Sociaal-cultureel werk als democratische arena De inzet van participatieve praktijken in stedelijke

429 Pages·2017·18.94 MB·Dutch

Sociaal-cultureel werk als
democratische arena
De inzet van participatieve praktijken
in stedelijke contexten

Evelyne Deceur

Promotor: Prof. dr. Michel Vandenbroeck
Copromotoren: Prof. dr. Maria Bouverne-De Bie
Prof. dr. ir. Michiel Dehaene

Doctoraat voorgelegd voor het behalen van de graad
doctor in het Sociaal Werk

Academiejaar 2016-2017

Sociaal-cultureel werk als democratische arena
De inzet van participatieve praktijken in stedelijke contexten

Evelyne Deceur

Promotor: Prof. dr. Michel Vandenbroeck
Copromotoren: Prof. dr. Maria Bouverne-De Bie
Prof. dr. ir. Michiel Dehaene

Doctoraat voorgelegd voor het behalen van de graad
doctor in het Sociaal Werk

Academiejaar 2016-2017
Promotoren:
Prof. dr. Maria Bouverne-De Bie
Prof. dr. ir. Michiel Dehaene
Prof. dr. Michel Vandenbroeck

Begeleidingscommissie:
Prof. dr. Griet Roets
Prof. dr. Angelo Van Gorp
Prof. dr. Karel Vanhaesebrouck
“Ik heb […] ook nog iets anders opgestoken van die lastige teksten:
een taal die ik moeilijk kon gebruiken.
Mij was ook gaan opvallen hoe uitgesproken
gecodeerd veel van die teksten waren.
Vanzelfsprekend maakt elke tekst gebruik van codes.
De vraag is: hoe gaat de schrijver ermee om,
hoe persoonlijk, hoe ‘los’ van die codes?
En: wie en wat wil hij bereiken?
Met enige overdrijving gesteld: toen ik na verloop van tijd de codewoorden,
en de refreinen van de enkele terugkerende discours, makkelijk kon nazingen,
kon ik de teksten ook haast voorzingen.
Dat was een vervelend gevoel.
Ik kon ze bij wijze van spreken zelf schrijven,
alsof ik niemand was, alsof ik stemloos was.
Dat was mogelijk wel het grootste probleem:
het stemloze van veel van die teksten.
Alsof ze geschreven waren door de code zelf,
met hier en daar een andere auteursnaam”
Dewulf (2012: 16).

