Table Of ContentAzərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Dilimiz, mənəviyyatımız
DÖVLƏT DİLİ HƏMİŞƏ TALEYÜKLÜ
MƏSƏLƏLƏRDƏN BİRİ OLMUŞDUR
Buludxan Xəlilov
ADPU-nun filologiya fakültəsinin dekanı,
filologiya elmləri doktoru, professor
Açar sözlər: dövlət dili, fenomen, xalq, referendum, məntiq, peşəkar.
Ключевая слова: государственный язык, феномен, народ, референдум, логика,
профессионал.
Key word: state language, phenomenon, people, referendum, logic, professional.
Qloballaşma fonunda milliliyin, milli daha da yüksəldir. Xalqın, millətin gözündə
dəyərlərin qorunmasında ana dili başlıca ro- ucaldır. Belə şəxsiyyətlərdən biri də Heydər
la malikdir. Hazırda yer üzərində 3000-dən Əliyev fenomenidir. Bu fenomen Tanrıdan
çox xalq, tayfa, qəbilə, etnik qrup, mil lət, Azərbay can xalqına bir pay kimi düşübdür.
milli azlıq və s. mövcuddur. Onlardan ancaq Azərbay can xalqının ən çətin günlərində
250-nin milli statusu var və onlar milli ədəbi Heydər Əli yev fenomeni köməyə çatıbdır.
dilə malikdir. 250-nin içərisində Azər baycan Xalqa arxa olub, onun əlindən tutub, ayaq
da vardır. Lakin buna nail olmaq heç də asan üstə qal dırıbdır. Tanrının işinə heç kəs qarışa
olmamışdır. Azərbaycan xalqının tarixində bilməz. İş elə gətiribdir ki, nəinki Sovetlər
elə hadisələr olmuşdur ki, onların sa yə sində İttifaqı dövründə, həm də Azərbaycan müs-
bu gün Azərbaycan dilinin varlığın dan fəxrlə təqillik əldə etdikdən sonra da bir çox
danışırıq. taleyüklü məsələlərin həlli Heydər Əliyevin
Bu baxımdan Tanrı yaratdığı istedad- missiyası olub, onun rəhbərliyi ilə həyata
ların çiyinlərinə böyük yük qoyur. Bu yükü keçirilibdir. Bunlardan biri də Heydər Əli-
məhz onun yaratdığı istedadlı adamlar çəkə yevin yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan
bilir, bu yükün öhdəsindən gələ bilir. Ona komissi ya ya sədrlik etməsi olubdur. Müs-
görə də Tanrı istedadlı insanlara istedadın təqil Azər baycan dövlə ti nin ən mühüm atri-
dərəcəsini daşıyacaqları yükün çəkisinə uy- butlarından olan Əsas Qanunun – Konstitu-
ğun, ya da bu yükün çəkisindən artıq verir. si yanın hazır lanması kimi şərəfli vəzifə
Belə in sanları Tanrı ən çətin məqamlarda, Heydər Əliyevin sədrlik etdiyi Konstitusiya
mürək kəb şəraitlərdə sınağa çəkir, millətin Komissiyasının üzərinə düşübdür.
