 Kasım 2007 Erdoğan-Bush Zirvesi’ni
takiben başladı. Finansal krizin ardından 2009 yılında ABD’nin yeni
başkanı Barack Obama ise bu düzelme eğilimini “model ortaklık” adı
altında hukuki bir zemine taşıma çabasına girişti, ancak bu girişim
pek de başarılı olamadı. Zira gerek Türkiye gerek ABD ilişkilerin ye-
niden kurulması, ilişkilere yeni bir hukuk kazandırılması noktasın-
da hemfikir olsalar da, model ortaklık Türkiye tarafından bir siyaset
sorunu, özneliğinin tanınma sorunu olarak anlaşıldı. ABD tarafı ise
model ortaklığı siyasa çözümleri ile düzeltilebilir bir çerçevede ele
almaya çalıştı. Bu karşılıklı yanlış anlama ya da farklı siyaset sorun-
ları nedeniyle, 2010 yılı beklenenlerin ötesinde bir kriz yılı oldu. Bu
551
TÜRK DIŞ POLİTİKASI YILLIĞI 2010
makale model ortaklığın halen mümkün olduğunu, hatta kurulmak
zorunda olduğunu savunuyor. Zira “model ortaklık” henüz içeriği
doldurulmayan, niteliği bilinmeyen, sadece ortak bir yeniden tanım-
lama arzusunun karşılığı olarak bir “boş gösteren” şeklinde ortaya
çıktı ve bu arzu olduğu sürece de ciddi bir ihtimal olarak varlığını
koruyacaktır. Model ortaklığın sağlıklı bir şekilde kurulması için
ABD’nin Türkiye’yi bağımsız bir aktör olarak tanıması, yeni huku-
kun buna göre kurulması gerekecektir. Bu gerçekleşmediği sürece iki
ülke arasındaki ilişkide krizler devam edecektir. Türkiye’nin özneli-
ğinin ABD tarafından tanınması durumunda ilişkilerde siyaset düz-
lemi istikrar bulacak ve ancak siyasa sorunları gündeme gelecektir.
Siyasa konularındaki menfaat farklılıklarının krize dönüşmesi ihti-
mali çok daha düşük olacaktır.
Stratejik Ortaklık: Tanımlanmayan İlişki
Türk-Amerikan ilişkileri tarihte görülmemiş bir yeniden ya-
pılanma döneminden geçmektedir. 1945 sonrası stratejik ortaklık
şeklinde yapılandırılan, askeri temelli hiyerarşik ilişki, son 10 yılda,
özellikle de 1 Mart 2003’den beri önemli aşamalardan geçti. 2010 yılı
ilişkilerin sadece nicelik olarak değil, nitelik olarak da değiştirme ge-
rekliliğinin tebellür ettiği yıl olarak kayda geçti. Günümüzde Türk-
Amerikan ilişkileri stratejik ilişkiden model ortaklığa geçiş sürecini
yaşamaktadır. Ancak bu ilişkiler üzerine yoğunlaşan analizler ilişki-
lerin kuruluşundaki stratejik ortaklık konusu üzerinde pek durma-
maktadır. Bir kavram olarak “stratejik ortaklık” nedir? Stratejik or-
taklığın, bu ortaklığın taraflarına yüklediği sorumluluklar nelerdir?
Bu sorumluluklar yapılmadığı takdirde bunun müeyyidesi ne olur?
Stratejik ortaklık hangi şartlar altında stratejik ortaklık olmaktan çı-
kar? Her ne kadar Türk-Amerikan ilişkileri üzerine bugüne kadar
pek çok şey yazıldıysa da “stratejik ortaklık” nedir sorusuna ilişkin
kavramsal bir analiz maalesef bulunmamaktadır. Bu nedenle de
stratejik ortaklıktan model ortaklığa geçiş konusu ya tam anlamıyla
ortaya konulamıyor ve yahut da bu geçişteki nitelik gerektiği kadar
önemsenmiyor.1 Kısaca tanımlamak gerekirse “stratejik ortaklık,” iki
ülkenin ortak bir tehdide karşı askeri, istihbari ve siyasi alanlarda
ortak hareket ettiği bir ittifak biçimidir. Bu tür bir ittifak, genellikle
552
STRATEJİK ORTAKLIKTAN MODEL ORTAKLIĞA: TÜRKİYE’NİN BAĞIMSIZ DIŞ POLİTİKASININ ETKİLERİ
askeri bir tehdide ya da bir bölgedeki yeni bir stratejik dizilime tepki
olarak, başta ortak askeri tatbikatlar, teknoloji paylaşımı ve istihbarat
paylaşımı olmak üzere, bir çok alanda işbirliğini gerektirir.
