pengaruh orientalisme dalam pengajian hukum islam di institut agama islam negeri sunan ampel ...

154 Pages·2013·1.15 MB·Indonesian

PENGARUH ORIENTALISME DALAM
PENGAJIAN HUKUM ISLAM DI INSTITUT
AGAMA ISLAM NEGERI SUNAN AMPEL
SURABAYA, INDONESIA

SITI AMINAH

JABATAN FIQH DAN USUL
AKADEMI PENGAJIAN ISLAM
UNIVERSITI MALAYA
KUALA LUMPUR

2013
PENGARUH ORIENTALISME DALAM
PENGAJIAN HUKUM ISLAM DI INSTITUT
AGAMA ISLAM NEGERI SUNAN AMPEL
SURABAYA, INDONESIA

SITI AMINAH

DISERTASI INI DIKEMUKAKAN UNTUK
MEMENUHI KEPERLUAN BAGI IJAZAH
SARJANA SYARIAH BAHAGIAN II
(SECARA KURSUS DAN PENYELIDIKAN)

JABATAN FIQH DAN USUL
AKADEMI PENGAJIAN ISLAM
UNIVERSITI MALAYA
KUALA LUMPUR

2013
ABSTRAK

Institut Agama Islam Negeri (IAIN) Sunan Ampel Surabaya merupakan perguruan
tinggi Islam Indonesia yang banyak mengambil model pendidikan Timur Tengah. Hal
ini dapat dilihat dari wujud kelembagaan dan sistem kerjanya yang tidak jauh berbeza
dengan pusat keilmuan di Timur Tengah. IAIN juga telah memperkenalkan dan
mengajarkan pemikiran-pemikiran Islam Barat. Kajian ini bertujuan untuk
Mengenalpasti sama ada IAIN dipengaruhi atau tidak oleh orientalisme serta faktor-
faktor apa yang menyebabkan pengaruh orientalisme bertapak dan sejauh mana
pengaruhnya dalam pengajian hukum Islam di IAIN Sunan Ampel. Dalam penelitian
ini, penyelidik menggunakan metode kajian pustaka (library research) dan observasi
lapangan. Kajian ini memakai metode kualitatif untuk menganalisis data-data yang
diperolehi. Penulis menemukan bahawa terdapat pengaruh orientalisme dalam kajian
Hukum Islam di IAIN Sunan Ampel Surabaya. Ini boleh dilihat melalui beberapa faktor
iaitu pedagogi, kurikulum, pengkursusan pensyarah IAIN ke Mc Gill, dan karya ahli
akademik IAIN Sunan Ampel Surabaya yang membuat konsep fiqih baru dengan
metodologi baru (a new methodology), iaitu maqÉÎid al-syarÊ'ah dengan media
utamanya adalah melalui penyelidikan (istiqro') dan memaksimalkan penggunaan akal
(al-ma'qul).

ii
ABSTRACT

State Islamic Institute (IAIN) Sunan Ampel Surabaya is Indonesia's high Islamic
education that adopts Middle East model. It can be seen from the existing of the
institutions and working system that is similar to the knowledge center in the Middle
East. IAIN also have introduced and taught of the Western thoughts. This study aims to
identify whether or not IAIN Sunan Ampel influenced by orientalism and what are
factors that influencing orientalism tread at IAIN, and to what extent of its influences to
the Islamic legal studies of IAIN Sunan Ampel. This study used library research and
field observations. In order to analyze the obtained data, the researcher used a
qualitative method. It found that there were influences of orientalism in the study of
Islamic Law at IAIN Sunan Ampel Surabaya. It can be seen through a number of
factors; pedagogy, curriculum, the delivery of IAIN lecturers to McGill, and the
academic work of IAIN Sunan Ampel Surabaya, which makes the concept of a new
fiqh, new methodology which is maqÉÎid al-SharÊ'ah through research (istiqro') and
maximizing the use of mind (al-ma'qul).

iii
PENGHARGAAN

“Dengan nama Allah yang Maha Pengasih lagi Maha penyayang”

Alhamdulillah, segala puji bagi Allah yang telah memberikan nikmat dan hidayah
kepada penulis sehingga mampu menunaikan amanah akademik ini yang bertajuk :
Pengaruh Orientalisme dalam Pengajian Hukum Islam di Institut Agama Islam
Sunan Ampel, Surabaya, Indonesia. Jutaan penghargaan dirakamkan kepada Prof.
Madya DR. Rahimin Affandi Abd. Rahim atas segala bimbingan, semangat dan tunjuk
ajar serta komen beliau sepanjang penulisan kertas projek ini. Penulis juga merakamkan
Jutaan terima kasih kepada DR. Karim bin Ali dan DR. Rushdi bin Ramli yang telah
sudi menyemak dan memeriksa tulisan tesis ini. Tanpa komen dan kritikan beliau,
mustahil terbentuk sebuah tulisan yang menjadi syarat kelulusan akademik ini. Tidak
dilupakan juga kepada Ketua Jabatan Fiqh dan Ushul DR. Ridzwan bin Ahmad, serta
semua pensyarah di Jabatan fiqh Usul atas didikan kalian sepanjang pengajian penulis
disini.
Kepada ibu dan ayah tersayang, penulis mengucapkan setinggi-tinggi

