Prácticas e actitudes lingüísticas da mocidade en Galicia

128 Pages·2017·1.38 MB·Spanish

Prácticas e
actitudes lingüísticas
da mocidade
en Galicia

Aprobado polo Pleno do Consello da Cultura Galega o 6 de abril de 2017
Coordinación
Rosario Álvarez Blanco
Comisión
Mauro Fernández Rodríguez
Valentina Formoso Gosende
Henrique Monteagudo Romero
Fernando Ramallo Fernández
Bieito Silva Valdivia
Observatorio da Cultura Galega
Håkan Casares Mouriño
Purificación Carballo Pérez
María Concepción Díaz-Fierros Tabernero
Asesoramento para elaboración do cuestionario
XaquÍn Loredo (Seminario de Sociolingüística. Real Academia Galega)
Xestión e obtención de datos cuantitativos da mostra
Quadernas S.A.
Deseño e apoio técnico
Luís Gustavo Cuntín Docampo (dirección)
Alfonso Antonio López Rodríguez
Mª Lourdes Paz Vidal
Marta Viqueira Pampín
Introdución e
metodoloxía
O desenvolvemento deste informe suscitouse pola necesidade de aproximarse a
un fenómeno sociolingüístico que caracteriza a presenza social e a utilización do
galego na mocidade. Como se sabe de estudos precedentes, malia que a mocidade
semella ter unha boa imaxe da lingua, a súa disposición a falar galego é cada vez
menor. Podería sintetizarse como unha disociación entre unhas actitudes po-
sitivas cara á lingua e un nivel discreto e decrecente do seu uso. En primeira
instancia, esta investigación pretende indagar as causas desa desgaleguización da
mocidade. Xa que logo, o obxecto de estudo deste traballo son as opinións e ac-
titudes que ten a mocidade sobre o galego e a súa disposición a usalo.
A publicación do Mapa Sociolingüístico de Galicia1 da Real Academia Galega
inaugurou os traballos de tipo cuantitativo sobre o idioma. No volume dedica-
do á lingua habitual daquel traballo detectouse que o galego era menos usado
conforme baixaba a idade dos/das entrevistados/as. Ao mesmo tempo, na parte
dedicada ás actitudes lingüísticas observábase que a idade influía do xeito con-
trario: melloraba o apego ao galego conforme descendía a idade. Este fenómeno
suscitou interese e abordouse dende diferentes perspectivas. A Real Academia
Galega emprendeu unha investigación2 en que, usando metodoloxías distintas
da administración dun cuestionario, demostraba que esas actitudes non eran tan
positivas como semellaban. O Consello da Cultura Galega publicou en 2011
dous traballos3 que daban conta das actitudes lingüísticas e do uso do galego
entre a poboación galega. Os resultados amosaban que a evolución do uso do
galego seguía descendendo, quizais a un ritmo menor, e que o debate da lingua,
malia ter algúns elementos de confrontación, seguía a impulsar grandes espazos
1 Seminario de Sociolingüística: Mapa Sociolingüístico de Galicia, A Coruña, Real Academia Galega, 1994,
1995, 1996.
2 Seminario de Sociolingüística: O galego segundo a mocidade, A Coruña, Real Academia Galega, 2003.
3 Observatorio da Cultura Galega: A(s) lingua(s) a debate, Santiago de Compostela, Consello da Cultura
Galega, 2011; Observatorio da Cultura Galega: O idioma galego na sociedade, Santiago de Compostela,
Consello da Cultura Galega, 2011.
5
PRÁCTICAS E ACTITUDES LINGÜÍSTICAS DA MOCIDADE EN GALICIA
de consenso positivo. Unha revisión detallada e recente da bibliografía de tra-
ballos macrosociolingüísticos sobre a situación do galego pode consultarse na
publicación Lingua e sociedade en Galicia da Real Academia Galega4.
Preténdese enmarcar este traballo nesa tradición de investigación sociolingüís-
tica, pero toma como novidade principal o seu enfoque na franxa de idade da
mocidade, achegándose ao fenómeno dende unha perspectiva teórica e metodo-
lóxica heteroxénea. O obxectivo é obter unha información detallada da situación
sociolingüística deste grupo de idade atendendo ás diferentes dimensións do uso
e das actitudes.
Dende un punto de vista instrumental, a intención de levalo a termo fun-
damentouse principalmente nunha estratexia dupla. Por unha banda, optouse
pola estratexia cualitativa dos grupos de discusión. Pola outra banda, aplicouse
un enfoque cuantitativo mediante unha enquisa a unha mostra representativa da
poboación moza de Galicia. A razón desta elección metodolóxica fundamentou-
se en que a primeira podería axudar ao deseño da segunda, pero tamén en que as
diferenzas nos resultados que poderían obterse dos diferentes enfoques enrique-
cerían a análise e a reflexión. Esa investigación cualitativa é o obxecto da primeira
parte do informe e a cuantitativa, da segunda parte.