Türk-Amerikan ilişkilerinin tarihi, ABD’nin bağımsızlık ilanının
hemen ardından Akdeniz’de izinsiz ticaret yapan ABD gemilerine
Osmanlı’ya bağlı denizciler tarafından el konulması ve ardından
1791, 1795 ve 1796 yıllarında iki ülke arasında anlaşmalar imzalan-
masıyla başlar. Bu anlaşma ABD’nin bağımsızlık savaşının hemen
ardından, kendi adına imzaladığı ilk anlaşmalardan biridir. Sembo-
lik önemi yüksek olan bu gelişme aslında ilişkilerin nereden nereye
geldiğini göstermesi, daha da ötesi bugün stratejik ortaklıktan model
ortaklığa geçişin anlaşılması açısından da önemlidir. 1795 yılında,
ABD’nin henüz dünya siyaset sahnesine adım atmadığı, Osmanlı
İmparatorluğu’nun ise Düveli-i Muazzama’dan biri olduğu zamana
denk gelen ilk karşılaşma anından itibaren, ABD tedricen ama sü-
rekli yükselmiş, Osmanlı İmparatorluğu ise tedricen ama devamlı
zayıflamış, nihayet 1923’te de tamamen tasfiye olmuş, yerini Türkiye
Cumhuriyeti’ne bırakmıştır. Bir başka açıdan bakılacak olursa büyük
bir imparatorlukla yeni kurulan bir devlet arasındaki ilişki 19. YY
sonlarında orta büyüklükteki bir devletle dağılmakta olan bir impa-
ratorluğun ilişkisine, 20. YY başlarında küresel iddiaları olan güçlü
bir devletle dağılmış bir imparatorluğun ilişkisine, nihayet Soğuk Sa-
vaş ile birlikte bir dünya hegemonu ile orta ölçekte bir ulus-devletin
ilişkisine evrilmiştir. Günümüzde ise bu ilişki dünyanın tek küresel
gücü ile bölgesel bir güç arasındaki bir ilişkidir. Stratejik ortaklığın
Türk-Amerikan ilişkilerindeki gerçek karşılığı ise dünya hegemonu
ile onun koruduğu bir ulus-devlet arasındaki ilişkinin niteliğini an-
latabilir. Bir başka deyişle ortak dost/düşman ve ortak tehdit tanım-
ları konusunda anlaşmış, biri koruma veren diğeri ise bu koruma
karşılığında ortak hareket etme vaadinde bulunan iki eşitsiz gücün
ilişkisinin tanımı olabilir.
