Table Of ContentPrzetrwać
Witold ]akóbczyk
nad
Wartą
1815-1914
Dzieje narodu i polskiego
państwa
tom III pod redakcją naukową:
prof. dr. hab. Józefa Buszki
prof. dr. hab. Andrzeja Garlickiego
TREść:
Pie1WSze próby "organicznikowskie"
Ożywienie yv latach 1848-1849
lata kryzysowe, kontynuacja i nowe inicjatywy
Biblioteki ludowe
Kółka rolnicze włościańskie
Towarzystwa przemysłowe i pokrewne
"Ruch ludowy"i wiece
Stowarzyszenia śpiewacze
Ruch Sokołów
Katolickie towarzystwa robotnicze i pokrewne
Więzi i symbole ogólnonarodowe
Ciosy pruskie i kontry polskie
Konkluzje
Dorychczas ukazały się zeszyry:
l-l 1-Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków
1-4 KOlejnik, Cedynia, NIemcza, Głogów
1-5 T. Jasiński, Przerwany bejnal
1·6 A Jureczko, Testament Krzywoustego
1·15 F. Kiry\<, Nauk przemożnych perła
11-20 A Wyczański, Dogonić Europę
11-21 A Suchenl·Grabowska, Spory królów ze szlachtą
11-22 S. Płaza, Wielkie bezkr6fewje
m-41 z. Zielińska, Ostatnie faJa Pienuszej Rzeczypospolitej
1I1-42 S. Grcxlziski, E. Kozłowski, Polska zniewolona 1795-1806
111-43 B. Grochu)ska, Ma/e państwo wielkich nadziel
11144 1-Skowronek, Od Kongresu Wiedeńskiego do Nocy Listopadowej
111-45 T.lepkowski, Powstanie Listopadowe
111-46 J. Zdrada, Wielka Emigracja po Powstaniu Listopadowym
111-47 1-Skowronek, Od konspiracji do kapitulacji
Redaktor: 111-48 M. Zg6rn1ak, Za Waszą I naszą wolność 1848-1849
Aleksandra Belerska 1I1-49 S. Kienlewicz, Powstanie Styczniowe
III-50 1-Łukasiewicz, Poczqtkl cywilizacji przemysłowej
Redaktor techniczny: 111·51 I. Ihnatowicz, Społeczeństwo polskie w latach 1864-1914
Renata Łukiewicz 1II·52 1-Myśliński, Swobody, fabryk I ziemi!
Zeszyry w przygotowaniu:
Opracowanie merytoryczne map:
Witold Jakóbczyk 1-12 1-Krzyżaniakowa, Koncyliaryśc~ heretycy
1-17 M. Rożek, W cieniu katedr I zamków
Zdjęcia ze zbiorów: 1·18 K Baczkowski, Rady Kallimacha
MWP, MN Poznań, Biblioteka UJ, Archiwum KAW 11·23 S. Grzybowski, Król I kanclerz
Wykorzystano równiez ilustracje z: .. Przewodnik Katolicki" 1913, "Ty 11·24 H. Wtzner, Rokosz Zebrzydowskiego
godnik Ilustrowany" 1899, "Księga Jubileuszowa Dziennika Poznań 1I1I1I-·5534 AF. TZyaclrhrz, eRwoskk i1,9 O0d5 Stojalowsklego do Witosa
skiego" 1909, ,,Księga Jubileuszowa Towarzystwa Przemysłowego", III-57 T. Schramm, WJWać Polskę 1914-1918
"Praca" 1913, oraz z książek wymienionych we wskazówkach bibliogra
ficznych, a takZe zdjęcia pochodzące z prywatnych zbiorów Autora
Adres redakcji: 00·679 Warszawa, ul. Wilcza 46
Autorzy reprodukcji: Wydanie I. Nakład 160 000+350 egz.