Aínda que hoxe en día é normal que os estudos sobre a mocidade se estendan
ata os 30 anos e en ocasións mesmo máis alá, o treito de idade que se pretende
estudar limitouse ao rango que vai dende os 15 anos ata os 25. As razóns desta
decisión son prácticas, porque permiten acoutar o universo, e teóricas, xa que se
cre que a personalidade e as ideoloxías lingüísticas nos individuos se definen nos
primeiros anos da mocidade.
O traballo de campo realizouse entre decembro de 2015 e febreiro de 2016. A
secuencia consistiu en emprender primeiro a investigación cualitativa e despois
a cuantitativa. Da coordinación do traballo de campo encargouse o profesional
independente Luis Cuntín Docampo, que tamén moderou os grupos de discu-
sión. No deseño do cuestionario que se aplicou a unha mostra representativa da
mocidade participou o Seminario de Sociolingüística da Real Academia Galega
a través de Xaquín Loredo Gutiérrez. A xestión da mostra e a obtención de datos
cuantitativos desenvolveunas o persoal especializado da empresa Quadernas S.A.
4 Sección de Lingua / Seminario de Sociolingüística: Lingua e sociedade en Galicia, A Coruña, Real Acade-
mia Galega, 2016.
6
INTRODUCIÓN E METODOLOXÍA
A análise e redacción do informe correu a cargo do persoal do Observatorio da
Cultura Galega.
Realizouse unha primeira explotación dos datos acompañada dunha descri-
ción exploratoria dos resultados que se presentou a un grupo de expertos, consti-
tuídos nunha comisión técnica para a súa consideración. Os expertos orientaron
análises en profundidade dos datos e a súa interpretación e puxeron en común
os resultados para producir unhas conclusións e, a partir destas, unhas recomen-
dacións. Esta comisión técnica estivo formada por Mauro Fernández Rodríguez,
Valentina Formoso Gosende, Henrique Monteagudo Romero, Fernando Ra-
mallo e Beito Silva Valdivia. Actuou como coordinadora do proxecto Rosario
Álvarez Blanco.
Estratexia cualitativa: os grupos de discusión
Como é sabido, as estratexias cualitativas teñen a capacidade de representar unha
analoxía característica dunha realidade, pero non basean a súa capacidade en re-
presentar a realidade estudada na relación distributiva das súas magnitudes coas
da totalidade. A suma de casos non devén en casuística senón en analoxía do
espectro social que se investiga. O obxecto de estudo nunha estratexia cualitativa
é un fenómeno social que se proxecta nunha representación ou discurso. Malia
que esta non ten por que ser exclusivamente lingüística, remite ao discurso en
última instancia.
A estratexia cualitativa pola que se optou en particular foi a dos grupos de
discusión. Considerouse que é unha técnica adecuada para observar e estudar a
dinámica das representacións sociais.
Definíronse colectivos xuvenís a partir de considerar algunhas variables. A
primeira foi o hábitat de residencia, do que se distinguen tres cortes segundo a
estratificación de concellos, que se emprega tamén na enquisa da que é obxecto
a segunda parte deste informe. Outras variables son o sexo, a idade (da que se
tomaron tres segmentos que despois se reduciron a dous na enquisa), o nivel
académico, a situación socio-laboral e o status socioeconómico.
Atendeuse a configurar e analizar os resultados de tres grupos de discusión,
contemplando os tres segmentos de hábitat e incluíndo en cada un persoas de
ambos os dous sexos. A partir dos elementos que se relacionan, defínese en cada
7
PRÁCTICAS E ACTITUDES LINGÜÍSTICAS DA MOCIDADE EN GALICIA
un deles un colectivo tópico e característico en virtude dun perfil combinado de
idade, nivel académico, status social e situación socio-laboral.
Esta elección supuxo formular a hipótese de que o hábitat, a proximidade
etaria e unha similitude de status social e cultural operarían como factores de
homoxeneidade, identificación e comunicación. Entendeuse que eran elementos
que farían posible un discurso tendente á converxencia. Supuxo igualmente aten-
der á consideración de diferenzas internas nos grupos para que xerasen factores
de heteroxeneidade e discrepancia.
Así pois, deseñouse e xestionouse a realización de tres grupos de discusión
coas seguintes características:
• Un grupo formado por mozos e mozas de entre 23 e 25 anos, residentes
en asentamentos rurais do concello de Frades e limítrofes, traballadores ou
parados de baixa cualificación e extracción social modesta.
• Un grupo formado por mozos e mozas de entre 19 e 22 anos, residentes
nunha vila cabeceira de comarca da Mariña Occidental, Viveiro, estudan-
tes de FP de Segundo Grao, ou traballando ou en paro con ese nivel de
cualificación, de status social medio.
• Un grupo formado por mozos e mozas de entre 16 e 18 anos aproxi-
madamente, residentes en Vigo, estudantes de Bacharelato ou formación
universitaria, de status social medio alto e alto.
Procurouse tamén unha composición dos grupos incorporando neles indivi-
duos que non se coñecesen previamente entre si. Esta opción presupón que esa
falta de coñecemento e, polo tanto, de discurso común previo ten que achegar
factores de heteroxeneidade/discrepancia provocadores de diálogo. As reunións
foron obxecto de rexistro sonoro. A análise fíxose a partir das transcricións dos
rexistros.
