Ruś Wikingów i Waregów Europa Wschodnia we wczesnym średniowieczu

128 Pages·2022·24.949 MB·Polish

by  W. Duczko

VI KONGRES MEDIEWISTOW
RUŚ WIKINGÓW IWAREGÓW
Europa Wschodnia we wczesnym średniowieczu
pod redakcją
Władysława Duczko

Ruś wikingów i Waregów
Europa Wschodnia we wczesnym
średniowieczu
VI KONGRES MEDIEWISTÓW POLSKICH
Tom IV
Komitet redakcyjny
Andrzej Buko, Marek Cetwiński, Roman Czaja, Wojciech Fałkowski,
Wojciech Iwańczak, Romuald Kaczmarek, Tomasz Jasiński, Sławomir
Moździoch, Andrzej Pleszczyński, Zenon Piech, Anna Pobóg-
Lenartowicz, Marian Rębkowski, Stanisław Rosik (przewodniczący),
Piotr Skubiszewski, Leszek P. Słupecki, Jerzy Sperka, Jerzy Strzelczyk,
Stanisław Suchodolski, Jan Szymczak, Rościsław Żerelik, Dorota
Żołądź-Strzelczyk
Ruś wikingów i Waregów
Europa Wschodnia we wczesnym
średniowieczu
pod redakcją
Władysława Duczko
Wrocław 2022
Stały Komitet Mediewistów Polskich
© Copyright by Wydawnictwo Chronicon and the Authors 2022
Recenzenci
Dr hab. Aleksander Pa roń, prof. 1AE PAN
Prof. dr hab. Andrzej Pleszczyński
Opracowanie redakcyjne
Joanna Rosik
Korekta
Zespół Wydawnictwa CHRONICON
Opracowanie typograficzne
Adam Kolenda
Na okładce
Fragment drzeworytu z widokiem Wrocławia z Liber cronicarum cum figuris
ymaginibus ab initio niundi Hartmanna Schedla (Norymberga 1493)
ISBN 978-83-964889-6-1
cFrpomcon
41
W Y D A W N I C T W O
www.chronicon.pl
tel. [phone]
Druk
I-BIS Wrocław
[email protected]
tel. + 48 71 342 25 17, [phone]
Spis treści
Wstęp............................................................................................. 7
WŁADYSŁAW DUCZKO
Ruscy wojownicy i ich kobiety. Wschodnioeuropejska kultura
Skandynawów w X wieku............................................................. 11
PETER LINDBOM
A blast from the past. A source critical analysis of an infamous
chamber grave from Bjórkó........................................................... 25
KAROL KOLLINGER, WŁADYSŁAW DUCZKO
Wikińskie Gniozdowo. Największa skandynawska aglomeracja
w Europie Wschodniej.................................................................... 59
KRZYSZTOF POLEK
Chaganat chazarski a Skandynawowie........................................ 75
MACIEJ LUBIK
U „króla Drogi Wschodniej” - Harald Hardrada w państwie
Jarosława Mądrego........................................................................ 89
PAWEŁ ŻMUDZKI
The literary aspects of the Piast drużyna in medieval texts........ 109
Autorzy........................................................................................... 124

