Table Of ContentPLATONE
REPUBBLICA
LIBRO X
STUDIO INTRODUTTIVO, TESTO GRECO
E COMMENTO A CURA DI
MARIO UNTERSTEINER
LUIGI LOFFREDO EDITORE IN NAPOLI
PROPRIETÀ LETTERARIA RISERVATA
DI LUIGI LQFFRFJ)() FllITORE IN NAPOLI
Ai Miei Laureati
dell'Università di Genova
Ai Miei Laureati e Laureandi
dell'Università statale di Milano
con viva gratitudine
per aver potuto conoscere
la luce del loro ingegno.
PREFAZIONE
Questa terza edizione del mio commento al libro decimo della
Repubblica di Platone è del tutto diversa dalle precedenti. Se il
commento al testo greco non ha subìto notevoli modificazioni,
l'Introduzione si è trasformata in uno studio organico e - mi
pare - in alcuni punti specialmente, oltre che nell'insieme, nuovo.
Parecchi anni di approfonditi studi su Platone mi hanno portato a
conclusioni inedite su determinati punti del pensiero di questo filo
sofo. Un primo saggio sul " Carmide " è già stato pubblicato su
"Acme" ( 18, 1965, pp. 19-67) . Lo studio sul libro decimo della
Repubblica, che ora sottopongo al giudizio degli studiosi, sarà se
guìto, se ne avrò la sorte, da altre ricerche su Platone.
li risultato piu appariscente dell'indagine presente, per quello
che io penso, sarà la constatazione che questo libro della Repub
blica vale come una somma del pensiero platonico.
Certo, questo mio libro non sarebbe stato possibile, senza tanti
decisivi studi platonici di pensatori e critici insigni. Non ho potuto
vedere tutto, perché è impossibile trovare tutto e tutto leggere. Ma
credo di aver consultato un numero sufficiente di opere, per essere
abbastanza tranquillo che non mi siano sfuggite soluzioni essen
ziali dei varii problemi.
Spero di aver proposto alcune soluzioni a punti difficili del
libro decimo, che cosi acquista una significazione piu complessa e
suggestiva.
Ringrazio gli Editori Loffredo di aver accettato di pubblicare
quest'opera, come ne avevano curata la seconda edizione. Mi è
caro ricordare Luigi Loff redo, che fu Editore di rara saggezza e di
indimenticabile dirittura.
Esprimo, inoltre, la mia riconoscenza piu viva al Dott. Giuseppe
Maggi, che mi ha aiutato a rivedere le bozze di stampa con tanta
acribia e intelligenza. Cosi sono grato a mia Moglie per numerose,
opportune osservazioni. Né voglio dimenticare il compositore,
Sig. Armando Olisterno, che ha mirabilmente lavorato su di un non
facile manoscritto.
Milano, settembre 1965.
MARIO UNTERSTEINER
BIBLIOGRAFIA
Elenco le opere delle quali mi sono servito e dispongo, in ordine alfabetico,
le abbreviazioni usate nel citarle.
AoAM, R.T. - JAMFS AoAM, The Religious Teachers of Greece, Edinburg 1908 (1923').
ADAM, Resp. - PLAT0, The Republic edited with criticai Notes, Commentary and
Appendices by JAMES ADAM, 2 voli., Cambridge 1902.
ALLINE - HENRI ALLINE, Histoire du texte de Platon, Paris 1915.
APELT, PI. Aufs. - Orro APELT, Platonische Aufsiitze, Leipzig 1912.
Ar. - PI. - Aristotle and Plato in the Mid-fourth Century, Papers of the Symposium
Aristotelicum held at Oxford in August, 1951, edited by I. Di.iRINGa nd G. E. L.
OWEN, Goteborg 1960.
ARPE,T p. &. - CURT ARPE, Das Argument TPITm:: AN9Pnnm::, "Hermes" 76, 1941,
pp. 171-207.
AsT, L.P. - FRIEDERICUSA snus, Lexicon Platonicum sive vocum Platonicarum index,
=
Darmstadt 1956 ( rist. dell'ediz. del 1835-1838).
AsT, Resp.: vedi BEKKFR, Resp.
BARKER,P .T. - ERNEST BARKER,T he Politica/ Thought of Plato and Aristotle, New
York 1959.
BARm, Seele PI. - HEINRICH BARTH, Die Seele in der Philosophie Platons, Tiibingen
1921.
