PANOPTİKONİK GÖZETİMDEN SYNOPTİSİZME GÖZETİM TOPLUMU Merve GÜCÜYENER ...

138 Pages·2011·0.78 MB·Turkish

PANOPTİKONİK GÖZETİMDEN
SYNOPTİSİZME GÖZETİM TOPLUMU
Merve GÜCÜYENER
Yüksek Lisans Tezi
Danışman: Doç. Dr. Kenan ÇAĞAN
Mayıs 2011
Afyonkarahisar
T.C.
AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ

PANOPTİKONİK GÖZETİMDEN
SYNOPTİSİZME GÖZETİM TOPLUMU

Hazırlayan
Merve GÜCÜYENER

Danışman
Doç. Dr. Kenan ÇAĞAN

AFYONKARAHİSAR 2011
YEMİN METNİ

Yüksek Lisans tezi olarak sunduğum “Panoptikonik Gözetimden
Synoptisizme Gözetim Toplumu” adlı çalışmanın, tarafımdan bilimsel ahlak ve
geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım
eserlerin Kaynakça’da gösterilen eserlerden oluştuğunu, bunlara atıf yaparak
yararlanmış olduğumu belirtir ve bunu onurumla doğrularım.

… / … / 2011

ii
TEZ JÜRİSİ KARARI VE ENSTİTÜ ONAYI

iii
ÖZET

PANOPTİKONİK GÖZETİMDEN SYNOPTİSİZME
GÖZETİM TOPLUMU

Merve GÜCÜYENER

AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI

Mayıs 2011

Danışman: Doç. Dr. Kenan ÇAĞAN

Tarih boyunca tüm toplumlarda gözetim, toplumsal denetim
mekanizmalarından biri olarak işlev görmüştür. Toplumlar yeni ekonomik, siyasi,
sosyal ve kültürel gelişmelerle dönüşüm geçirdikçe gözetim de bu yeni durumlara
uygun şekilde uyarlanmıştır. Buradan yola çıkarak gözetimin, toplumsal dönüşümde
kırılma noktası olarak görülebilecek üç değişim evresiyle (sanayi toplumu,
enformasyon toplumu ve tüketim toplumu) uyumlu biçimde nasıl şekillendirildiği ve
toplumsal dönüşümleri nasıl şekillendirdiği araştırılmış; bir toplumsal denetim
mekanizması olmasından öte, iktidarlarca bir tahakküm ve ıslah aracına
dönüştürülmesinin izi sürülmüştür.

Anahtar Kelimeler: Gözetim Toplumu, Panoptikonik, Enformasyon
Toplumu, Süperpanoptikon, Tüketim Toplumu ve Synoptisizm
iv
ABSTRACT

FROM SURVEILLANC OF PANOPTICONIC TO SYNOPTICISM
SURVEILLANCE SOCIETY

Merve GÜCÜYENER

AFYON KOCATEPE UNIVERSITY
THE INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES
DEPARTMENT OF SOCIOLOGY

May 2011

Advisor: Assoc. Prof. Dr. Kenan ÇAĞAN

Surveillance had a functional role in all societies as a social control
mechanism along the history. It was adapted following new situations formed as a
result of new echonomical, political, social and cultural developments to be
appropriate for the new situations. So, how the surveillance was formed in
accordance with the surveillance society, information society and consumption
society which can see as a turning point in the social transformation? Also it was
followed the tracks of which surveillance is not only a social control mechanism but
also is a tool of power and reformation for the authorities.