milli taleyi həll olunan anlarda onlara Yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan
liderlik im kanını da verir. Bəzən milyonların komissiyanın işçi qrupunun iclasındakı
gücü, ener jisi, inamı, əqidəsi, prinsipiallığı, müzakirələr çox yüksək, peşəkar səviyyədə
mövqe qabiliyyəti belə insanlarda cəmlənir. keçmişdir. Heydər Əliyev bu iclaslardakı
Qeyri – adi güc, qeyri – adi məntiq, qeyri – demokratik müzakirəni Azərbaycan dövlət-
adi yad daş, qeyri–adi digər neçə-neçə key - çi liyi naminə aparmışdır. O, işçi qrupun
fiy yətlər istedadlı insanları Tanrının izni ilə üzvlərinin hər birinin fikrini səbrlə, təmkinlə
66
“Azərbaycan məktəbi” 2013/3
dinləmiş, fikir müxtəlifliyinə hörmətlə ya- oynayırdı. Odur ki, yeni konstitusiya layihə-
naşmışdır. Ona görə ki, onun aydın məq sədi, sinin hazırlanmasında, o cümlədən referen-
məramı, strategiyası olmuşdur. Bu da qanun- dum yolu ilə Azərbaycan Respublikasının
vericilik hakimiyyətini formalaşdırmaq, Konstitusiyasının qəbul olunmasında bir sıra
Azərbaycan dövlətçiliyini daha da möhkəm- vacib məqamlarla bağlı çox dəqiq təhlil im-
ləndirib inkişaf etdirməkdən ibarət olmuş- kanına malik idi. Məsələn, o, “Azərbaycanın
dur. O, Azərbaycan dövləti naminə fikir yeni konstitusiyası necə olmalıdır?” sualına
yürüdən, söz deyən insanların məntiqinə ge- elə məntiqli, sistemli izah verirdi ki, kons-
niş imkan yaratmışdır. Heydər Əliyev təc- titusiyamızın tarixi barəsində geniş, əhatəli
rübəli, peşəkar, ensiklopedik biliyə malik məlumat verməklə yanaşı, müstəqil Azər-
olan bir şəxsiyyət kimi çox gözəl bilirdi ki, baycan Respublikasının konstitusiyasının
həqiqət yalnız fikirlərin, mövqelərin toqquş- ha zırlanmasını şərəfli, məsuliyyətli, müqəd-
masında üzə çıxır. Ona görə də Heydər Əli- dəs bir iş kimi nəinki mütəxəssislərin (hü -
yev yeni konstitusiya layihəsini referenduma quqşünasların), o cümlədən yeni konstitu-
qədər ictimaiyyətə təqdim etməyi və ümum- siya layihəsinin hazırlanmasında iştirak edən
xalq müzakirəsinə verməyi çox vacib sayır- işçi qrupunun, eləcə də hər bir vətəndaşın
dı. Onun bütün məsələlərdə olduğu kimi bu diqqətinə çatdırırdı. Bununla da çox ciddi
istiqamətdə də mövqeyi olduqca dəqiq və ideoloji bir işin nəzəriyyəsini, bütövlükdə
dəfələrlə ölçülüb-biçilmiş məzmun, mahiy- nəzəri əsaslarını ümumiləşdirərək dolğun
yət daşıyırdı: “... bizim bu gün və gələcəkdə forma və məzmunda təqdim edirdi. Heydər
qəbul edəcəyimiz qanunlar və xüsusən əsas Əliyevin konstitusiyamızın tarixi barəsində
qanunumuz – konstitusiya gərək elə bir söylədikləri dövlət quruculuğu prosesinin
konstitusiya olsun ki, bir tərəfdən insanların aparılmasına, inkişaf etdirilməsinə və hər bir
hüquqlarını qorusun, insan azadlıqlarını, Azərbaycan vətəndaşının hüquqlarının qo-
demokratiyanı təmin etsin, siyasi plüralizmi run masına təminat verən prinsipləri özündə
təmin etsin, mətbuat, söz, din, dil azadlığını əks etdirirdi. Çoxlarının bilmədiyi, ya da çox
təmin etsin, ikinci tərəfdən isə dövləti, cə- az bildiyi tarixi, milli məsələlərə aydınlıq
miyyəti idarə etmək üçün təsisatların yaran- gətirirdi. Heydər Əliyev faktlarla sübut edir-
ma sını təmin etsin ki, bu cür hallara yol ve- di ki, Azərbaycan Respublikasının konst itu-
rilməsin. Ona görə də, güman edirəm, biz elə siya tarixi böyükdür: “Azərbaycan Respub-
bir konstitusiya yaradacağıq ki, bu kons- likasının ilk konstitusiyası, demək olar ki,
titusiya Azərbaycan Respublikasının nəinki 1919-cu ildə qəbul edilib. Ancaq bu, kons-
qısa müddətdə, həm də uzun müddətdə titusiya olmayıb. Müstəqillik haqqın da akt
müstəqillik yolu ilə getməsini təmin edə- qəbul olunub.