BAUMANN, Arg. V. - AooLF BAUMANN, Formen der Argumentation bei den vor
sokratischen Philosophie, Wiirzburg 1906.
BEKKER, Resp. - PLATO, Respublica ad codicum fidem recensuit et commentariis
criticis illustravit Immanucl Bekker. Annotationes Stephani et Astii adjiciuntur
integrae necnon Mureti et Faehsii selectae, Londini MDCCCXXV.
BERTI, Pr. Ar. - ENRICO BERTI, La filosofia del primo Aristotele, Padova 1962.
BIDEZ-CUMONT- JosEF BIDEZ et FRANZ CuMONT, Les mages hellénisés, 2 Tomes,
Paris 1938.
BiiLKE - A. BfiLKE, Ueber Platons Beweise fur die Unsterblichkeit der Secle,
"Jahresb. iiber das k. Gymnasium in Fulda ", Fulda 1870, pp. 1-38.
BoYANCÉ,M uses - PIERRE B0YANCÉ,L e culle des Muses chez les philosophes Grecs.
Etudes d'histoire et de psychologie religieuses, Paris 1937.
BROCHARD, Et. - V. BROCHARDE, tudes de p/zilosophie ancienne, Nouvelle édition,
Paris 1954.
BRUNS, L.P. - Ivo BRUNS, Das literarische Portriit der Griechen im funften und
vierten Jahrhundert v. Ch. G., Berlin 1896.
BumÈRE, Myth. - FÉLIX BuFFIÈRE, Les mythes d'Homère et la pensée grecque, Paris
1956.
8URKERT,W . W. - WALTERB URKERTW, eisheit und Wissenschafl. Studien zu Pythagoras,
Philolaos und Platon, Ni.irnberg 1962.
BURNET, Socr. d. S. - J0HN BURNET, The Socratic Doctrine of the Soul, Oxford s.a.
BURY, Phil. - The "Philebus" of Plato, edited with Introduction, Notes and
Appendices by R. G. BuRY, Cambridge 1897.
9
CAMPB.,R esp. - Plato's Republic. The Greek Text edited with Notes and Essays
by the late B. JowETI and LEWIS CAMPBELL3, voli., Oxford 1894.
CHAMBRY- vedi: DIÈS, Platon.
CHERNISSP, I. Ac. - HAR0LDC HERNISSA, ristotle's Criticism of Plato and the Academy,
voi. I, Baltimore 1944.
CHERNISSP, l. m. - HAROLDC HERNISSP, lato as Mathematician, "The Review of Meta
physics" 4, 1951, pp. 395-425.
CH!llRa;HIN, Id. pl. - FRANCOC HIERF.GHINS,t oricità e originarietà nell'idea platonica,
Padova 1963.
CHR0UST,C . P. - ANT0N-HERMANCNH ROUSTT, he Organisation of the Corpus Plalo
nicum in Antiquity, "Hermes " 93, 1965, pp. 34-46.
CLASSENS, pr. D. - C. J0ACHIMC LASSENS, prac:hliche Deutung als Triebkraf t Platoni
schen und Sokratischen Philosophierens, MUnchen 1959.
CR.-W., Rep. - R. C. CROSSA NDA . D. WoozLEY, Plato's Republic. A philosophical
Commentary, London 1964.
CROMBIEP, l. - I. M. CROMBIEA, n Examination of Plato's Doctrines. I Plato on !t:fan
and Society; II Plato on Knowledge and Reality, London 1962-1963.
CuMONT, L. P. - FRANZC UM0NT, Lux Perpetua, Paris 1949.
DE MARIGNA-C ALoYs DE M,\RIGNAClm, agination et dialeccique. Essai sur l'expression
du spirituel par l'image dans les dialogues de Platon, Paris 1951.
DENNISTONG, . P. - J. D. DENNISTONT, he Greek Particles, Oxford 19542
•
DENNIST0NS, tyle - J. D. DENNIST0N,G reek Prose Style, Oxford 1952.
DES PUCES, Form. pl. - :É. DEs PLACES,U ne formule platonicienne de récurrence,
Paris 1929.
DES PLACFS,P art. - :É. DES PucES, ~tudes sur quelques particules de liaison chez
Platon, Paris 1929.
