Table Of Contentİstanbul Üniversitesi Yayın No: 5240
Edebiyat Fakültesi Yayın No: 3462
ISBN: 978-605-07-0636-9
RUSE DEBiYATINDA
AYDINLANMAÇ AGI
ProDfr.Emin. e İnanır
İstanbul-2017
İnanır, Emine
Rus edebiyatında aydınlanma çağı/ Emine İnanır.-yenilenmiş 2. basım.-İstanbul
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 2017.
vi, 209 s. : resim ; 24 cm.-(İstanbul Üniversitesi yayınları ; 5240. Edebiyat Fakültesi
yayınları ; 3462.)
ISB9N78 -605-07-0636-9
Kaynakça ve dizin var.
1. RUS EDEBİYAT!. 2. AYDINLANMA. 3. RUS EDEBİYAT! -TARİH.
Baskı-Cilt
Kültür Sanat Basımevi
www.kulturbasim.com
Sertifika No: 22032
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ/v
1.
XVI -XVII. Yüzyıl Rus Edebiyatı. Genel Bilgiler / 1
2.
Barok Arayışları / 9
3.
Rus Şiiriin İlk Aşamaları / 13
4.
XVII. Yüzyıl Sonu ile XVIII. Yüzyılda Rus Tiyatrosu / 23
5.
XVIII. Yüzyıl Edebiyatına Kısa Bir Bakış /3 1
6.
I. Petro'nun Reformlarının Edebiyata Yansıması/ 35
7.
Feofan Prokopoviç'in Yazın Alanına Getirdiği Yenilikler/4 9
8.
1730-175o'li Yıllar Arası Edebiyatta Yaşanan Gelişmeler
Bir Sanatsal Akım Olarak Klasisizm/ 57
9.
Rusya'nın İlk "Modern" Şairi, Fenerli Prens A.D.Kantemir/ 61
10.
Rus Şiirinde Yaşanan Gelişmeler
V.K. Trediakovski/ 69
iii
11.
M.V. Lomonosov'un Rus Dilbilimine, Edebiyata ve Bilime Katkıları/ 83
12.
Rus Klasisizmin Kuramcısı Olarak AP. Sumarokov / 111
13.
II. Katerina'nın Rus Toplumsal ve Kültürel Yaşamına Etkisi/ 129
14.
1760-178o'li Yıllarda Rus Edebiyatında Yaşanan Gelişmeler/ 139
15.
Satirik Dergiler / 143
16.
176o'lı Yıllarda Demokratik Düzyazının Gelişimi/ 147
17.
Rus Edebiyatında Duygusalcılık. N.M. Karamzin'in Yapıtları/ 153
18.
D.İ. Fonvizin'in Rus Yazınında Yeri ve Önemi/ 163
19.
G.R. Derjavin'in Şiirlerinde Gerçekçi Eğilimler/ 169
20.
Aydınlanmacı Bir Yazarın Özgürlük Mücadelesi/ 177
21.
XVIII. Yüzyıl Rus Edebiyat Tarihinde Adları Geçen Önemli Kişiler
Antik Çağ'dan XVII. Yüzyılın Sonuna Kadar/ 179
Resimler /192
Kaynakça/ 200
iv
ÖNSÖZ
Arda'ya
Russa nvaeet dıe biy1a7t7ıon'd1la8e 0r'0dly eüın l gleaçrkiaüş lit,bü irre l
diriliyşüez yRıulesdd ae biyvaedt üışnüdtnaac rei hyianşdaeno alcaank
XIX.
"AlÇtaığnya o"al ç makYtüazdyıbıril.srl ü ıirkçe e rRsuiesnd deeb iyvaest aında
natıBnadraÖo nk-,K laKlsaissiiszDimuz,ym g,u sÖanl-cRıolmıakRn,et ailzimz,m
öncgeisabiki ı mlyaeerrdı inn omlimşay saızd,ıi nle itnkii lgeidbRiiusğ,söi z el
sanaetsıtndeıütnzi ekn beeğrianbieR,ru sisan ndyaeat ş admaıe ntık iler.