Wstęp
Choć dziś powszechnie wiadomo, że wikingowie odegrali niepoślednią
rolę w kształtowaniu się wczesnośredniowiecznych państwowości w Euro­
pie Wschodniej, to jednak antynormanistyczne wizje tych procesów - nieraz
inspirowane słowianofilstwem, patriotyzmem, a często zwykłą niewiedzą -
są nadal obecne w publikacjach amatorskich, a niekiedy nawet profesjonal­
nych. Tym samym wciąż podawana jest w wątpliwość teza, że początków
Rusi należy doszukiwać się w działaniach grup Skandynawów zwanych
Rusami. Tymczasem fakt, że od początku VIII aż do XI w. byli oni obecni
w Europie Wschodniej, dokumentują ówczesne przekazy pisane i materiał
archeologiczny, zresztą wyjątkowo bogaty. Wiadomo, że Rusowie działali
jako wikingowie, czyli łupieżcy, ale także jako kolonizatorzy i kupcy budu­
jący siatki dalekosiężnej wymiany, a co najważniejsze, jako twórcy państw.
W pewnym momencie w tym wschodnim świecie Rusów pojawiły się inne­
go rodzaju grupy Skandynawów, zwanych Waregami, będących najemnika­
mi, którzy wspomagając panujących w Kijowie księcia Włodzimierza i jego
syna Jarosława Mądrego, zapewnili im i ich stolicy wyjątkowe znaczenie
w obrębie powstałego państwa ruskiego. Nawiasem mówiąc, termin „wareg"
określa zajęcie, wobec czego należałoby go pisać tak jak termin wiking - małą
literą. Terminy Rus i Wareg określają zatem dwa różne zjawiska historycz­
ne. Zwrócenie uwagi na ten mały, ale skądinąd ważny problem było jednym
z wielu tematów podnoszonych w referatach podczas obrad Sekcji 2 na VI
Kongresie Mediewistów Polskich we Wrocławiu (2018). W czasie, który minął
od wygłoszenia referatów do ich skierowania do druku, dramatycznie uaktu­
alniła problematykę początków Rusi, w tym roli Rusów w początkach Księ­
stwa Kijowskiego, wojna prowadzona od lutego 2022 przez Rosję przeciw
Ukrainie.
Wstęp
W pierwszym z zamieszczonych w niniejszym tomie artykułów piszący te
słowa porusza - po dłuższym wprowadzeniu do historii wczesnych Rusów
- tematykę specyficznej kultury ruskich wojowników i ich kobiet. Charakte­
rystyczny dla cywilizacji skandynawskiej otwarty tradycjonalizm polegał na
długotrwałym podtrzymywaniu starych zwyczajów z jednoczesnym akcep­
towaniem obcych elementów, oczywiście, po uznaniu ich ważności i dostoso­
waniu do panujących obyczajów. Ten sposób funkcjonowania jest uchwytny
źródłowo odnośnie do skandynawskich społeczności żyjących w ostatnich stule­
ciach i na przełomie I tysiąclecia w Europie Wschodniej. Wpływy koczownicze,
zwłaszcza węgierskie, miały największe znaczenie dla powstawania kultury
ruskich wojowników. W zespołach kobiecych ozdób pojawiły się, częściowo
przez węgierskie pośrednictwo, typy ozdób o tradycjach wielkomorawskich,
które pomimo ich ewidentnej obcości zostały przyjęte.
Druga z opublikowanych tu prac, autorstwa archeologa z Uppsali, dr. Petera
Lindboma, powstała w rezultacie badań nad jednym z najsławniejszych gro­
bów odkrytych na elitarnym cmentarzysku w Birce, szwedzkim emporium
handlowym. Jest to komorowy grób nr Bj. 581ze szkieletem i pełnym wypo­
sażeniem bojowym oraz jedną typową męską ozdobą i dwójką koni. Od czasu
rozkopania grobu był on przedstawiany jako przykład pochówku wojownika
skandynawskiego. Interpretację płci tego wojownika zmieniła przeprowa­
dzona w 2017 r. analiza DNA, według której wspomniany szkielet należał do
kobiety. Odkrycie kobiety-wojownika zostało rozpowszechnione przez świa­
towe media na rzadko spotykaną skalę, co spowodowało, że głosy krytyczne,
wskazujące na zauważone w publikacji niezgodności, były słyszalne, a przez
odpowiedzialnych za to odkrycie badaczy odrzucone na podstawie mało
przekonywującej argumentacji. Przeprowadzone przez P. Lindboma badania
ukazują w nowym świetle okoliczności, w jakich doszło do prac wykopali­
skowych w grobie prowadzonych przez Hjalmara Stolpe w latach 70. XIX w.
Dzięki temu otrzymujemy case study uzmysławiające w szczegółach, do cze­
go prowadzi niestaranne, czyli nienaukowe, podejście do badanego obiektu,
a także jaki wpływ na badaczy wywiera mass medialna popularyzacja.
Trzeci artykuł w tym tomie, autorstwa Karola Kollingera i Władysława
Duczko, prezentuje jedną z największych aglomeracji zdominowanych przez
Skandynawów w Europie Wschodniej. Chodzi tu o Gniozdowo niedaleko
Smoleńska. Mamy tu przykład osadnictwa położonego na brzegu górnego
Dniepru, z dwoma grodami, między którymi znajdowało się kilka otwar­
tych osad oraz znaczna liczba grobów kurhanowych, ponad 4000. Ten boga­
ty materiał wykopaliskowy ma skandynawski charakter, ale jednocześnie
uderza w nim obecność ceramiki słowiańskiej, a ściśle zachodniosłowiań-
skiej, co nie pozwala uważać jej za ślady obecności wschodniosłowiańskiego
8