D1tls - PuTON, La République, texte établi et traduit par :ÉMILE CHAMBRYa, vec
lntroduction d'AUGUSTED IÈS, 3 voll., Paris 1932, 1933, 1934.
DJt,s, A. d. P. - AUGUSTED IÈS, Autour de Platon. Essais de critique et d'histoirc,
2 voli., Paris 1927.
DIETERICHN, . - ALBERTD IETERICHN, ekyia, Leipzig-Berlin 1913.
DéiRRIES, eelenw. - HEINRICH DèiRRIE,K ontroversen um die Seelenwanderung im
Kaiserzeitlichen Platonismus, " Hermes" 85, 1957, pp. 414-435.
DucHEMIN, Pl. p. - JACQUELINDEu cHEMIN, Platon et l'héritage de la poésie, " Revuc
des études grecques ", 68, 1955, pp. 12-37.
DuHEM, S. d. M. - PIERRED uHEM, Le système du monde, Tomes I et II: La cos
mologie hellénique, Paris s.a.
DtiMMLER, Chr. B. - FERDINANDD UMMLER, Chronologische Beitriìge zu einigen
platonischen Dialogen aus den Reden des /sokrates, "Programm zur Rektorats
feier der Universitat Basel 1890" , in: Kleine Schriften I, Leipzig 1901, pp. 79-139.
DtiMMLER, Comp. St. - FERDINANDD tiMMLER, Zur Composition des platonischen
Staates mit einem Excurs Uber die Entwicklung der platonischen Psychologie,
" Programm zur Rektoratsfeier der Universitat Base) 1895" , in: Kleine Schrif ten
I, Leipzig 1901, pp. 229-270.
DUMMLER,P l. St. - FERDINANDD UMMLER,P rolegomena zu Platons Staat und der
platonischen u. aristotelischen Staatslehre, "Programm der Rektoratsfeier der
=
Universitat Base) 1891" ( Kleine Schriften, I, Leipzig 1901, pp. 150-228).
EGELIE- A. J. EGELIE,O bservationes Criticae in Platonem, Kerkrade-Heerlen 1902.
EISLER- RoBERTE ISLER, Weltenmantel und llimmelszelt, Miinchen 1910 (2 voll.).
ERDTMANN- ANTONIUSE RDTMANND, e rationibus quae inter Deum et ideas interce-
dunt doctrina, Monasterii 1855.
FERGUS0N- Plato: Republic Book X, edited by JoHN FERGUSONL,o ndon 1957.
FESTUGIÈREA, nc. Méd. - HIPPOCRATEL,' ancienne médecine: Introd. Traci. et Com
mentaire par A.-J. FESTUGIBIBP, aris 1948.
10
FESTUGillREC, ont. - A. J. FESTUGIÈREC, ontemplation et vie contemplative se/on
Platon, Paris 1950'.
FINSLER,P l-Ar. - GEORGF INSLER,P laton und die Aristotelische Poetik, Leipzig 1900.
FLASHARf, on - HELLMUT FLASHARD, er Dialog "/on " als Zeugnis p/atonischer
Philosophie, Berlin 1958.
FLASHARM, ed.-Dicht. - HELLMUTF LASHARD, ie medizinischen Grundlagen der Lehre
von der Wirkung der Dichtung in der griechischen Poetik, " Hermes " 84, 1956,
pp. 12-48.
FRANç()ISP, ol. - Gn.BERTF RANço1s,L e polythéisme et l'emploi au sing111ierd es mots
9EOI:, 4AIMnN dans la littérature grecque d'Homère à Platon (" Bibl. de la
Faculté de Philos. et Lettres de l'Université de Liège" fase. CXLVII), Paris 1957.
FRANK,P l. P. - ERICH FRANK,P lato und die sogenannten Pythagoreer, Halle (S.)
1923.
FRANKW, . W. G. - ERICH FRANK,W issen, Wollen, Glauben. Gesammelte Aufsatze zur
Philosophiegeschichte und Existenzialphilosophie, Zi.irich und Stuttgart 1955.
F'RIEDLANDEPRl., - PAUL FRIEDLANDEPRla, ton', 3 Bdl., Berlin 1954, 1957, 1960.
FRITZ (VON), Ph. A. - KuRT VONF RITZ, Philosophie und sprachlicher A11sdrttck bei
Demokrit, Plato und Aristoteles, New York, s.a. (ma 1939 ca.).