Keywords: Surveillance Society, Panopticonic, Information Society,
Superpanopticon, Consumption Society and Synopticism.
v
İÇİNDEKİLER

Sayfa

YEMİN METNİ..……………………………………………………………..……..ii
TEZ JÜRİSİ KARARI VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI………..………iii
ÖZET………………………………………………………………………………..iv
ABSTRACT…………………………………………………………………………v
İÇİNDEKİLER………………………………………..……………………………vi

GİRİŞ…………………………………………………….…………………………..1

BİRİNCİ BÖLÜM
MODERN TOPLUM VE PANOPTİKONİK GÖZETİM

1. GÖZETİM KAVRAMI VE GELENEKSEL TOPLUMLARDA
GÖZETİM………………………………………………………………………..4
2. MODERN TOPLUM VE GÖZETİM.………………………………………….8

2. 1. MODERNLİK DÜŞÜNCESİ..…………………………………………8
2. 2. PANOPTİKON MODELİ VE MODERN GÖZETİM………………..14
2. 3. KURUMSAL KAPATMA VE GÖZETİM…………………………...19
2. 4. BÜROKRATİKLEŞME VE GÖZETİM……………………………...30
2. 5. ULUS-DEVLET VE GÖZETİM…….………………………….…….33
2. 6. RİSK YÖNETİMİ VE GÖZETİM………………………………..…..35
2. 7. MODERN İŞ YERİ VE GÖZETİM…………………………………..41
2. 8. MODERN EĞİTİM VE GÖZETİM…………………………………..43

İKİNCİ BÖLÜM
ENFORMASYON TOPLUMU VE SÜPERPANOPTİKON

1. ENFORMASYON TOPLUMU TARTIŞMALARI…………………………..45
2. ENFORMASYON TEKNOLOJİLERİNİN GÖZETİM
PRATİKLERİNE ETKİSİ: SÜPERPANOPTİKON………………………...55

2. 1. KURUMSAL KAPATMANIN SONU ……………………………....55
2. 2. PANOPTİKON MODELİNDEN SÜPERPANOPTİKONA ………...58
2. 3. İSTİHBARAT FAALİYETLERİ VE GÖZETİM…………………….61
2. 4. BİR GÖZETİM ARACI OLARAK BİLGİSAYAR ………………….68
2. 5. YENİ EKONOMİ VE GÖZETİM..…………………………………...75
2. 6. KÜRESELLEŞME VE GÖZETİM…………………………………...82
2. 7. BİYOLOJİK GÖZETİM………………………………………………83
2. 8. KENTSEL GÖZETİM………………………………………………...85

vi
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
GÖZETİMDE YENİ BİR YÖN: SYNOPTİSİZM