A Bodytko, J. Maliszewski, S. Kusza, Z. Górna, J. Poprawski, B. Drze Objętość: ark. wyd. 10,22; ark. druk. 10,25
Nr prod. XII-5/1530/84
wiecka, Z. Ratajczak Skład: Fotoskład KAW -Warszawa
D~k i opraWa: Drukarnia im. Rewolucji Październikowej
Korekta: Warszawa, ul. Mińska 65
Jadwiga Wójcik Nr zam. 16/11/89 U·50
ISBN 83·03·02503·1
C Copyright by Krajowa Agencja Wydawnicza 1989
Krajowa Agencja Wydawnicza RSW "Prasa-Książka-Ruch" Na okładce: Rugi pruskie. Fragment MaI. W. Kossak, z cyklu Duch pruski. Ze
Warszawa 1989 zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu. FOl A Skowroński
Pierwsze próby "organicznikowskie"
w 1815 roku Kongres Wiedeński dokonał czW:utego rozbio narodowości; język polski ma być używany obok niemieckiego
ru Polski, tworząc Królestwo Polskie w unii z Rosją carską, przy w publicznych czynnościach, a Połacy będą mieli dostęp do
znając Prusom - zachodnią część Księstwa Warszawskiego, Aus urzędów. Odezwa zapowiadała także powołanie Polaka na na
trii - Galicję, natomiast z Krakowa, z małymi przyległościami, miestnika, pośredniczącego między mieszkańcami a rządem.
utworzono tak zwane wolne miasto, pod protektoratem rządów Faktyczna jednak administracja była w rękach pruskiego
zaborczych_ urzędnika, nazwanego naczelnym prezesem. Prowincję podzie
Wznowiony zabór pruski dawnej Wielkopolski (bez kali lono na dwie regencje: poznańską i bydgoską z prezesami na
skiego włączonego do Królestwa), obejmował 29951 km2 z czele. Niższym szczeblem organizacyjnym były powiaty, na cze
około 776 tys_m ieszkańcami, o gęstości zaludnienia 28 osób na le z tak zwanymi radcami krajowymi (Landratami). Do 1833
1 km2 Około 80% łudności utrzymywało się z rołnictwa i pok roku Polacy mogli piastować te stanowiska, ale nigdy - wyższe.
rewnych zawodów_ W 1837 roku na wsiach mieszkało około Zapowiedź dekretem z marca 1824 roku "prowincjonalnej
850 tys. osób, w miastach - około 300 tys. przy czym sporo ustawy" (o tzw. stanach prowincjonalnych) wykonano dopiero
drobnomieszczan miało też małe gospodarstwa. W pierwszych w 1827 roku powołując sejmik prowincjonalny na zasadzie
20 latach nowych rządów cała prowincja przeżywała poważny "stanowej", o ograniczonych uprawnieniach. Stan rycerski
regres gospodarczy. Większa własność była wysoko zadłużona; otrzymał 24 mandaty, mieszczański - 16 mandatów, a wiejski
ceny zboża były niskie, liczne przemarsze wojsk i sekwestry (chłopski) - 8. Kryterium wyboru owych posłów stanowił cen
wojskowe, nieraz nieudolność gospodarcza, czasem klęski ży zus podatkowy, wskutek czego ludność polska miała przewagę
wiołowe, wszystko to powodowało, że na licytację poszła do tylko w pierwszej kategorii (20 Polaków), natomiast w drugiej -
roku 1826 1/6 majątków połskich. przeszło sto małych miaste tylko 2, w trzeciej - żadnego mandatu.
czek miało drewniane zabudowania licząc po kilkadziesiąt do
mów i po kiłkuset mieszkańców.
Na pierwszym sejmie w 1827 roku posel Adam Ziemięcki Anion; RadziwiH ( l n S-1833), książę, namiestnik W. Ks. Poznańskiego
ocenił sytuację gospodarczą prowincji jako wręcz katastrofalną:
,,[ ... j Nie podpada już żadnej wątpliwości, że nędza i ubóstwo w
naszej prowincji doszły do najwyższego stopnia [ ... j Nie mamy
żadnego handlu, procederu, rękodzieł, fabryk, podatki dła tak
ubogiego kraju są ogromne; już włościanin po części nie jest w
stanie z dziećmi się wyżywić i przyodziać [ ... j" (Wielkopolska
1815-1850. Wybór źródeł, opr. Witold )akóbczyk, Wrocław
1952, s. 91-92).
Władze pruskie nazwały nowy nabytek Wiełkim Księstwem
Poznańskim, stanowiącym jedną z prowincji swego państwa.
Podczas narady rządowej 7 kwietnia 1815 roku postanowiono iż:
W. Ks. Poznańskie stanowi integrałną część monarchii
pruskiej i ma być wedłe tego urządzone. Narodowość
mieszkańców szanować nałeży o tyle, o iłe się to
z głównym celem da pogodzić1. Zapewnia się im język
ojczysty w sprawach publicznych obok niemieckiego,
zaręcza się im, że będą mieli przystęp do posad
administracyjnych i w ogóle do wszystkich urzędów
i godności państwa pruskiego_P rzy obsadzaniu miejsc
w W. Ks. Poznańskim będą w następstwie przy równym
uzdatnieniu przenoszeni nad innych poddanych pruskich.