FRUTIGER- PERCIVALFR UTIGERL, es mythes de Platon, Paris 1930.
FuNKE, Gew. - GERHARFDu NKE, Gewohnheit, "Archiv fiir Begriffsgeschichte" 3, 1958.
GAISER,P rotr. - KoNRADG AISER,P rotreptik und Pariinese bei Platon, Stuttgart 1959.
GAISERP, . U. L. - KoNR~DG AISER,P latons ungeschriebene Lehre, Stuttgart 1963.
GALLAVOTTPI,r . - CARLOG ALLAVOlTIE, terogeneità e cronologia dei Commenti di
Proclo alla "Repubblica", "Rivista di filologia e di Istruzione classica" 57,
1929, pp. 208-219.
GANSCHINIETZK, at. - GANSCHINIETZK, atabasis, RE X, 2, 2359-2449.
GEFFCKENG, L G - JoHANNESG EFFCKENG, riechische Literaturgeschichte, 2 Bde, Heidel
berg 1926-1934.
GEFFCKENT, rag. - JOHANNESG EFFCKEND, er Begriff des Tragischen in der Antike,
"Vortrage der Bibliothek Warburg " 1927-8, Leipzig-Berlin 1930, pp. 89-166.
GIOVANNACCRIe,s p. Er. - vedasi: Puro, Resp. Er.
GOl.DSCHMIDTC,r . - VICTORG oI.DSCHMIDTE, ssai sur le "Cratyle ". Contribution IÌ
l'histoire de la pensée de Platon, Paris 1940.
GoI.DSCHMIDTD,i al. Pl. - VICTORG ol.DSCHMIDTL,e s dialogues de Platon: Structure et
méthode dialectiq11e, Paris 1947.
Gol.DSCHMIDTP, ar. pl. - VICTORG ol.DSCHMIDTL, e paradigme dans la dialectiq11e
platonicienne, Paris 1947.
GoLDSCHMIDTR,e l. Pl. - V1croR GoI.DSCHMIDTL,a religion de Platon, Paris 1949.
GoMPERZ,P . G. - TEODORGOo MPERZ,P ensatori greci, trad. ital., 4 voli., Firenze 1933,
1933, 1944, 1962.
G. M. T. - W. W. GoonwIN, Syntax of Modes and Tenses, London 1912.
GoRGEMANNPS,l . N. - HERWIGG oRGEMANNSB,e itriige wr lnterpretation von Platu11s
Nomoi, Mi.inchen 1960.
GouI.D, Et11. - JOHN Gouw, The Development of Plato's Ethics, Cambridge 1955.
GRAF,A p. - GERHARDG RAF,D ie sokratische Aporie im Denken Platons, Winterthur
1963.
GREENE,M oira - WILLIAM CHASE GREENE,M oira. Fate, Good and Evi/ in Greek
Thought, Cambridge (Mass.), 1948' (ristampa dell'ediz. del 1944).
GRENBT,A nal. - PAUL GRENET,L es origines de l'analogie philosophique dans /es
dialogues de Platon, Paris 1948.
GRIMMELT- BERNHARDUGSR IMMELTD, e Reipublicae Platonis compositione et unitale,
Berolini 1887.
GRoTE, Pl. - GEORGEG ROTE,P lato and the other Companions of Sokrates, 4 voli.,
London 1888.
GRUBE,G . R. C. - G. M. A. GRlJBE,T lze Greek al1([ Roman Critics, London 1965.
11
GRUBE,P l. - G. M. A. GRUBE,P lato's Thought, London 1935 (1958).
GULI.EYP, l. Kn. - NORMANG ULI.EYP, lato's Theory of Knowledge, London 1962.
GUTHRIEG, r. Ph. - W. K. C. GuTHRIE,A History of Greek Philosophy, I: The earlier
Presocratics and the Pythagorean, Cambridge 1962.
GUTHRIE,S . - W. K. C. GUTHRIE,P lato's Views on the Nature of the Soul, in:
"Entretiens sur l'Antiquité classique ", Tome III: Recherches sur la tradition
platonicienne, pp. 1-22, Vandreuvres-Genève 1957.
HAGERV, ern.-Bos. - F'Rnz-~ HAGERD, ie Vernunft und das Problem des Bosen
im Rahmen der platonischen Ethik und Metaphysik, Bem-Stuttgart 1963.