1. SYNOPTİSİZM VE KİTLE İLETİŞİMİ……………………………………..88
2. SYNOPTİSİZM VE TÜKETİM…………………………………………….....96

2. 1. TÜKETİM TOPLUMU……………………………………………….96
2. 2. TÜKETİM EYLEMİNİN SYNOPTİSİZME KATKISI……………..100

3. MAHREMİYETİN İHLALİ VE TOTALİTERİZM TEHLİKESİ………..108
4. GÖZETİMDE MEŞRUİYET SORUNSALI………………………………...113

SONUÇ……………………………………………………………………………118
KAYNAKÇA……………………………………………………………………...122

vii
GİRİŞ

Yaptıklarını kontrol etmek, kaydettikleri ilerlemeyi izlemek için toplumlar
tarih boyunca gerek kendilerine gerekse başka toplumlara bakagelmişlerdir. Bu
anlamda aslında tüm toplumlar birer gözetim toplumu olmakla beraber, gözetimin bir
topluma adını vermesi, modernliğin özellikle aydınlanma, kapitalizm, sanayi devrimi
ve enformasyon devrimi gibi oldukça önemli değişimlerin önünü açan önemli
ayrımları ile olanak bulmuştur.
Geleneksel devletlerden modern ulus-devletlere dek gözetim önemli değişim
ve dönüşümlere maruz kalmış, geleneksel gözetim pratiklerinden teknik ve
sistematik gözetime geçilmiştir. Bu geçişte enformasyon teknolojilerinin gözetime
tanıdığı olanaklar da sistematik gözetimin etkisini artırmasına yardımcı olmuştur.
Modern toplumlarda gözetim, geleneksel toplumlarda olduğunun aksine,
insanların gündelik yaşamlarının her anına müdahil olmaktadır. Gözetimde sınırlar
ortadan kalkmıştır; hem mekansal hem de insanlar arası tüm ilişkilere yayılması
anlamında. Özellikle enformasyon toplumu olarak adlandırılan aşama ile gözetim,
teknolojinin imkânlarına sarılarak neredeyse kaçınılmaz bir hal almıştır. Bu
bağlamda çalışmamız, geleneksel toplumlardan günümüze gözetim pratiklerindeki
değişim ve dönüşümleri incelemektedir.
Modern ulus-devlet, bürokratikleşme, refah devleti anlayışları ve risk
yönetimine dair çalışmalar, modern ekonomik anlayışın toplumsal yaşam üzerindeki
etkileri, tüm bu değişimlerin sonucu eğitim sisteminde meydana gelen değişimler ve
daha pek çok durum, modernlik düşüncesinin rasyonel akılcılık anlayışıyla
şekillenmiştir ve bu anlayış, postmodern toplum aşamasında enformasyon ve iletişim
teknolojilerinin, kitle iletişim araçlarının da yardımını alarak daha etkili bir biçim
almıştır. Çalışmamız, söz konusu şekillenişte gözetimin yerine dikkat çekmekte,
gözetim pratiklerinin bizzat kendisinin de bu şekilleniş sırasında nasıl dönüşümlere
maruz kaldığını incelemektedir.
1
Çalışmamız, geleneksel toplumlardan, postmodern toplumlara dek geçen
sürede sürekli değişerek ve dönüşerek hep var olan gözetim pratiklerini sırasıyla,
“panoptikonik gözetim”, “süperpanoptikon” ve “synoptisizm” olarak
adlandırmaktadır.
Çalışmamızın Birinci Bölüm’ü modernlik düşüncesinin ilkeleri doğrultusunda
ve bu düşüncenin oluşmasına etkide bulunan siyasi, ekonomik ve toplumsal
faktörlerin toplum yapısında ve kültürde meydana getirdiği değişiklikler
doğrultusunda modern gözetim düşüncesinin nasıl doğduğu ve toplumu ve kültürü
nasıl etkilediği anlatılmaktadır. Bu bağlamda modern gözetimin doğduğu mimari
yapı olan panoptikon modeli ve bu model sonucu doğan panoptizm incelenmiştir.
Ulus-devletin Tanrısal gözetimin dünyevi hali üzerinde tekel kurması ve
berberinde sanayi ve kapitalizm ile birlikte gözetim pratikleri kurumsal bir nitelik
kazanmıştır. Artık gözetimle devlet, istenmeyen vatandaşlardan ve iç-dış
düşmanlardan korunacak; kapitalist mantıkla işleyen fabrikalarda işçilerin her anı
rahatça programlanacak ve böylece verim artırılacak; insanların kamusal alandaki her
faaliyetleri kayıt altına alınacaktır ve bir mimari model olarak panoptikon, bir
topluma adını verecek şekilde toplumsal denetimde işlevselleşecektir.
Panoptikonik gözetim, panoptikon mimari modelinin bünyesine dahil edilen
norm dışı davranan bireylerin, bu model içerisindeki her anlarının gözetim altına
alınarak ve bu gözetim sayesinde onlarla ilgili her türlü bilgi edinilerek yine onlar
üzerinde sağlanan denetim, ıslah ve disiplin uygulamaları sonucunda
normalleştirilmelerini; bir özne yaratma sürecini ve bu sürecin meydana geldiği
toplumları ifade eder.
İkinci Bölüm, modernlik sonrası toplumlarda gözetiminin aldığı yeni şekli
incelemekte, bu yeni şekilde etken olarak iktidarların gelişen teknolojinin
imkanlarını yoğun bir veri toplama faaliyetine dönüştürerek gözetimi yaygınlaştırıp
yoğunlaştırmaları konusunu kabul etmektedir. Enformasyon teknolojilerinin
panoptikonik gözetim modeline eklemlenerek panoptikonik gözetimi daha kuvvetli
bir hale getirmesi ve onu kurumsal kısıtlamalardan kurtararak toplumsal ve bireysel
yaşamın her anına yayılan süperpanoptikona yol açmasının üzerinde durulmaktadır.
2