Dankwoord | 7
Dankwoord
Voor iemand die zo ongeduldig is als ik, is een doctoraatsonderzoek een ware
beproeving. Een aantal jaar terug schreef ik mijn promotor, Maria dat het voelde als ‘de
processie van Echternach’ “maar dan ook nog eens omgekeerd: in plaats van twee
stappen vooruit en een achteruit, twee achteruit en een vooruit” (mail naar Maria, dd.
18 januari 2014). Binnen de twee uur kreeg ik van haar een uitgebreid antwoord, met
feedback op de teksten die ik haar had bezorgd én met de laconieke boodschap dat de
processie van Echternach in feite een
“springprocessie is: ze gaat wel degelijk vooruit, springend telkens een stap
naar links en een stap naar rechts (en dus niet twee vooruit en een achteruit
– dit is een misvatting ontstaan omdat, toen de processie nog niet zo goed
georganiseerd was, en er veel mensen deelnamen, het vele volk soms
noodgedwongen ter plaatse trappelde). Het springen staat voor 'dansende
heiligen': een combinatie van een vreugdedans en een sterke inspanning, op
weg naar het heilige doel. Het lijkt me een mooie metafoor voor een sociaal-
artistiek doctoraat ...” (mail van Maria, dd. 18 januari 2014).
Toegegeven, het voortdurend botsen op knopen, spanningsvelden en ambivalenties –
zaken waar ik als praktijkwerker vroeger vrij pragmatisch mee had omgesprongen –
hing me op bepaalde momenten flink de keel uit, en toch had ik de afgelopen zes jaar
nooit willen missen … Ik heb tijdens dit onderzoek en het schrijven van dit werk dan ook
ontzettend veel geleerd en mogen ervaren. De betrokkenheid en de steun van
verschillende mensen sterkten me in mijn vastberadenheid en koppigheid om te blijven
ploeteren en zoeken. Ik hoop dat deze studie een aanzet mag bieden voor een
(minstens) even grote eigenzinnigheid en gedrevenheid in stedelijke sociaal-culturele
praktijken .
Een dikke merci, eerst en vooral aan Maria, die als promotor van dit doctoraat me keer
op keer verbaasde met haar scherpzinnige opmerkingen waar ik uren, dagen en weken
zoet mee was. Het is zij die me overtuigde dat de complexiteit, eigen aan sociaal werk,
zo veel interessanter is dan mijn natuurlijke neiging om de chaos te willen structureren.
Uit de gesprekken met mijn copromotor, Michiel leerde ik dat het zoeken van
stedenbouwkundigen en dat van sociaal-cultureel werkers dichter bij elkaar aanleunt
dan doorgaans wordt aangenomen. Zijn lezing van mijn schrijfsels maakten het geheel
(nog) gelaagder en rijker. Dank je! Michel, bedankt om als voorzitter van de vakgroep
Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek de liefde voor sociaal-cultureel werk te delen en
het belang van dit vakgebied de komende jaren uit te bouwen.
8 | Dankwoord
Aan de andere leden van de begeleidingscommissie: Griet, merci voor de vele
aanmoedigingen, je kleine en grote hulp, je ‘er gewoon zijn’. Wat heb ik die eerste jaren
samen op bureau met T al gemist! Karel, ik hoop dat onze samenwerking de komende
jaren een vervolg kan krijgen. En ten slotte, Angelo, ik zal de geschiedenis blijven
meenemen, beloofd!
Dank ook aan het ‘warme nest’ van de vakgroep Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek,
dat minstens even goed kan werken als feesten. Thomas, Dries, Caroline, Eline, Lieselot,
Valerie en Hanne, merci om (even) mijn bureaugenoten te willen zijn. Tina en Patrick,
‘rotsen in de branding’, dank voor alle hand- en spandiensten en voor het luisterend
oor, zo af en toe.
De bewoners van Rabot, mijn ex-collega’s en al wie heeft deelgenomen aan dit
onderzoek wil ik uitdrukkelijk bedanken om mij te inspireren en de humor van dit alles
te doen inzien. Dimitri, Rik, Stefaan, Klaas, Wannes, Gülcan, Kristof, Claire, Danny,
Fares, Muntasir, Dennis, Alain, Rudi, Fadime, Zübeyde, Rebecca, Sarah, Lut, Pier,
Gustave, Ilse, Kay, …; de lijst is oneindig. Onze paden kruisen elkaar ongetwijfeld nog!
Mijn familie en vrienden: I’m back in full force en jullie weten wat dat betekent … Mijn
ouders, Olivier, Nienke, Feline en Boris: wat een fijn en hartverwarmend gevoel te
weten dat ik altijd, maar dan ook altijd op jullie kan terugvallen.
En dan, uiteraard, last but not least, diegene die mij het meest na aan het hart liggen
(en daardoor ook het meest kregen te verduren, sorry): lieve Samba, mijn maatje in
goede en slechte dagen, terwijl ik je naam schrijf, moet ik alweer huilen; Ona,
ondeugend monster, je puberstreken brengen me steevast aan het lachen; Jules, voor
wiskundeproblemen en love issues: één adres …;Titus, ik heb nu alle tijd om met je te
pingpongen, maar ik vrees dat ik je voorsprong nooit meer inhaal …; en Laurent, aan
wie ik de afgelopen jaren het onmogelijke vroeg, je blijft ‘ma préférence à moi’. Doen
we er meteen nog eens zeven jaar bij?
Evelyne, 21 juni 2017
Inhoudstafel | 9
Inhoudstafel
Inleiding 15
Probleemstelling en onderzoeksopzet .......................................................... 15
Inleiding ................................................................................................................ 17
1. Sociaal-cultureel werkers en participatie .................................................... 19
2. Van homogeniteit naar diversiteit ............................................................... 23
3. Onderzoeksvragen en opbouw .................................................................... 26
4. Een historische deelstudie ........................................................................... 28
Hoofdstuk 1 33
Sociaal-cultureel werk als antwoord op de sociale kwestie ........................... 33
Inleiding ................................................................................................................ 35
1. De sociale kwestie als een culturele en een stedelijke kwestie ................... 36
1.1 Classes laborieuses, classes dangereuses (Chevalier, 1958) ............. 37
1.2 Moralisering en volksverheffing ....................................................... 38
1.3 Cultuurspreiding en culturele emancipatie ...................................... 40