HARTMANNA, pr. pl. - NICOLA!H ARTMANND, as Problem des Apriorismus in der
Platonischen Philosophie, "Sitzungsber. der Preuss. Akad. der Wiss. ", Phil.-hist.
=
Kl. 1935, XV Kleinere Schriften II, Berlin 1957, pp. 48-100.
HARTMANNP, l. L. - NICOLA!H ARTMANNP, latos Logik des Seins, Berlin 1965 (rist.
dell'ediz. del 1909).
HAVELOCPKr, . - ERIC A. HAVELOCPKr, eface to Plato, Oxford 1963.
HEATH,A r. - TH0MASH EATH,A ristarchus of Samos, Oxford 1913 (1959).
HERTERA, r. Ad. - HANs HERTERA, rete Adespoton, "Rhein. Mus. ", 105, 1962, pp. 1-9.
HIRZEL,D ial. - RUOOLFH IRZEL,D er Dialog, 2 Bde, Leipzig 1895.
HIRZEL,T h. D. - RuooLF HIRZEL,T hemis Dike und Verwandtes, Leipzig 1907.
H0FFMANND, . S. - ERNST HoFFMANND, rei Schriften z;ur griechischen Philosophie,
Heidelberg 1964.
HUBER-ABRAHAM0W-ICZE LFRIEDEH UBER-A BRAHAM0WICDZa, s Problem der Kunst bei
Platon, Winterthur 1954.
lsNARDI-PARENTPEl., art. - MARGHERITlsAN ARDI-PARENTPEla, tone e la prima Accade
mia di fronte al problema delle idee degli "artefatti ", " Rivista critica di Storia
della filosofia", 19, 1964, pp. 12J.158.
ITHURRIAGU1Em, m. - JEAN ITHURRIAGULEa, croyance de Platon à l'immortalité et à
la survie de l'dme humaine, Paris 1931.
JAF.GERA,r . - WERNERJA F.GERA,r istotele (versione di Guido Calogero), Firenze 1935.
JAF.GERN,e m. - WERNERJA EGERN, emesios von Emesa, Berlin 1914.
JAEGERP, aid. - WERNERJA F.GERP,a ideia. La formazione dell'uomo greco, 3 voli., trad.
ital., Firenze 19532 1954, 1959.
,
JoilL, G.a.P. - KARLJo a, Geschichte der antiken Philosophie, 1. Bd., Tiibingen 1921.
Joa, Geist. Ent. - KARLJ oa, Zur Erkenntnis der Geistigen Entwicklung und der
schrif tellerischen Motive Platos in besonderer Riicksicht auf Phaed. 96 A -100 B
und Phaedr. Z74B -Z78B , Leipzig 1887.
J0WETT,R esp.: vedi: CAMPB.,R esp.
KERÉNYIM, n. - KARLK ERÉNYIM, nemosyne - lesmosyne. Vber die Quellen "Erinne
rung " und " Vergessenheit " in der griechischen Mythologie, in: Die Geburt der
Helena samt humanistischen Schriften, Ziirich 1945.
KERSCHENSTEINEKR., - JULA KERSCHENSTEJNEKRo, smos. Quellenkritische Unter
suchungen z;u den Vorsokratikern [" Zetemata" 30], Miinchen 1962.
KERSCHENSTEINPElR. , Or. - Juu KERscHENSTEINEPRl,a ton und der Orient, Stuttgart
1945.
K.-G. - KUHNER-GERTAHu, sfuhrliche Grammatik der griechischen Sprache, 2. Teil:
Satz;lehre, Hannover und Leipzig 1898.
KIRK-RAVE-N G. S. KIRK ANDJ . E. RAVEN,T he Presocratic Philosophers. A Criticai
History with a Selection of Texts, Cambridge 1957.
KITTEL- GERHARKDI TTEL- GERHARFDR IEDRICHT,h eologisches Worterbuch z;um neuen
Testament, Stuttgart, 1933. •. [L'opera, a partire dal V voi., è diretta da Gerhard
Friedrich].
KoLLER,M im. - H. KoLLER,D ie Mimesis in der Antike. Nachahmung, Darstellung,
Ausdruck, Bern 1954.
KRAMERA, r. - HANS JoACHIMK RAMERA, rete bei Platon und Aristoteles. Zum Wesen
und z;ur Geschichte der platonischen Ontologie, Heidelberg 1959.
12