cəkdir, Azərbaycan Respublikasında de- Bu akt konstitusiya xarakteri daşı-
mokratik hüquqi dövlətin qurulmasını və dığına görə biz onu Azərbaycan dövlət çili-
ölkəmizdə olan bütün vətən daşların hüquq yində konstitusiyanın başlanğıcı kimi, kons-
və azadlıqlarını təmin edə cəkdir”. titusiya yaratmaq işinin başlanğıcı kimi
Heydər Əliyev qəbul etdiyi qərarlarda, qəbul edə bilərik”.
israrlı olduğu məsələlərdə həmişə hər bir Heydər Əliyev tarixi-xronoloji ar dı cıl-
kəsdən üstün mövqedə dayanırdı. Bunun ən lıqla Azərbaycanın Sovetlər İttifaqı dövrün-
başlıca səbəblərindən biri onun müzakirə də qəbul etdiyi konstitusiyadan əsl tarixçi,
olunan predmetlə, obyektlə bağlı kifayət hüquqşünas kimi bəhs edir, bir çox qaranlıq
qədər məlumatlı, bilgili olması mühüm rol məqamlara aydınlıq gətirirdi. 1919-cu ildə
___________________________
67
* 5
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Demokratik Respub likasının dən sonra 1991-ci ilin oktyabrın 18-də qəbul
dövlət müstəqilliyi haqqında qəbul olunmuş olunmuş konstitusiya aktı barəsində siyasi
aktdan sonra 1921, 1924-cü illərdə Azərbay - məqamlara xüsusilə diqqət yetirirdi. Əsasən
canda qəbul edilmiş konstitusiya barəsində 1991-ci il oktyabrın 18-də qəbul olunmuş
maraqlı məlumat verirdi: “... bildiyiniz kimi, konstitusiya aktına qədərki 1978-ci il
1920-ci ildə Azərbaycanda Sovet Sosialist konstitusiyası barədə deyirdi: “İndiyə qədər
Respublikası yaranıbdır. Bu respublika Azərbaycan Respublikası 1978-ci ildə qəbul
1921-ci ildə Azərbaycanın ilk konstitusi ya- olunmuş konstitusiya ilə yaşayır, işləyir.
sını qəbul edibdir. O vaxt hələ Sovetlər İt- Doğrudur, bu müddətdə konstitusiyaya bir
tifaqı yox idi. Yaranmış və şübhəsiz ki, kom- çox əlavələr, dəyişikliklər edilibdir. Xüsusən
munist hakimiyyəti altında olan respubli ka- qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dövlət
lar müstəqil idilər. Bu konstitusiya müəyyən müstəqilliyini əldə edəndən sonra -1991-ci il
dəyişikliklərlə 1937-ci ilə qədər davam edib- oktyabrın 18-də Konstitusiya Aktı qəbul
dir. Baxmayaraq ki, 1924-cü ildə, Sovetlər edilibdir”. Bununla belə, Heydər Əliyev bu
İttifaqı yaranandan sonra onun Konstitu siya- konstitusiya aktı ilə bağlı fikirlərini söylə-
sı da yaranmışdı, am ma Azərbaycanda 1921- yərkən bir sıra ciddi məsələlərə diqqəti yö-
ci ildə qəbul edilmiş konstitusiya davam nəl dir, bəlkə də bir çoxlarının çox adi ya-
edirdi. Ancaq şübhəsiz ki, ona dəyişikliklər, naşdığı, bir çoxlarının isə siyasi mahiyyətinə
əlavələr olun muşdu”. varmadıqları məqamları xatırladırdı.