XVIyIüIz.y yıalşdatano apnl uvmees kaoln oomliakyR luasry,ab 'iİnrmı n
paratoolrmlvaueAsk vı r upkae'nddai sdianhsdaıe ksnçöe azd ilRmueissn is,a nın
hemy aşamhıenmdı eu, l udsuaylg ueltakriılneım Beudk etğeidşibiram.ğl leıre
olaorratkça ıykaya engn öir üyşelbneiierr d ebyieybnaiitsr ,a naantl ayyaırşaıt ır.
XIXy.ü zy"ıAlldÇtaaı,ğn ı ynaış"aR yuaesnd ebiyiaştlıennnederane dbeüyse
tütne mavleda ürş üinçseerlXi VIkIlyIeü.rz ,ey dıelb yiayzaatrıl kaerşıfnecdai len
"cevherlerdir".
ÇalışmaXmVıIyzIüd.za y,sı olniıulnX e V IyIüIz.y bıalşılna 1rP.ıe ntda,
ro'inkutni gdealArivaşr iu,p alsıülraeşcymiaanz dıaenl saaynlad şaa gnealni şme
leerla el ıFnrdaınK;sl ıazs iXsViIzyImüIiz.nyı o lrıtna leadreıbniydyeaar tlae şme
svie b iyrü zbyoıylu knlcaase isktçieilt kiekel deerbiidnyü antyteav inlaesşımle yi
tetikilnecdeiliğeliKn. ad tie;r ihnüak'ünmıdnda örnleımğAiıyn ddıen lanmacı
düşüncReunksiü nl tvüeyr aezlı anlsaanlyl aayrıal tmaaşslıya,ay zııclvıae r da
dergiccainlliakntemeda enbıidnye amtotkar atiykoallçe mşagmsiekıbyo ien ular,
yazvaeyr a pıtvlearriödlraennne kilşelreÇlnaedl iı.ş msaomanış zaımna larında
daX VIyIüIz.yı sloınnu dnudyag usadlocrıuulğlıaak sşlöakazno nudsöun emin
şidiürz,y vaedz rıa smaan Faotnıv izDienr'jianvK,ia nr'aimnzy,ia np'ıitnl arında
elael ındı.
Kitaypeatrla öa znae dll ialKr.a, t erivne1aP .'e ntırnoh 'anruincR iunsdçea
okundguidğbeuiğ yialz,ıg lidvbıeiğr ıi lKmaitşetaridirRın.u as E,çk aa teyraiznıa
lıYpe,k atoekruinnmaa kPteatidrsıPoere ,;yt arz ıPlyıooptk,ru nAunrc.da ükn ya
tarihyieanrld abenu ö nemkliiş iüllekreimt,ia zndıen daıdkllavarerırıym leayi
yeğledik.
V
Kitabın ilk baskısı 2008 yılında yapılmıştır. Yeni düzenlemeler yapılarak
ikini baskı için hazırlanmıştır. Çalışmanın ilk hazırlanışı sırasında, gerekli kay
nakları elde etmede kendisinden önemli yardımlar gördüğüm Rus sanat tarihi
uzmanı Prof. Dr. Gönül Uzelli'ye teşekkür etmek isterim. Yine ilk baskıya hazır
landığı dönemde Rusça şiirlerin bir kısmını Türkçeye çeviren ve bibliyografya ko
nusunda yardımlarını aldığım 0kt. Nihal Erturan'a, eski öğrencilerimden Birnur
Emir'e, KevserTetik'e, Özlem Yanmaz'a, Serap Şanin'e, Ararat Şekeryan'a ve Ser
darhan Aksoy'a teşekkür ederim.
Eşim Şükrü İnanır'a ve kızlarım Arzu ile Zühra'ya desteklerinden dolayı
teşekkür ederim.