(Wielkopolska 1815-1950. .., s. 87-88)
W dniu 15 maja król pruski ogłosił odezwę do mieszkańców
Wielkiego Księstwa, w ktorej była mowa o tym, że mają oni w
Księstwie ojczyznę; Połacy nie potrzebują wyrzekać się swej
J Przez glówny cel rozumiano politykę wewnętrzną. Jednakże tym celem pru·
skim bylo "urworzyć z poszczególnych części składowych jedną silną całość". Do
legO będzie więc zmierzała cała polityka wewnętrzna do końca zaboru.
Przetrwać nad Wartą 1815-1914 2
Tymczasem w zasadniczej kwestii - wspomnianego posza
nowania narodowości, istniala od początku poważna różnica
między polską a pruską interpretacją. Król pruski uznawal Prusy
za ojczyznę Polaków, oni sarni obejmowali tym terminem zie
mie dawnej Rzeczypospolitej. Podczas obrad drugiego sejmu
prowincjonalnego w styczniu 1830 roku poseł Konstanty Kos
secki wystąpił z programem szeroko pojętej autonomii Księ
stwa. Domagał się nadania Księstwu konstytucji i urządzeń
czasów Księstwa Warszawskiego, na wzór Królestwa Polskiego i
Rzeczypospolitej Krakowskiej. Wniosek ten nie poparła więk
szoŚĆ posłów. Kossecki był wyrazicielem programu maksymal
nego, gdy minimaliśmy ograniczali się do postulatów w sprawie
narodowości i języka polskiego.
* * *
W atmosferze pierwszego sejmu prowincjonalnego, który
zebrał się jesienią 1827 roku, już po ogłoszeniu prawa o uwła
szczeniu w 1823 roku, wyłoniła się w gronie co światlejszych
ziemian ciekawa, pierwsza inicjatywa "organicznikowska", wzo
rująca się na warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Za
pewne obrady pierwszego sejmu i pierwsze praktyki nowego
naczelnego prezesa Jana Baumanna oraz radcy szkolnego Augu-
AnIoni Kraszewski (J797-1870), polityk ziemiański, posel. Fotografia
Poznań. SIary Rynek, ok. 1838 r. ut. KA Simona
3 Pierwsze próby" orgamcznikowskie '
sta W. Jacoba, w kierunku ograniczenia polskich uprawnień ję przyjaciół rolnictwa, przemysłu i oświaty". Członków miano
zykowych w gimnazjach, nasunęły konieczność podjęcia szerzej przyjmować w głosowaniu tajnym; powinno ono mieć "cechę
zakrojonej akcji utworzenia polskiej instytucji, popierającej narodową" i stwarzać pole do "ćwiczeń umiejętnych w języku
wszelki postęp gospodarczy i cywilizacyjny w prowincji, wlą narodowym" .
cznie z nauką, pod ogólnym hasłem obrony narodowości. Zamierzano udostępniać członkom dla tych celów książki,
Doktor praw Antoni Kraszewski, ziemianin z Kujaw, pisał 10 modele, rysunki, narzędzia itp. Projektowano urządzanie kon
kwietnia 1828 roku do hrabiego Tytusa Działyńskiego, że kursów na prace naukowe i doświadczalne. przewidywano wy
utrzymywanie i wzmocnienie narodowości polskiej "jedynie od dawanie własnych roczników, obejmujących sprawozdania z
nas samych, od naszych chęci, od naszego moralnego i nauko czynności owych trzech ogniw, oraz prac i doświadczeń człon
wego wykształcenia zawisło". Oni obaj zainicjowali zwołanie ków. Zamiary te wynikały z realistycznej oceny sytuacji gospo.