Heydər Əliyev sonrakı dövrlərdə Belə ki, Azərbaycan Milli Məclisinin
Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasında 1992-ci il dekabrın 22-də qəbul etdiyi
qəbul olunmuş konstitusiyalar barədə anla- “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili
şıqlı məlumatı təkcə öz biliyinə çevirməmiş, haqqında” qanunu Azərbaycan Respublika-
onu geniş ictimaiyyətə çatdırmağı, o vaxtlar sının qüvvədə olan konstitusiyasının (1978-
Azərbaycan Respublikası müstəqil dövlət ci il konstitusiyası) və “Azərbaycan Res-
olmadığı üçün konstitusiyalarda kommunist publikasının Dövlət müstəqilliyi haqqında
ideologiyasının, sovet hakimiyyətinin prin- konstitusiya aktı”nın müddəaları ilə zid -
sip lərinin əks olunduğunu dönə-dönə xa - diyyət təşkil edirdi. Ona görə də Azərbaycan
tırlamağı özünə borc bilmişdir. Onun 1937, Milli Məclisinin 1992-ci il dekabrın 22-də
1938-ci illərdə qəbul olunmuş konstitu siya- qəbul etdiyi “Azərbaycan Respublikasının
lar barədə dediklərində real Azərbaycan dövlət dili haqqında” qanunu heç bir hüquqi
konstitusiyasının tarixi vərəqlənir: “1936-cı qüvvəyə malik deyildi. Bu mənada Heydər
ildə Sovetlər İttifaqının yeni konstitusiyası Əliyev deyirdi: “Azərbaycan Respublika sı-
qəbul edildikdən sonra – 1937-ci ildə Azər- nın 1978-ci ildə qəbul olunmuş konstitusi ya-
baycan Sovet Sosialist Respublikasının yeni nın dövlət dili haqqında 73-cü maddəsi Milli
konstitusiyası qəbul olunub. Bu konstitusiya Məclisin məlum qərarı ilə ləğv olunmur
1978-ci ilə qədər yaşayıbdır. 1977-ci ildə (Azərbaycan Milli Məclisinin 1992-ci il
Sovetlər İttifaqının yeni konstitusiyası qəbul dekabrın 22-də qəbul etdiyi qərar nəzərdə
olunub və ondan bir il sonra, 1978-ci ilin tutulur – B.X.), o, qüvvədədir. Bax, respubli -
aprelində Azərbaycan Respublikasının yeni kamızda belə qarışıqlıq yaranıbdır. O vaxt
konstitusiyası yaranıbdır”. dövlət və hökumət başçıları, bu böyük
Heydər Əliyev Azərbaycan Respub - məsuliyyəti üzərinə götürən adamlar belə
likasında 1978-ci ildə qəbul olunmuş konsti - qərarı, qanunu qəbul edərkən sizinlə məslə-
tusiya barəsində və müstəqillik əldə etdik - hətləşiblərmi? Onlar Elmlər Akademiyası,
68
“Azərbaycan məktəbi” 2013/3
Yazıçılar Birliyi ilə, bizim bu alimlərimizlə, bunlara baxmayaraq, 1991-ci il oktyabrın
dilçilərimizlə məsləhətləşiblərmi?”. 18-də qəbul olunmuş dövlət müstəqilliyi
Beləliklə, bu görkəmli siyasətçinin haq qında Konstitusiya Aktı çox dəyərli sə-
siyasi biliyi, hadisələri və tarixi məqamları nəddir. Bu sənəddə Azərbaycanın müstəqil-
təhlil etmək qabiliyyəti, keçmiş Sovetlər liyi və müstəqil dövlət kimi dövlət quru-
İttifaqında gedən prosesləri dərindən bilməsi culuğu haqqında çox dəyərli müddəalar öz
onun siyasi peşəkarlığının, siyasi erudisiya- əksini tapıbdır”.