1.4 Sociale en ruimtelijke segregatie ...................................................... 42
1.5 Het socialisme ................................................................................... 43
1.6 Katholieke (re)actie .......................................................................... 45
1.7 Suburbanisatie .................................................................................. 47
1.8 Pacificatie ......................................................................................... 51
2. De sectorale en categoriale uitbouw van de verzorgingsstaat .................... 52
2.1 De verzuilde sector ........................................................................... 53
2.2 Stadsvlucht en achterstelling ............................................................ 57
2.3 Druk op het sectoraal beleid ............................................................ 58
2.4 Recht op sociale en culturele ontplooiing ........................................ 62
2.5 Herwaardering .................................................................................. 63
2.6 Positionering en legitimering ............................................................ 67
2.7 De stad wordt prioriteit .................................................................... 70
3. De nood aan een herontdekking van de sociale kwestie (Lorenz, 2016) ..... 71
3.1 De gedeelde en verdeelde stad ........................................................ 72
3.2 Een (ver)nieuw(d) engagement: een herontdekken van de sociale
kwestie ............................................................................................. 74
3.3 Werken aan een stedelijke visie ....................................................... 77
4. Besluit .......................................................................................................... 80
4.1 Een arena van behoud en verandering ............................................. 80
4.2 Participatie als norm of uitgangspunt .............................................. 82
4.3 Een spanningsvolle relatie tussen sociaal-cultureel werk en
stedelijkheid ..................................................................................... 83
4.4 Bruggen naar Rabot .......................................................................... 84
10 | Inhoudstafel
Hoofdstuk 2 87
Rabot: een sociaal-culturele biografie van een plek in transitie .................... 87
Inleiding ................................................................................................................ 89
1. Rabot als woon-werkmachine ..................................................................... 91
1.1 Geprangd tussen de fabrieksschouwen ............................................ 92
1.2 “Iedereen zijn vertier in eigen milieu” (Ingelrest, 1997: 12) ............ 96
1.3 Een ‘Rabottiengevoel’ ....................................................................... 99
2. Een lappendeken ‘in de marge’ ................................................................. 101
2.1 Het Gentse ‘zweetsysteem’ ............................................................ 102
2.2 Een kansarme aankomstwijk .......................................................... 104
2.3 Vernieuwing en differentiatie ......................................................... 107
2.4 Herwaardering en verwelzijnsing ................................................... 111
3. Bruggen naar, in en van Rabot ................................................................... 115
3.1 Bruggen naar Rabot+ zet in op verbinding en
bewonersbetrokkenheid ................................................................ 117
3.2 Een monotone, kwetsbare en diverse buurt .................................. 120
4. Besluit ........................................................................................................ 122
4.1 Een agenda van behoud in een buurt in verandering .................... 123
4.2 Participatie als norm om apathie te bestrijden? ............................ 123
4.3 Rabot gesegregeerd of verbonden? ............................................... 124
Hoofdstuk 3 127
Sociaal-cultureel werk op het snijpunt tussen democratie, participatie en
stedelijkheid ............................................................................................... 127
Inleiding .............................................................................................................. 129
1. Sociaal-cultureel werk als een democratisch project ................................ 131
1.1 Democratisering van cultuur .......................................................... 132
1.2 Culturele democratisering .............................................................. 135
1.3 Cultuur als democratische praktijk ................................................. 137
2. Sociaal-cultureel werk als een participatief project .................................. 141
2.1 Participatie als middel en doel in de strijd om politieke rechten ... 141
2.2 Participatie als middel en doel in de strijd om burgerschaps- en
samenlevingscondities .................................................................... 143
2.3 Participatie als uitgangspunt .......................................................... 146
3. Sociaal-cultureel werk als een stedelijk project ......................................... 149
3.1 Aansluiten bij een categoriaal beleid ............................................. 149
3.2 Documenteren, verbeelden en delen van de stad ......................... 152
3.3 Inzetten op stedelijk samenleven ................................................... 154
4. Bouwstenen voor sociaal-cultureel werk .................................................. 157
5. Stap naar tweede deelstudie ..................................................................... 159
5.1 Case: sociaal-cultureel werk in het kader van Bruggen naar
Rabot .............................................................................................. 161