szerszego grona notabli ziemiańskich w dniu 23 kwietnia. Nie darczej prowincji, a propagowanie oświaty ogólnej i zawodowej
mamy żadnej informacji o tym, natomiast wiadomo, że 30 jak najsłuszniej uznano za pierwszy warunek wkroczenia na
czerwca w pałacu arcybiskupa Teofila Wolickiego odbyło się drogę ogólnego postępu. Jednak policyjne państwo pruskie
zebranie organizacyjne projektowanego stowarzyszenia, przy odmówiło zatwierdzenia statutu pod pozorem wkraczania w
udziałe około 100 osób z kręgu ziemiańskiego. kompetencje państwa. Tak więc reakcja pruska zahamowała
Zapewne 28 lipca przyjęto statut, przewidujący, że szeroko pierwszą polską próbę aktywności organizacyjnej, której plany
pojęte stowarzyszenie typu organicznikowskiego ma się skła wykazały trafnoŚĆ oceny sytuacji i racjonalne drogi do jej pop
dać z 3 sfederowanych organizacji: 1) popierania rolnictwa, rawy.
2) popierania przemysłu, 3) towarzystwa pomocy naukowej Niezależnie od tej nieudanej próby działalności instytucjo
dla mlodzieży. Wspólny zarząd miał je łączyć i koordynować ich nałnej, dzielo odnowy tradycji kulturalnych podjęli dwaj ofiami
działałność. Językiem urzędowym stowarzyszenia miał być pol mecenasi: Edward Raczyński i Tytus Działyński. Pierwszy z nich,
ski, a członkami tylko Polacy. Miało się ono zwać: "Towarzystwo od 1827 roku członek warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół
Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu otwarta w 1829 r. Ryc. współczesna
.I
Przetrwać nad Wartą 1815-1914 4
Nauk, podejmowal już edycje niektórych staropolskich źródeł
(sięgających czasów Stefana Batorego). W 1829 roku, 5 maja
otwarł w Poznaniu bibliotekę z 13 rys. tomów, podarowaną
miastu. ZalecaJ na przyszłość dobór takich książek, "które naro
dowoŚĆ mieszkańców W. Ks. Poznańskiego interesować mogą,
a w szczególności pod względem moralnym, historycznym, filo
logicznym, przed jedynie dla zabawy slużącymi i ulotnymi pis
mami". W pierwotnym zasobie przeważały książki historyczne.
Sam fundator wydawał później źródła z XVI i XVIII wieku.
Raczyński byl współtwórcą "Zlotej Kaplicy" w Katedrze Po
znańskiej, gdzie w styczniu 1841 roku ustawiono posągi Miesz
ka I i Bolesława Chrobrego. Wspomagał też finansowo Adama
Mickiewicza i Bronisława Trentowskiego. Wraz z Karolem Ubel
tern opracował program dla szkoły realnej w Poznaniu, z wykla
dami w polskim języku, a ponadto z nauką kilku języków
współczesnych, rysunkiem, śpiewem, gimnastyką, wycieczkami
przyrodniczymi i geologicznymi. Zadaniem naczelnym nauczy
cieli było rozbudzanie samodzielnego myślenia uczniów.
We wrześniu 1840 roku Raczyński wygłosił w Królewcu od
ważne przemówienie, krytykujące politykę naczelnego prezesa
Edwarda Flottwella. Na sejmie prowincjonalnym w 1843 roku
mówił: "Nie, Panowie, my pod względem narodowości nie je
steśmy Prusakami [. .. J. Język, obyczaje i wspomnienia prze-
Edward Raczyński (1786-1845), mecenas sztuki, konserwatywny polityk, funda·
tOr biblioteki
Poznań. Katedra. Wnętrze "Złotej Kaplicy" ukończonej w 1837 r. FOtografia
5 Pierwsze próby organicznikowskie"
JJ
szłości, czyli historia, oto jest, co stanowi narodowość, a pod
tym względem [. .. ) współbraćmi naszymi nazywać będziemy
Kaliszan raczej, jak mieszkańców Marchii i Magdeburga [. .. )"
( Wielkopolanie XIX wieku, pod redakcją Witolda Jakóbczyka,
t. I, Poznań 1%6, s. 33).
Tytus Działyński też wydawał źródła do dziejów Polski -
przeważnie z XVI wieku, równocześnie podjął tworzenie w
Kórniku biblioteki i muzeum starodruków i rękopisów. W 1829
roku został członkiem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół
Nauk. Brał czynny udział w życiu politycznym Księstwa, wysu
wał postułat konstytucji dla Prus. Wspierał usilnie Towarzystwo
Naukowej Pomocy, a później i Towarzystwo Przyjaciół Nauk
oraz powstałe w 1849 roku w Poznaniu Towarzystwo Przemys
łowe, faktycznie rzemieślnicze. Zabiegał o rozwój rzemiosła w
Poznaniu i urządził pierwszą w tym mieście wystawę wyrobów
polskich w 1850 roku. W jego pałacu poznańskim odbywały się
odczyty, przedstawienia amatorskie, koncerty pierwszego To
warzystwa Muzycznego.