Sovyet Tehdidi
Türkiye-ABD ilişkileri hakkında yapılması gereken ilk tespitler-
den biri, iki ülke arasındaki ortaklığın doğal olmadığıdır.2 Tarihsel
553
TÜRK DIŞ POLİTİKASI YILLIĞI 2010
kurulma anına bakarsak, stratejik ortaklık, Soğuk Savaş’la birlikte,
Türkiye’nin kuzeyinde yükselen tarihi tehdide, Rus tehlikesine karşı
güvence olarak jeopolitik bir karar sonucu Batı Blok’unu ve dolayı-
sıyla NATO ve ABD’yi kendisine ortak olarak seçmesine dayanır.3
Türkiye bu dönemde SSCB’den gelebilecek Boğazlar ve toprak ta-
lebi iddialarına karşı kendisini güvenceye almıştır.4 Buna mukabil,
NATO ilişkisi Türkiye’nin alternatif güç merkezleriyle ilişkisini sınır-
landırmış, Türkiye’nin stratejik tercih alanını daraltmıştır.5
ABD Türkiye’yi SSCB’ye karşı önemli bir müttefik olarak görmüş,
aksi halde Orta Avrupa’da konuşlandırılacak askeri birliklerin Tür-
kiye sınırında konuşlandırılması sayesinde rahatlamıştır. Böylece
SSCB’nin Akdeniz’den geçişini kontrol altına almış, hem Sovyet ge-
nişlemesini durdurmuş hem de Türkiye’deki dinleme/izleme üsleriyle
SSCB’nin silahlanma faaliyetlerini yakından izlemiştir.6 Türkiye’nin
Atlantik ittifakının parçası olması sayesinde Sovyetler Birliği sadece
bu cephede 1921 yılı sınırlarında durdurulmuş, Ortadoğu’da bir Çe-
koslovakya, Macaristan ya da Afganistan tarzı bir işgal yaşanmamış
ve böylece Ortadoğu’daki Sovyet etkisi sınırlandırılmıştır. 7
Jeopolitik zorunluluklarla yapılan bu karşılıklı anlaşma 1947
Truman Doktrini çerçevesinde tanımlanıp, NATO ile kurumsal bir
mahiyet kazanmıştır. Truman Doktrini ile Türkiye ve ABD arasın-
daki savunma ilişkileri geliştirilmeye başlanmış, bu süreç 1952’de
Türkiye’nin NATO’ya girmesi ile tamamlanmıştır. Türk-Amerikan
ilişkilerinin ana ekseni tam da bu nedenle güvenlik ve savunma te-
melli olmuştur. Yine bu sebeple ABD ile ilişkilerin en önemli ayağını
ABD Savunma Bakanlığı ile Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) arasındaki
ilişki oluşturmuştur.8 Bu dönemde TSK’nın öne çıkması, sadece iliş-
kinin savunma ihtiyaçları temelinde kurulması ya da TSK’nın ağır-
lığa sahip olmasıyla ilişkili değildir. NATO üzerinden en son bilgi,
teknoloji ve yeniliklere erişim imkanı bulan TSK mensupları, do-
nanım olarak da Türkiye’deki sair devlet elitlerinin önüne geçmiştir.
ABD ile kurulan stratejik ortaklık süresinde 3 ayrı askeri darbenin
yapılmasında, ortak tehdit algısının bozulma ihtimali kadar, beklen-
meyen bir sonuç olarak askeri elitlerin gittikçe siviller aleyhine güç-
lenmesinin de payını ihmal etmemek gerekir.
554
STRATEJİK ORTAKLIKTAN MODEL ORTAKLIĞA: TÜRKİYE’NİN BAĞIMSIZ DIŞ POLİTİKASININ ETKİLERİ
Soğuk Savaş süresince Türkiye’nin NATO üyesi olması nihai stra-
tejik tercih ve yönelimini gösterse de, bu ilişkilerin sorunsuz gittiği
anlamına gelmez. Soğuk Savaş döneminde Türkiye ile ABD arasında
ciddi krizler de yaşanmıştır. Bu krizlerin ilki ABD’nin Sovyet tehdi-
dine karşı koruma olması amacıyla 1959 yılında Türkiye’de konuş-