En canto aos contidos temáticos da investigación e sobre o guión das reu-
nións, hai que mencionar que conforman a serie das dimensións que se xulgaron
relevantes para o estudo como elementos estruturais do discurso.
A secuencia da reunión comezaba cunha entrevista en grupo na que se inves-
tigaba a bio-xeografía, a lingua inicial, a lingua da familia e da escola na infancia.
Despois preguntábase pola lingua dominante na familia, no traballo ou estudos,
nas relacións sociais, nas relacións de parella, consumo cultural, etc. Tamén se
8
INTRODUCIÓN E METODOLOXÍA
trataron os ámbitos da aprendizaxe do galego e o castelán e a competencia lin-
güística autopercibida.
Na fase de diálogo, indagouse a valoración estética e aprecio xenérico polo
galego e o castelán e polos usos lingüísticos. Tratáronse as preferencias lingüísti-
cas en xeral e especificamente no consumo cultural e na utilización de soportes
electrónicos para a comunicación escrita. Tamén se preguntou pola posibilidade
de procurar referentes de calidade para a/s propia/s lingua/s falada/s e escrita/s
nos medios de comunicación e na vida institucional. Cerraban as sesións un per-
corrido polas opinións sobre o galego e o castelán, a percepción da ausencia de
uso falado e escrito do galego por unha parte da mocidade e, por último, unha
prospectiva da evolución en Galicia das dúas linguas.
Enfoque cuantitativo: A enquisa
A enquisa elaborouse sobre unha mostra representativa da mocidade galega, de-
finíndoa como a poboación do país de entre 15 e 24 anos, afixada proporcional-
mente por idade, sexo e hábitat. Esa afixación atendeu a dotala de proporciona-
lidade interna e dispor de submostras, definidas polos estratos desas variables.
Considéranse como estratos de idade os dous grupos quinquenais en que a
estatística oficial agrupa a poboación das idades de referencia: de 15 a 19 anos e
de 20 a 24. Como estratos de hábitat utilizáronse os definidos polo “Indicador de
grao de urbanización dos municipios de Galicia” aplicado polo Instituto Galego
de Estatística (IGE), que clasifica os concellos en tres categorías.
Previamente xa se medira o universo determinando o seu carácter infinito.
Igualmente, predeterminárase un tamaño de mostra n=800. Unha mostraxe alea-
toria simple para un nivel de confianza do 95,5% (2σ), na hipótese de máxima
variabilidade p=q=5% dunha variable de proporcións, ofrece datos globais cun
erro estatístico máximo asociado do ±3,5%.
A execución da mostraxe estivo determinada pola opción previa de desen-
volver unha enquisa telefónica. Executouse unha extracción aleatoria sucesiva
de unidades en dúas etapas e na secuencia: fogares, como conglomerados, pre-
viamente asignados proporcionalmente a cada estrato de hábitat e representados
por teléfonos fixos e individuos, con axuste final ás cotas de hábitat, sexo e idade
determinadas polo deseño da mostra.
9
PRÁCTICAS E ACTITUDES LINGÜÍSTICAS DA MOCIDADE EN GALICIA
Os contidos do cuestionario que se aplicou son produto da colaboración do
Observatorio da Cultura Galega e do Seminario de Sociolingüística da Real Aca-
demia Galega para un estudo sobre o comportamento lingüístico da mocidade
galega. Moitas das variables están deseñadas para permitir comparanzas con in-
vestigacións precedentes dentro e fóra de Galicia. Non obstante, desde o deseño
inicial do cuestionario ao finalmente aplicado, este evolucionou no sentido de
reducir a súa extensión ideal en razón de privilexiar as perspectivas de coñece-
mento da análise cualitativa previa e adecualo a unha duración viable en termos
de administración telefónica (entre 20 e 30 minutos, como máximo).
O resultado supuxo, logo dunha versión intermedia e un ensaio de aplicación,
unha redución da primeira versión. Houbo que renunciar á medición dalgunhas
variables operativizadas de forma distinta, pero converxentes ou moi semellantes.
Tamén se deixaron de aplicar preguntas que podían xerar automatismos de res-
posta. Houbo que prescindir nalgún caso singular de variables complementarias.
O cuestionario aplicado que se ofrece nos anexos funcionou perfectamente na
súa administración.
A súa estrutura responde a distintos eixes temáticos que o articulan e poden re-
sumirse nos bloques seguintes:
• Datos de control e rexistro das variables de mostraxe.
• Variables de clasificación non usadas na mostraxe.
• Lingua inicial e habitual.
• Comportamento en situacións bilingües.
• Competencias lingüísticas autopercibidas.
• Exposición ao galego.
• Rede lingüística que os suxeitos configuran coas persoas máis achegadas a eles
na convivencia.
• Autoconfianza lingüística.
• Percepción de discriminación por usar o galego.
• Actitudes lingüísticas.
• A identidade etnolingüística.
• A intención de comunicarse en determinadas situacións.
• A vulnerabilidade ao cambio de comportamento lingüístico.
• Finalmente, algúns datos de caracterización do perfil sociocultural do grupo
familiar.
10