• • •
Około 2 tys. Wielkopolan wzięło udział w wojnie 1831 roku
na ziemiach Królestwa z armią carską. Po powrocie, po kilku
latach administracji Flottwella w Księstw.ie uznano, że szybkie
postępy uwlaszczenia chłopów i starania naczelnika prowincji
Tytus Dzialyński (1796-1861), mecenas sztuki. dzialacz polityczny. MaI. L Kapliń·
ski
Antonin. PaIoc myśliwski z /at 1822-1824. Ryc. ze .. Wsporrmień Wielkopolski" E. Raczyńskiego
Przetrwać nad Wartą 1815-1914 6
zmierzają do jej podniesienia cywilizacyjnego, ale i do wzmac doŚĆ ciasny program, stopniowo rozbudowywał się, przypomi
niania ludności i kultu!)' niemieckiej_ Flottwell śledził i po nając raczej towarzystwo naukowe łączące praktykę z teorią w
skramial wszelkie konspiracje polityczne, przyśpieszał "regu dziedzinie gospodarczej; umożliwiono części członkom rozwi
lacje" chłopskie (aby wywłaszczonych pozyskać dla państwa), janie zainteresowań literackich i językowych, etnograficznych,
ale zezwalal na wydawanie czasopism polskich, tolerując zajmowano się dobroczynnością.
wszystko co służy ogólnemu postępowi, a nie przejawia ten W tym samym okresie w Poznaniu dzialała grupa "prakty
dencji insurekcyjnych_ Porównanie ówczesnej sytuacji Polaków ków" - pragmatyków, podejmująca pionierskie inicjatywy, z
w trzech zaborach wypadło na korzyść pruskiej administracji. wybiegającą w przyszłość perspektywą. przez kiłka lat (do 1846
W tej sytuacji w 1835 roku grono ziemian w rejonie połud r.) przewodził jej dr Karol Marcinkowski, któremu najbardziej
niowo-zachodnim, a złożone z uczestników wojny w 1831 roku, pomagali: Gustaw Potworowski, Maciej Mielżyński, gen. Dezy
zaczęło zbierać się prywatnie po dworach na pogadanki o spra dery Chłapowski i ks. Józef Brzeziński. Najpierw w 1838 roku
wach gospodarki rołnej, przeobrażającej się na kapitalistyczną, zawiązali oni Spółkę Akcyjną Bazar dla budowy hotelu z restau
w perspektywie - zmechanizowaną, 'opartą na ścisłej rachun racją i salą zebrań bądź zabaw, czy koncertów. W grudniu 1841
kowości i kalkulacji oraz ulepszonej organizacji pracy, specjali roku ukończono i otwartwo tę instytucję, w gmachu Bazaru,
zacji zależnie od lokalnych warunków, gleby i klimatu. Zapew który stoi do dziś; przez cały okres zaboru był on ośrodkiem
ne przypomniano sobie wówczas projekt z 1828 roku i powró wielu cennych inicjatyw kulturalnych i organizacyjnych.