landırdığı Jüpiter füzelerini çekmesi olmuştur. Aslında stratejik or-
taklığın güven boyutunun asıl zedelenmesi bununla ortaya çıkmıştır
zira füzelerin çekilmesi devlet elitleri nezdinde, asıl tehdit olan SSCB
karşısında ABD’nin Türkiye’yi sadece bir koz olarak gördüğü algı-
sının oluşmasına yol açmıştır. Bu krizin devamında yaşanan John-
son Mektubu krizi ise Türkiye açısından ortaklığın güven boyutunu
neredeyse tamamen son erdirmiştir. Türkiye’nin 2 Haziran 1964’te
Kıbrıs’a çıkarma kararı almasının hemen ardından 5 Haziran’da Türk
tarafına iletilen mektupta, çıkarma durumunda ABD’nin Türkiye’yi
Sovyetlere karşı korumayabileceği belirtilmiştir. NATO ve ABD ile
stratejik ittifakında neredeyse tek çıkarı olan Sovyet tehdidine karşı
korunma vaadinin dahi yerine getirilmeyebileceği düşüncesi Türk
tarafının ittifaka ve dolayısıyla ABD’ye olan güvenini neredeyse ta-
mamen bitirmiştir. Yine bu dönemde Türkiye-Yunanistan gerginlik-
leri, Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalesi, haşhaş ekimi konusunda ABD
ile yaşanan gerginlikler ilişkilerin düzenli ve istikrarlı bir seyir izle-
mediğini göstermiştir. Yaşanan tüm bu gerginlikler iki ülke arasında
“stratejik ortaklık” döneminde dahi bir “”altın çağ” yaşanmadığına,
ilişkilerin daima inişli çıkışlı, hatta çoğu zaman krizli olduğuna, asıl
olanın güven değil karşılıklı şüphe olduğuna işaret etmektedir.9
İttifak Karşılığı Darbe
Ancak burada önemli olan, tüm bu iniş çıkışlara rağmen ilişkile-
rin belirli bir çerçevede tutulmuş olması, krizler karşılıklı güveni ze-
delese dahi ilişkinin niteliğini değiştirecek kadar güçlü bir dönüşüm
yaşanmamış olmasıdır. Bir başka deyişle ilişkilerdeki pürüzler hiç bir
zaman ilişkileri tehdide dönüştürecek bir boyuta ulaşmamıştır. Bu-
nun da en önemli sebebi ortak tehdit olan SSCB’nin diğer tüm teh-
ditlerin üzerinde görülmüş olmasıdır. Türkiye açısından ise belki bir
adım daha ileri gitmek gerekebilir. Sovyet tehdidi öylesine varoluşsal
olarak algılanmıştır ki, NATO ve Transatlantik ittifakı içerisinde söz
555
TÜRK DIŞ POLİTİKASI YILLIĞI 2010
sahibi olmak ya da belli oranlarda pazarlık yapan bir ülke olabil-
mekle, ittifakla ilişkileri bozmamak arasında kaldığında Türkiye’nin
nihai tercihi hep ikincisinden yana olmuştur. Bunun siyasi karşılığı
da ABD’nin de benzer şekilde davranıp, Transatlantik ittifakını “Hür
Dünya” olarak tanımlamasına rağmen, Türkiye’deki askeri darbele-
re gözünü yummuş olması, yani Türkiye’deki iktidarın sahibi olarak
devlet elitlerini görmüş olmasıdır.10
Bu düşünce ya da algılama biçiminin istisnaları olmadığını dü-
şünmek elbette gerçekçi değildir. Türkiye’nin dış politikasında görece
bağımsız davrandığı zamanlarda ittifakla ilişkileri sıkıntıya girmiştir.
Bu dönemlerde Türkiye’de iç politikada başta siyasi ve ekonomik ol-
mak üzere krizler yaşanmış, bu ‘arızi’ durumların düzeltilmesi ge-
rekçesi ise askeri darbelere meşruiyet üretmek için kullanılmıştır.