penghargaan atas kasih-sayang dan pengorbanan yang dicurahkan sehingga kini.
Abang, Kakak, yang menjadi permanen hidupku, suami tercinta dengan penuh
kesabaran dan jerih payah meluangkan waktunya berdiskusi demi terwujudnya
penulisan ini. Anak-anaku Fareed Nahdan Rabbani dan Fazat Mazaya Rahmah yang
selama ini menjadi sumber inspirasi disaat penulis memerlukan energi untuk
menyeleseikan tesis ini. Sokongan dan dorongan kalian memberi kekuatan kepada
penulis untuk meneruskan perjuangan.
Sekalung terima kasih buat sahabat-sahabatku, Persatuan Pelajar Indonesia
Universiti Malaya. Pengalaman dan kenangan bersama kalian akan tersemat indah
disanubari ini. Akhir kata, kepada semua pihak yang terlibat, secara langsung mahupun
tidak langsung, terima kasih atas sumbangan dan pertolongan yang dihulurkan. Semoga
mendapat rahmat dan bimbingan daripada Allah S.W.T. JazÉkumullahu khairan
kathÊrÉ.
iv
SENARAI KANDUNGAN

ABSTRAK ...................................................................................................... ...... ii
ABSTRACT ..................................................................................................... ..... iii
PENGHARGAAN ........................................................................................... ..... iv
SENARAI KANDUNGAN ............................................................................. ....... v
PANDUAN TRANSLITERASI ...................................................................... .... vii
SENARAI KEPENDEKAN............................................................................. ..... ix

BAB 1: PENDAHULUAN ................................................. ..................................... 1
1.1 Latar Belakang Kajian...... ........................................................................................... 1
1.2 Masalah Kajian ................... ........................................................................................... 8
1.3 Objektif kajian ................... ........................................................................................... 9
1.4 Skop Kajian ..................... .................................................................................... 9
1.5 Kepentingan Kajian ......... .................................................................................... 10
1.6 Pengertian Tajuk ............. .................................................................................... 10
1.7 Ulasan Kajian Literatur ... .................................................................................... 11
1.8 Metodologi Kajian .......... .................................................................................... 15
1.8.1. Metod Pengumpulan Data .................................................................... 15
1.8.1. (a) Kajian Perpustakaan (Library Research) ........................................ 15
a. Metod Historis ................................................................................ 15
b. Metod Dokumentasi ....................................................................... 15
1.8.1. (b). Kajian Lapangan (Field Research) ................................................ 16
1.8.2 Metod Analisis Data .............................................................................. 17
a. Metod Genealogi ............................................................................ 17
b. Metod Induktif ................................................................................ 18
c. Metod Deduktif ............................................................................... 19
d. Metod Komparatif .......................................................................... 19
1.9 Sistematik Kajian ........... .................................................................................... 20

BAB 2: ORIENTALISME DAN PENGAJIAN HUKUM ISLAM
DI INDONESIA .................................................................. ..................................... 21
2.1. Pendahuluan .................................................................. ..................................... 21
2.2. Orientalisme .................................................................. ..................................... 23
2.2.1 Orientalisme: Definisi dan Sejarah Kemunculan .................................. 23
2.2.2 Orientalisme dan Kajian KeIslaman ............... ..................................... 28
2.2.3 Orientalisme dalam Kajian Hukum Islam ....... ..................................... 37
2.3. Pengajian Hukum Islam di Indonesia ........................... ..................................... 54
2.3.1. Pengajian Hukum Islam di Tahun 1970-1980-an ................................ 54
2.3.2. Genealogi sebagai alat analisis ....................... ..................................... 57
2.4. Kesimpulan ................................................................... ..................................... 60

BAB 3: PENGAJIAN HUKUM ISLAM
DI IAIN SUNAN AMPEL SURABAYA .......................... ..................................... 62
3.1. Pendahuluan .................................................................. ..................................... 62
3.2. Profil Institut Agama Islam Negeri Sunan Ampel ........ ..................................... 63
3.2.1. Sejarah Perkembangan IAIN Sunan ampel .... ..................................... 63
3.2.2. IAIN Sunan Ampel: Di Antara Kepungan Tiga Tradisi ...................... 66
3.2.3. Pengajian Hukum Islam di IAIN Sunan Ampel ................................... 70
3.2.4. Metod Pengajian Hukum Islam di IAIN Sunan Ampel ....................... 88
3.2.5. Program IAIN dengan McGill ...................... ..................................... 90
v
3.3 Kesimpulan .................................................................... ..................................... 95