Rus edebiyatına ilgi duyan herkese yararlı olması dileklerimle.
İstanbul, 2017
vi
1.
XVI-XVII. Yü l Rus Edebiyah.
zyı
Genel Bilgiler
Vültürün dünyevileşme süreci Avrupa'da Rönesans akımıyla birlikte büyük bir
ı�elişme gösterir. Rus araştırmacısı V.M. Jivov'un da belirttiği üzere adı geçen
gelişme "Rönesans dönemi öncesinde dünyevi kültürün olmamasından değil, bir
kültür olarak kendi özerklik çabalarını göstermemiş olmasından kaynaklanır."'
Avrupa'da adeta "devrim" yaratan bu gelişmenin kökleri, ortaçağ Avrupa'sına
Roma İmparatorluğu'nun mirası olarak geçen dünyevi eğitimin kuruluşlarına ka
dar uzanmaktadır. Yüzyıllar geçtikçe bu gelenekte bir duraklama, zayıflama göz
lenir. Dönemin çağdaş eğitimi, dini eğitimin bir uzantısı olarak kabul edilse de,
kendi kendini yenileme yeteneğini daima korumuştur. Batı topluluğu, bu özelliği
sayesinde kültürün laikleşmesine zemin hazırlamıştır. Ancak, araştırmacıların da
vurguladığı gibi, dünyevi kültür, asla dini kültürün bir karşıtı olarak görülmeme
2
lidir.
Dünyevi kültürün, dini kültürü de içine sindirmiş olması, bu kültürün
kendine özgü bir dini coşkusunun ve de kilise dogmalarının dışında yer alan bir
3
mistisizmin doğmasına neden olmuştur. Dünyevi sanatsal yaratıcılık, kilise sa
natından farklı olarak, dünyada var olan nimetlerin ve duyguların öteki dünyada
değil de, bu dünyada da yaşanması gerektiği düşüncesini canlandırmaktadır. Bu
empirik yaklaşım, tutku4l u bir umutla "neşeyi canlaRnodmırmanat iidzmealii ni taşıyan bir
utopyayı içine sindirir." Nitekim, XVIII. yüzyılın toplumsal-si
yasal olaylara ilgisiyle, gerçekçiliğiyle, doğa ötesi ve gizemli öğeleriyle dünyevi
sanata ve edebiyata silinmez bir damga eklemiştir.
Rus düşünürü V.V. Zenkovski'nin deyişiyle kültür, "çağlara yö5n veren,
yaratıcı güçlerin ve heveslerin berraklaştığı bir öncü sınıf oluşturur. " Söz ko
nusu "öncülerde" zamanla kiliseden farklılık gösteren, özgün bir psikoloji or
taya çıkmıştır. Böylece, dünyevi kültür kendiliğinden kiliseden uzaklaşmaya
başlamıştır.
1 V.MJ.i voYva,z ıi ykkul tuvrR ao sXViIiI Iv ekŞako,la : Yaziyki russkoy kulturiy, M.1996,
s. 59.
2 A.g.e., s ..5 9-68.
3 Bu konuda bkz. V.VZ.e nkovİssktio,rr uisysak filooys ofi, Li.Eg o, 1991 s. 82-112.
4 A.g.e., s.82.
s A.y.
Batı Avrupa'da kilise ve kültür arasında alevlenen iç çekişmeler, kültürün
laikleşme sürecinde (sekülarizm/ sekulyarizatsiya kulturzy) Hristiyanlıkla değil,
6
sadece kiliseyle yollarının ayrılmasından dolayı yaşanır.