Elbette bu dönemlerde Türkiye ne askeri olarak ne teknolojik olarak
ne ekonomik olarak bağımsız bir siyasi aktör olabilme gücüne ulaşa-
bilmiştir.11 Türkiye, bağımsız bir siyasi aktör olmanın yapısal şartla-
rını haiz olmasa da, imparatorluk geleneğinin varisi bir ülke olarak,
doğru ya da yanlış, tüm kapasite ve kabiliyetlerinin bir kaç adım öte-
sinde bağımsızlık talebine sahip olmuştur. Bu nedenle bu dönemde
bağımsız bir siyasi özne olmayı sağlayabilecek şartlar oluşmadan or-
taya çıkan bağımsızlık talepleri ya iç siyasi istikrarsızlıklarla, ya abar-
tılı tehdit algılarının üretilmesiyle ya da dış baskılarla mütemadiyen
terbiye edilmişlerdir. Bu siyasi taleplerin ciddi birer ihtimal haline
geldiği anlar, iç istikrarsızlıkların ülkenin müttefik olarak değerini
zedeleme noktasına geldiği anlar, ya da ittifakın rasyonelinin sorgu-
landığı anlar ise Türkiye yakın tarihinde darbe dönemlerine denk
düşmektedir. Türk-Amerikan ilişkilerine ya da Türkiye’nin NATO
içerisindeki rolüne biraz da bu tür taleplerin şekillenmesi açısından
bakmak gerekir. NATO bünyesinde güçlenen, ülkenin sair güçleri-
ne karşı uluslararası standartlara erişen güçlü bir ordunun vesayet
sistemini tahkim etmesi, darbeler döneminin Türkiye’nin NATO’ya
girişini takip etmesi de hep bu açılardan ele alınmalıdır.12
Bitmeyen Soğuk Savaş
Soğuk Savaş’ın bitmesinin hemen ardından, NATO ve Transatlan-
tik ittifakına üye Türkiye ve Yunanistan gibi kanat ülkelerinde ciddi
556
STRATEJİK ORTAKLIKTAN MODEL ORTAKLIĞA: TÜRKİYE’NİN BAĞIMSIZ DIŞ POLİTİKASININ ETKİLERİ
bir güvenlik krizi yaşandı. Türkiye ve Yunanistan gibi NATO şemsi-
yesi ile güvenlik kaygılarını gideren ülkeler, ortak tehdidin ortadan
kalkmasıyla birlikte bir anda önemlerini kaybettiklerini düşünerek,
kendilerini önemsetecek başka yollar geliştirmeye çalıştılar. Öyle ki
bu tehdit sadece Soğuk Savaş boyunca süren 40 yıllık bir tehdidin or-
tadan kalkması değil, Türkiye açısından “200 yıllık bir kamburdan”13
kurtulmaktır. Bu dönemde Yunanistan kaygılarında haklı çıkarken,
Türkiye’nin tepkisi ise 1990’de ABD’nin Irak’ı işgaline destek vererek
önemini korumaya çalışması oldu. Irak Savaşı’nın Türkiye’ye belki
de tek önemli katkısı, Türkiye’nin 1918’den sonra ilk defa bölge ile
ilgili bilgi birikimini geliştirmesi, bu ülkeye yatırım yapan işadamları
nedeniyle Irak’la ilgili deneyim ve tecrübesini artırması olmuştur.14
Devlet elitleri arasında ciddi kaygı ve tartışmalara yol açan bu ka-
rarla birlikte, Türkiye Soğuk Savaş sonrası ilk defa Ortadoğu’ya adım
atmış oldu. Ancak bağımsız bir aktör olarak değil, ABD ile birlikte.
Türkiye için Soğuk Savaşın sonuçlarının en az 10 yıl daha ağırlaşa-
rak devam etmesine yol açacak olan bu süreç, 1990’lı yılların siyasi,
ekonomik ve askeri krizlerinin de başlangıcı oldu. Irak Savaşı’nı mü-
teakiben ABD’den beklediğini bulmayan Türkiye, bu ülkeye yaptığı
ticareti de kaybederek ekonomik olarak da siyasi olarak da oldukça
zararlı çıktı. Ancak daha da kötüsü Saddam’ın Irak Kürtlerine sal-
dırısı sonucunda yaşanan mülteci akını, devamında bölgenin istik-
rarsızlaşması, Kürt meselesinin kontrolden çıkmasına, ekonomik ve
siyasi olarak neredeyse çöküş noktasına gelmesine yol açtı.15 Türki-
ye’deki tüm siyasi ortamın güvenlileştirilmesi, her farklılığın tehdit
olarak algılanması, “bölücülük” ve “irtica” olarak adlanan iç tehdit
algılarının devlet elitlerini yönlendirmesi, koalisyon hükümetlerinin
kurulup yıkılması, yüksek enflasyonla ekonominin dayanma nok-
tasını geçmesi, faili meçhullerle devlet şiddetinin gündelik hayatın
normal bir parçası haline gelmesi Türkiye’yi tam anlamıyla kilitledi.