sının genişdiapazonlu olmasından xəbər Heydər Əliyev ümumiləşdirmə apar-
verirdi. Heydər Əliyevin bu fikirlərinə maq bacarığı ilə öz dinləyicisini inan dırma-
diqqət yetirin: “... Xatirinizdədir ki, 1991-ci ğa qadir olan bir şəxsiyyət idi. O, ya faktları,
il avqustun 30-da Azərbaycan parlamenti hadisələri şərh edərək ümumiləşdirmə apa-
müstəqillik haqqında bəyanat qəbul etdi. rırdı, ya da ümumiləşdirici məntiqdən, fikir-
Ancaq görünür ki, Azərbaycan Respubli- dən, mövqedən konkret olaraq faktların, ha-
kasının o vaxtkı rəhbərləri müstəqilliyi nə- disələrin şərhinə keçirdi. Və bu zaman ra -
dənsə istəmirdilər. Çünki bu aktları, şüb- bitəni, əlaqəni elə qururdu ki, onun verdiyi
həsiz, vaxtında keçirmək olardı. in formasiya qarşı tərəfi təmin edirdi, an-
Belə bir bəyanat qəbul olunandan son- ladırdı, etiraz etməyə, bitərəf qalmağa yer
ra xeyli vaxt keçdi və oktyabrın 18-də müs- qal mırdı. Fikir verin, o, 1995-ci ildə qəbul
təqillik haqqında Konstitusiya Aktı qəbul olunmuş konstitusiyamıza qədərki dövrdə
edildi. Baxmayaraq ki, artıq o vaxt Sovetlər mövcud olmuş konstitusiyalar barəsində nə
İttifaqı dağılırdı və bu, göz qabağında idi, qədər konkret və ümumiləşdirici fikir
ancaq Azərbaycan xalqının iradəsinə zidd söyləyir: “... 1919-cu ildə qəbul olunmuş
olaraq o zaman Azərbaycan Respublikasının müs təqillik haqqında Akt” - əgər biz onu
rəhbərliyi müstəqilliyə getmək istəmirdi. kons titusiya xarakterli bir sənəd kimi qəbul
Nədənsə, görünür ümid bəsləyirdi ki, Sovet- ediriksə, - o, konstitusiya olmayıbdır. Ondan
lər İttifaqı qalacaq, yaşayacaqdır”. Bunları sonra – 1921-ci ildə, 1937-ci ildə və 1978-ci
Heydər Əliyev ona görə xatırladır ki, mil- ildə qəbul olunan konstitusiyalar da, şübhə-
lətin hər bir üzvü bilsin ki, hətta ayrı – ayrı siz ki, sovet hakimiyyəti dövründə qəbul
qruplar belə müstəqil dövlət olmağımıza edi lən konstitusiyalardır. O vaxtlar Azərbay-
maneçilik göstərmiş, müstəqilliyi müvəqqəti can Respublikası müstəqil dövlət olmamış-
hesab etmişlər. Sovetlər İttifaqının o vaxtkı dır və şübhəsiz, bu konstitusiyalarda kom-
prezidenti Qorbaçov Sovetlər İttifaqının munist ideologiyası, sovet hakimiyyətinin
dağılması barədə bəyanat versə də, o vaxtkı prinsip ləri öz əksini tapmışdır”.
Azərbaycan rəhbərliyi 1991-ci ilin martında Heydər Əliyev 1995-ci ildə qəbul etdi-
referendum keçirib qərar qəbul etdi ki, yimiz konstitusiyamızın memarıdır. Bu
Sovetlər İttifaqı saxlanılmalıdır. Və 1991-ci konstitusiyanın hər sətrində, hər sözündə
il avqustun 30-da müstəqillik haqqında onun düşüncəsi, məntiqi kök salıbdır. O, hər
bəyanat qəbul ediləndən sonra oktyabrın 18- şeydən əvvəl, konstitusiyamızın demokratik,
də dövlət müstəqilliyi haq qında Konstitusiya hüquqi, sivilizasiyalı, dünyəvi prinsiplərə
Aktı qəbul olundu. Bu Konstitusiya Aktın - sadiq olmasını strateji maraqda saxlamış,
dan sonra referendum keçirilə bilərdi. Ancaq dövlətin, xalqın və hər bir vətəndaşın hü-
bu referendum uza dılmış və dekabrın 30-a quqlarının qorunmasına təminat verən sənəd
salınmışdır. olmasına nail olmuşdur. Heydər Əliyev
Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, “Bütün 1995-ci il konstitusiyasının mayasının nə ilə
69
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
yoğrulacağını dəqiq bilirdi. Belə hesab edir- baycanın dövlət dili haqqında olan 23-cü
di ki, bu konstitusiyada insanların hüquqları, mad dənin Elmlər Akademiyası Rəyasət He-
azadlıqları qorunmalıdır, demokratiya və yətinin binasında geniş müzakirə obyektinə
siyasi plüralizmi, mətbuat, söz, din, dil çevrilməsi təsadüfi olmamışdır.