BAB 4: PENGARUH ORIENTALISME DALAM PENGAJIAN HUKUM
ISLAM DI INSTITUT AGAMA ISLAM SUNAN AMPEL SURABAYA,
INDONESIA ....................................................................... ..................................... 97
4.1. Pendahuluan .................................................................. ..................................... 97
4.2. Pedagogi atau Kaedah Pengajian .................................. ..................................... 97
4.3. Sumber Rujukan ............................................................ ..................................... 100
4.4. Kurikulum ..................................................................... ..................................... 101
4.5. Penghantaran Pensyarah ke Mc Gill ............................. ..................................... 104
4.6. Karya Ahli Akademik IAIN Sunan Ampel Surabaya ... ..................................... 110
4.7. Kesimpulan ................................................................... ..................................... 121

BAB 5: PENUTUP ............................................................. ..................................... 123
5.1. Rumusan ........................................................................ ..................................... 123
5.2. Cadangan ....................................................................... ..................................... 125

BIBLIOGRAFI ................................................................... ..................................... 127

LAMPIRAN ........................................................................ ..................................... 135

vi
PANDUAN TRANSLITERASI

Konsonan

Huruf Huruf Rumi Contoh

No. Arab Tulisan Arab Tulisan Rumi
1 أ a,’ ةرأفلا al-fa’rah
2 ب b جعت ba‗atha
3 ت t بات tÉba
4 ث th باوح thawÉb
5 ج j لعج ja‗ala
6 ح Í ةلح Íalaba
7 خ kh ةطخ khataba
8 د d عفد dafa‗a
9 ذ dh ةُذ dhahaba
10 ر r عجر raja‗a
11 ز Ð عرز Ðara‗a
12 س s عوس sami‗a
13 ش sh عفش shafa‗a
14 ص Î دعص sa‗ada
15 ض Ì للض Ìalala
16 ط Ï علط tala‗a
17 ظ Ð رفظ zafara
18 ع ‘ َيلع ‗alayhi
19 غ gh رفغ ghafara
20 ف f حلف falaha
21 ق q نلق qalama
22 ك k ةتك kataba
23 ل l ةعل la‗iba
24 م m عٌه mana‘a
25 ى n لاً nÉla
26 و w دعو wa‗ada
27 ٍ h مدُ hadama
28 ي y نلعي ya‗lamu
vii
Vokal Panjang

No. Huruf Huruf Rumi Contoh
Arab Tulisan Arab Tulisan Rumi
1 أ a لاق qÉla
2 وأ u ىسوه mËsa
3 يإ i ىاويإ Êman

Vokal Pendek

No. Huruf Huruf Rumi Contoh
Arab Tulisan Arab Tulisan Rumi
1 ـَــ )ةحتف( a رَ صَ ًَ naÎara
2 ـِــ )ةرسك( i ر صِ اًَ nÉÎirun
3 ـُــ )ةوض( u رُ صُ ْْ يْ ي yanÎuru

Diftong

No. Huruf Huruf Rumi Contoh
Arab Tulisan Arab Tulisan Rumi
1 وّ أ aw باوّ أ awwÉbun
2 يّ أ ay ماّيأ ayyÉmun
3 يّ ا iy كاّيا iyyÉka

Catatan:
Istilah sesuatu perkataan yang berasal daripada perkataan Bahasa Arab tetapi telah
menjadi sebutan Bahasa Malaysia adalah dieja mengikut perkataan Bahasa Malaysia.
Seperti perkataan Rasulullah, Muhammad, Ahmad, mazhab, ulama, ilmiah, al-Qur‘an,
hadith dan lain-lain.
viii
JADUAL KEPENDEKAN

c. : Cetakan
Dr. : Doktor
ed. : Editor
h. : Halaman
H. : Hijrah
Ibid : Ibidem
PTAIN : Perguruan Tinggi Agama Islam Negeri
IAIN : Institute Agama Islam Negeri
j. : Juzuk
m. : Meninggal
M. : Masihi
M.A. : Master of Arts
No. : Nombor
op.cit. : Opere Citato
Prof. : Profesor
r.a. : Radiyallah „Anh
s.a.w. : Sallallah „Alayh Wa Sallam
s.w.t. : Subhanahu wa Ta„ala
T.P. : Tanpa Penerbit
t.t. : Tanpa tarikh
T.T.P. : Tanpa Tempat Penerbitan
terj. : terjemahan

ix