Bu sürecin patlama noktası ise 28 Şubat 1997 yılında “postmodern
darbe” olarak adlandırılan askeri müdahale sürecinin başlaması, bir
başka deyişle Türkiye gibi kritik bir coğrafyada bulunan bir ülke-
de tahammül edilebilecek istikrarsızlıkların bir sınırı olacağı me-
sajının açıkça verilmesi olmuştur. Soğuk Savaş boyunca ne zaman
Türkiye’nin stratejik yönelimi tehlikeye girse, askeri müdahale ile bu
557
TÜRK DIŞ POLİTİKASI YILLIĞI 2010
durumun ciddi bir alternatif olması engellenmişti. Benzer şekilde,
Soğuk Savaş sonrasında bile bu dönemin ilişkilerinden kurtulama-
yan Türkiye yine benzer bir müdahale ile, bu sefer “postmodern bir
darbe” süreci yaşadı.
28 Şubat Süreci
28 Şubat süreci, Soğuk Savaş sonrası Sovyet tehdidinin orta-
dan kalkması, SSCB’nin varisi Rusya’nın ciddi bir tehdit olmama-
sı nedeniyle, bürokratik vesayetin kendi iktidarına meşruiyet için
Türkiye’nin kimlik sorunları üzerinden ülkenin tehdit algısını da
şekillendirdiği bir dönem olarak ortaya çıkmıştır. Bu dönemde
ABD’de demokrat bir başkanın olması Türk-Amerikan ilişkilerini de
başka bir açıdan etkilemiştir. Geleneksel olarak insan hakları konu-
larında hassas olmalarıyla bilinen demokrat başkanlar ve demokrat
Kongre’nin Türkiye’nin özellikle Güneydoğu’daki insan hakları ih-
lallerini gerekçe göstererek silah ambargosu ya da silah satışına kı-
sıtlamalar getirmesi Türkiye’yi İsrail’e yaklaştırdı. 28 Şubat sürecinde
Türk-Amerikan ilişkileri tarihte görülmediği kadar İsrail’e bağımlı
hale gelerek, bir yönüyle Türk-Amerikan-İsrail ilişkileri şekline dö-
nüştü. Türkiye-ABD stratejik ortaklığı, Türkiye-ABD-İsrail stratejik
ortaklığı haline geldi. Bir başka deyişle, Türkiye ile İsrail’in ilişkisi
Soğuk Savaş sırasında kurulan Türkiye-ABD ilişkilerini taklit ede-
rek kendini kurdu. Bu stratejik ortaklığın en önemli tehdit algısı ise
“bölücülük” ve “irtica” idi. ABD’deki Rum ve Ermeni lobilerine karşı
Türkiye’ye yardım eden İsrail Lobisi, bölgede Türkiye ile birlikte İs-
lamcı hareketleri ortak tehdit şeklinde tanımlayarak ilişkiyi sürdür-
dü. İsrail Türkiye’ye Kürt meselesinde yardımcı olurken, Türkiye ise
Filistin konusundaki geleneksel İsrail’i eleştiren tavrını terk ederek
İsrail ile yakın ilişkiler kurdu. İsrail ise Türkiye ile birlikte bölgedeki
tecrit durumunu Arap olmayan ülkelerle ilişki kurarak aşma strate-
jisinin parçası olarak Türkiye’ye yönelmiş oldu. Bu ilişkinin askeri
boyutu ise Türkiye’nin ambargo ya da Kongre nedeniyle ABD’den
alamadığı silahları İsrail’den alarak, Türk-Amerikan ilişkilerini İsrail
ile tahkim etmesiydi. İsrail, TSK’nın silah envanterinin modernizas-
yon ihalelerini alarak Türkiye’ye hizmet veriyordu.
558