azadlığı təmin edilməlidir. Eyni zamanda bu Hər şeydən əvvəl, Heydər Əliyev bu
konstitusiya Azərbaycan Respublikasının işin çox məsuliyyətli bir iş olduğunu yaxşı
uzun müddətdə müstəqillik yolu ilə get- bilirdi. İkincisi, Azərbaycan xalqının tarixini
məsini təmin etməlidir. (o cümlədən dilinin, konstitusiyasının və s.)
Heydər Əliyev 1995-ci ildə qəbul dərindən bilirdi və bununla yanaşı, onların
olun muş konstitusiyanın layihəsinin müza- hər birini təhlil etmək istedadına malik idi.
kirə olunmasını olduqca vacib sayırdı. O
istəyirdi ki, layihə barəsində respublikanın İstifadə edilmiş ədəbiyyat
dövlət və hökumət orqanlarının, elm, mə də-
niy yət, təhsil, yaradıcılıq, ictimai təş kilat- 1. Azərbaycan Respublikasının Kons-
ların, ayrı–ayrı partiyaların, kütləvi infor ma- ti tusiyası. Təhsil Qanunvericiliyinə dair nor-
siya vasitələrinin nümayəndələrinin fikirləri mativ-hüquqi sənədlər toplusu. I cild. “Şərq-
olsun. Ona görə də yeni konstitusiya layi- Qərb Nəşriyyat Evi”, 2012.
həsinin geniş müzakirəsində alimlərimiz də 2. “Azərbaycan Respublikasının döv-
fəal iştirak edir, bir sıra təkliflər irəli lət dili haqqında” Qanunu. “Azərbaycan”
sürürdülər. Yeni konstitusiya layihəsinin bir qəzeti, 2002, 30 sentyabr.
maddəsinin – Azərbaycan Respublikasının 3. İbrahimov M. Gəlin gözəl danışaq.
dövlət dili haqqında maddənin geniş mü- Dil mədəniyyəti. Bakı, 1979.
zakirəsi Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 4. Xəlilov B. Doğma dil - milli ruhun
keçirilirdi. Əslində Heydər Əliyevin bu daşıyıcısı. // Azərbaycan məktəbi, 2013, № 1.
məsələdə alimlərlə birgə müzakirədə iştirak
etməsi elmimizə, mədəniyyətimizə, ən baş- Б.Халилов
lıcası dilimizə olan böyük qayğıdan irəli Задачи государственного языка
gəlirdi. всегда являлись одним из судьбонос-
1995-ci il oktyabrın 31-də respublika ных проблем
Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyəti binası- Резюме
nın iclas salonunda yeni konstitusiya layi-
həsinin bir maddəsinin – Azərbaycan Res- В статье повествуется о задачах
publikasının dövlət dili haqqında maddənin государственного языка, просмативается
müzakirəsi olmuşdur. Müzakirədə Azərbay- пути развития государственного языка в
can Respublikasının Prezidenti Heydər Əli - Азербайджане.
yev də iştirak etmişdir. Yığıncağa – mü -
zakirəyə respublika Elmlər Akademiyası B.Khalilov
ədəbiyyat, dil və incəsənət bölməsinin aka - State language has always become
demik katibi Bəkir Nəbiyev sədrlik etmişdir. the important issue
Heydər Əliyev bu yığıncaqda geniş nitq
söyləmişdir. Onun nitqi respublikanın tanın - Summary
mış alimləri, ziyalıları tərəfindən böyük In this article it is spoken about the
diqqətlə dinlənilmişdir. Heydər Əliyevin state language and its background is investi-
konstitusiyamızın bir maddəsinin – Azər - gated.
70