cono do pierwszego z jego ogniw, to jest stowarzyszenia "dla
podniesienia rolnictwa." W grudniu 1835 roku z inicjatywy Gu Geneza Bazaru w Poznaniu
stawa Potworowskiego i Waleriana Rembowskiego zalożono
Kasyno w Gostyniu. Celem ogólnym ruchu było dążenie do [ ... ] handel miasta Poznania [był] znaczny, [ale]
"industrii i oświaty". Po dwóch latach zwerbowano już 162 pozostawał w ręku cudzoziemców [ ... ] a krajowcy, dla
członków z bliższej i dalszej okolicy, a nawet z Poznania. braków zasobów i nauki z małym tylko wyjątkiem
Podjęto wydawanie w Lesznie miesięcznika "Przewodnik przypatrywali się wzrostowi miasta i wzrastającemu
Rolniczo-Przemysłowy" ,a potem założono bibliotekę fachową. bogactwu obcych. Głównym więc zadaniem tu było
Stopniowo wyłoniono wydziały specjalne i ogólne, jak: rolni obudzić w krajowcach chęć do przemysłu i handłu,
. czo-przemysłowy, literacki i dobroczynny. Tak więc pierwotny, wykształcić ich w kupiectwie i wspierać w początkach
zawodu [ ... l Z tej myśli powstał Bazar [ ... l Młodzież [. .. l
krajowa, oddająca się handlowi, odbiera z tego ogniska
wsparcie przez czas kształcenia się, a z powrotem znajdzie
otwarte miejsce dla swej czynności, a nawet gotową rękę
do wsparcia na otwarcie sklepu [ ...l
Edward H. FlottweU(1786-1865), naczelny prezes W. Ks. Poznańskiego
(Statystyka powiatu poznańskiego, "przewodnik Rolniczo
-Przemysłowy", l I 1843 r., w: Wielkopolska 1815-1850. .. ,
s. 147-148)
Akt za.łożenia Bazaru
Zawiązała się Spółka Bazaru, budować się mającego na
ulicy Nowej, łączącej Rynek Stary z nowym miastem w
Poznaniu, w sposób następujący:
§l. Budowla obejmuje hotel i sklepy.
§2. Fundusz na to ma być zebrany na akcje. Akcja jedna
wynosi tałarów pięćset, której połowa zaraz przy podpisie
na ręce któregokolwiek z członków komitetu zapłaconą
być musi [ ... l
§3. Komitet sklada się z następujących członków:
p. Stanisława Powelskiego jako dyrektora, p. Józefa
Łubieńskiego z Puclłiszek, jako współdyrektora,
p. Szłudrzyńskiego z Lubasza jako współdyrektora, p. Macieja
Mielżyńskiego, dr. Mariankowskiego, p. Antoniego
Krzyżanowskiego, majstra kunsztu ciesielskiego,
p. sędziego Gregora jako członka prawnego.
Od dnia dzisiejszego Spółka uważa się za istniejącą
i zaczyna swe czynności od przyjmowania podpisów
na akcje w myśl §2-go.
Poznań, d. 26 czerwca 1838. [podpisyl
(Wielkopolska 1815-1850. .. , s. 148)
Gdy powstał już Bazar, pojawił się problem kształcenia
własnej rodzimej inteligencji z tak zwanych mas społecznych, a
raczej klas pracujących. Już w roku 1828 wyłoniła się koncepcja
założenia stowarzyszenia o szerokim zasięgu działania, którego
jednym z ogniw byłaby akcja stypendialna. Teraz Karoł Libelt
wystąpił z podobnym projektem i w 1841 roku powołano do
7 Pierwsze próby organicznikowskie"
1)
życia Towarzystwo Naukowej Pomocy, w celu wspierania zdol
nej i niezamożnej młodzieży polskiej w tej prowincji.
Geneza Towarzystwa Pomocy Naukowej
[. .. l wypracowałem z własnego natchnienia, a nie z
polecenia, projekt ogólnego stowarzyszenia, aby
połączonymi siłami przez pracę, naukę i oszczędność
podnieŚĆ upadający dobrobyt Księstwa, a przezeń
wzmocnić zagrożoną narodowość naszą· Program [. .. l
zawierał cztery działy: 1. Stowarzyszenie agronomiczne
i przemysłowe, mające na celu, krom podniesienia
rolnictwa i rękodzid, jednakowe i odpowiednie ustalenie
stosunków między robotnikami i chlebodawcami.
2. Stowarzyszenie, obowiązujące się rozstrzygać wszelkie
spory nie drogą kosztownych procesów, ale przez sądy
polubowne. 3. Stowarzyszenie naukowej pomocy, ku
wydobywaniu i ksztalceniu z mas łudu talentów i zdolności
rodzimych. 4. Stowarzyszenie wzajemnej zapomogi w
niedoborach i klęskach [. .. l.
[. .. l dr Marcinkowski wyjednał policyjne zatwierdzenie
statutów [TPNl i niezmordowanym zachodem [. .. l, on sam
jeden stworzył od razu towarzystwo w całej jego sile [. .. l
(List K Libelta, "Dziennik Poznański" 1866, nr 70, w: Wiel
kopolska 1815-1850. .. , s. 150-151)
Karol Marcinkowski (1800-1848), łekarz, działacz społeczny, inicjator budowy
Bazaru w Poznaniu
Dezydery CbIapowski (1788-1879), generał, działacz gospodarczy i polityczny. Andrzej NiegoIewski (1787-1857), pułkownik, uczestnik kampanii napołeoń.