Doğu Slavlarda, özellikle de Moskova Rusya'sında kültürün dünyevileşme
sini hazırlayacak güçlü önkoşulların olmayışı, Rusya'yı sadece Avrupa'dan değil,
Bizans'dan da farklı kılmaktadır. N.S. Trubetskoy'a göre bu farklılık Doğu Slavla
7
rın kendi içinde barındırdıkları özgünlüğünden kaynaklanır. B.M. Jivov'un öne
sürdüğü gibi, bu kökten farklılık Doğu Slavların Hristiyan kültürünü benimseme
biçiminden doğmuştur. Araştırmacının da belirttiği gibi, ortaçağ Rus toplumu
nun tüm manevi gelişmelerinin tamamen dini kökenli olduğu, kilise ibadet ve
ayinlerinin ise tüm toplumsal istekleri karşıladığı kanaatine varmak yanlış olur.
Bunun yanısıra saray ve çevresindeki yaşamı da bir manastır düzeniyle özdeş
leştirmek yanılgıya yol açabilir. Ancak Ortaçağ Rusya'sında dünyevi kültürün
8
kurumsallaşmış biçimlerine rastlamak da olanaksızdır. Dönemin Rusya'sında
Bizans'da olduğu gibi Antik Çağ'dan gelen bir dünyevi eğitim ve o geleneği yeni
düzenlemelerle Avrupa'da aralıksız sürdüren Hukuk ve Tıp Akademileri yoktur.
Ortaçağ Rusya'sında Adalet Kurumları olmadığı gibi, (Batı Avrupa'ya
curtois
özgü ortaçağ şovalye edebiyatı kaynaklı, E.İ.) etiketi, onu yaratan edebiyat, dün
yevi edebiyat cemiyetleri de yoktur. Araştırmacıların özenli çalışmalarıyla Rus
kültür gelişiminin ana hatlarından ortaya çıkarılan laik edebiyatın (sekulyar) ilk
filizleri yıllıklar gibi eserler) dahil, henüz böyle bir gelene
(İgor Alayı Destanı, 9
ğin oluştuğunu kanıtlamak için yetersiz kalmaktadır.
Dünyevi kültürün, Rus toplumunda yayılması ve Ortodoks kilisesinden
farklı bir yön belirleyip "dünyevi" yaşama yeni biçimler verme girişimleri XV.
yüzyılın sonlarına doğru (Çar III. İvan'ın egemenlik süresi 1462-1505) başlar.
Ancak bu dönemde, V. Zenkovski'nin de söz ettiği gibi, Rusya'da daha yeni yeni
oluşmaya başlayan bu psikoloji, zamansız yakalanmış Rus toplumunu olumsuz
etkiler. Geleneklerle ve Ortodoks kilisesiyle güçlü bağları olan bu toplum, Batı ya
şam tarzı karşısında özerkliğini yitirmekten çekindiğinden, ortaçağ Rusya'sında
yeniliklerin gerçekleşmesi zorlaşır.
Böylece Orta Çağ'da Slav halklarına ait bir aracı kültür (aynı zamanda iko
na sanatı, müzik, kilise ayinleri de ortaktır) ortaya çıkar ve İtalyan araştırmacısı
10
R. Picchio deyimiyle "Slavia ortodoxa" çevrelerine hizmet sunmaktadır. Ancak
6 A.g.e., s.83.
7 N.S. Trubetskoy, Vorlesungen über die altrussische Literatur. Firenze, 1973, Studia Historica
et philologica. Sectio slavica, ı, s. 19-28.
8 Bu konuda bkz. V.M. Jivov, a.g.e., s. 59-68.
9 A.g.e., s. 60.
10 R.Picchio. Questone della lingua e Slavia Cirillometodiana//Studi sullaguestone della presso gli
2
XVI. yüzyılda, bu çevrelerde katı değişiklikler yaşanmıştır. Türklerin Balkanlara
yayılmasından ve Bizans'ın düşmesinden sonra Moskova Rusyası bir kültür "boş
luğu" na düşer. Ortodoks çevrelerinden ise sadece Rusya ve Gürcistan bağımsız
lıklarını koruyabilmiştir.