Fotografia wykonana po 1860 r. skich, poseł, jeden z udziałowców Sp6łki Akcyjnej Bazar. MaI. M. Jarczyński
Przetrwać nad Wartą 1815-1914 8
Największą zasługą Towarzystwa było wykształcenie do
końca panowania pruskiego kilku tysięcy inteligentów oraz rze
mieślników i kupców, a nawet artystów sztuk pięknych, pod
trzymujących rozwój oświaty i kultury narodowej własnymi
siłami, przeciw tendencjom gennanizacyjnym rządu pruskiego.
Gromadzono fundusze ze składek i darowizn, a mimo nie
ustannych trudności utrzymano tę instytutję do 1939 roku. W
okresie zaboru stowarzyszenie wykształciło około 5 tys. inteli
gencji.
W latach 1843-44 powstały ziemiańskie towarzystwa rolni
cze, podejmujące ciekawe próby, nie ograniczające się tylko do
modernizacji swej gospodarki w majątkach ziemskich. Zamie
rzano zająć się też gospodarką i oświatą uwłaszczonych chło
pów. W 1846 roku władze zawiesiły wszelkie stowarzyszenia
rolnicze i kasyna
':---.--. -' ,<. ; M• :L _. . -,. •
e~ OOl~DiIlC')m_
G.t
y budOWA Bazaru i jego wcwnęlrLJlf' nrLqdzcnie, luho me zupełn ....
prveiei o tyle wykoliczone zostało, ie jni na dniu 8go Gnidni" 18·".
roku otwarcie DOh-lu n""h;pić lIIog lo. i gd.,- ulł "'go czasu, admini"lr,,
eya na kOKzt ogóru Towarzystwa zltl.rowadzonq zosta/Ił, ma sohie Zlt
.powinnolit podpilll8oa Dyrt'kC'ya złoiyć Szanownym Czlonkom TO\l"a-
~1Ił,,-a na moey prowad:woych i \\" rltchnbie dokładni .. "I'rftwdzon.,-eh
kHilliek ka~"-ycb, niety/ko wykaz l,rL~'dlOdów i w)'datków I,it'niędz.,·
uiJ1ych na budow~ gnaachu ijt'go wl'\\"nęlrLncgo nrLlłdzenia, z W.\"tiZCZt
tjtilniroiew brakujlłcyeh je!lze:r.e rundu!lzów do zupcłnc~o wykOl'It:z.I'nia i
unatdzeoia Bazaru i Botfolu, ale nadto wykaz cZylItych dochodów ~. ... hrlt
nyeh od otware.ia Botelu, tojelit: od ~go Grudnia 18-11., .ło kUllca l.rudnia
ItWt. roku, Dlajlłcych bye uważanymi 1.8 dywidl'lId\' l,rz.'"l,n,lnj;I'~ dllt
ez'onkÓw. TowarzylJł,,'a 8to8unkowo do kapitnlu .10 "'goi '-ZlISił ł'lZl'It
Nida ....o tonep.
• "'" ,...,...... • ..,.-. caJeIe ......, picrwoMl ałaIaiotrvJl 10.Q... I .
. ~~ .e.ę.e I.J. ,..,. . fI•I rwn•4 i i•I npj• .a łaI•a ...,.•q i ••_ -a•i rr, Gn-1807. t& i,
....... .t.N z,I. ... . ...,.". ......,....... . ... l.,i. t. .....,.. ...... .•. ..._.".,." .J.O., ,.I .....o .. a.IÓ... .,. ,. .... ... ., ll•u an •i .rq,. Mlti,e Hot,e l •
............... . ani ." ......_ kMoie
~ .".....,....."
~
.••. .................. .~ " U,MIe . .J.o.U. ,. ...... w.._.,. .b.w.M • Ii•j •_ i IL ..._. ... I ...._ t •. ł. l
......... , • • It47_N. -
........................" .1.'.". .,. ee ,..8, .1..1,. a" iI-. i I
.. 14 .-, .............. WJl-...... wiu I n-
............L ............ ' , , •• , ttt. .... -
PeMoIafe III .OC" Ui:iJ Ja wJUj "'lt'l'
..........
Dyrekeya Bazaru.
Sprawozdanie z budowy Bazaru w Poznaniu
z 20 II 1843 roku