XVI. yüzyıl Rusya'sı "büyümekte, gelişmekte ve yücelmektedir" ancak, gü
venebileceği ve zor durumlarda yaslanabileceği din ve dil kardeşlerinden ayrılmış
bulunmaktadır. Sonrasında Rusya, iki yüzyıl boyunca kendi olanakları ve kendi
öğrendikleriyle kültürel gelişmesini belirleyecektir. Söz konusu gelişmelerden
dolayı, resmi makamların ulusal kültürü tek düzene sokma gayretlerine karşın,
XVI. yüzyıl, Rusya'da "öğretici ve bilgilendirici yazıların (publitsistika), monarşi
11
iktidarının bir düşünce ve uygulama, konuşulup tartışıldığı yüzyıl" olarak tarihe
geçmiştir. Adı geçen dönemi, edebiyat tarihçileri "tarhşma dönemi" olarak da
adlandırırlar. Bu konuların edebi yapıtlarda gündeme gelmiş olmasının nedeni
ise Rusya'nın, knezliklerden (prensliklerden) merkeziyetçi Moskova Çarlığı'na
henüz yeni adım atmış olmasıdır. Yazın alanında yaşam bu gelişmeler Rusya'nın
kuzey-doğu bölgelerinin birleşme ve merkeziyetçi bir devlet kurma sürecine denk
gelmektedir. Söz konusu değişimler sonucunda edebiyatın ilgi odağı Çar olur.
12,
Rusya'nın "Çar" unvanı verilen ilk hükümdarı IV. İvan Grozni (Korkunç İvan)
muhalifleriyle, en sıkça da eski komutanı Knez A.M. Kurbski (1528-1583) ile uzun
tartışmalara girmektedir. Kurbski, Çar'a 1564-1578 yılları arasında doğrudan tar
tışma niteliğinde olmayan, üç daha çok öğretici boyutlu mektup biçemine yaslan
dırdığı yazılarıyla düşüncelerini iletmektedir.
XVI. yüzyıl Moskova Rusyası'nda çarlık düşüncesi ile onun tartışılmaz ve
dokunulmaz yetkisi olgunlaşmaktadır. Adı geçen dönem öncesi "Çar" unvanı
Rusya'da, sadece Bizans İmparatoru'na ve Altın Ordu Hanı'na verilirdi. Ayrıca
3
yazar İvan Peresvetov'un' Skazaniye o turetskom tsare Mahmet-Saltane
(Türk Çar'ı Sultan Mehmet Menkıbesi) adlı yapıtında aktardığı gibi Türk Padişa
hı Fatih Sultan Mehmet bu ünvana Ruslar tarafından layık görür.
Slavi. Roma, 1972, s.7-12.
11 İz istorii russkoy kulturıy, T.III, (XVII-naçalo XVIII veka), s. 21.
12 IV. İvan Vasilyeviç Grozni (25.08.1530-18.03.1584) Rusya'nın Büyük Knezi (1533 başlayarak) ve
Çarı (1547) yazar yönüyle de tanınmaktadır. Rusya'da yirmi yıl süren şiddetli bir terör rejimini ya
şatmak suretiyle, Rus tarihinin en tanınmış zalim hükümdarı olarak isim kazanmıştır. Bkz. Kurat A.
Nimet, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917'ye Kadar, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987,
s. 174.
13 İvan Semenoviç Peresvetov; Batı Litvanya'da doğup yetişen toplumsal içerikli, öğretici öykü yaza
rıdır. 152o'li yıllarda Polonya Kralı Sigizmund'un özel muhafız alayında hizmet vermiş, daha sonra
ise Macar ve Çek krallarının çevrelerinde görev almıştır. 153o'lu yıllarda Moskova'ya yerleşir ve yazın
etkinliklerini burada sürdürmüştür. Bu konuda bkz. L.V. Sokolova, Literatura drevney Rusi, M.,
1996, s. 132-133.
3
