Table Of Content2011- 2012
“Only I can live forever.”
De slang van Slytherin: haar rituele aspecten en visuele vormgeving
Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen,
voor het verkrijgen van de graad master
door Sophie Vanden Hole (00604151)
Promotor: Prof. Dr. Christel Stalpaert
2
Dankwoord
Graag wil ik mijn promotor Prof. Dr. Christel Stalpaert bedanken voor haar enthousiasme, de
hulp bij het vormen van het thesisonderwerp en het vinden van bronnen. Mijn zus Charlotte
Vanden Hole en Charlotte Wabbes voor het nalezen op taalfouten. Khaël Velders voor zijn
bijdrage om de puntjes op de i te zetten. Shari De Puysseleir om haar middag op te offeren om
de lay- out te verzorgen. Mijn ouders voor de sponsoring. Verder wil ik Liesbeth
Vanderpoorten bedanken voor de pauzes en katten Odette, Boris en Floer voor het gezelschap
tijdens het schrijven van de thesis.
3
Inhoudstabel
Dankwoord 3
Inhoudstabel 4
Inleiding 6
Deel I
1.1. Inleiding over rituelen 10
1.1.1. Een poging tot het definiëren van rituelen 10
1.1.2. Kenmerken en soorten rituelen 17
1.1.3. Het belang van rituelen in de hedendaagse tijd 19
1.2. Visuele aspecten in de Harry Potter films 22
1.2.1. Iconografie 23
1.2.2. Iconografie en genre 25
1.2.3. Iconografie en semiotiek 27
1.2.4. Muzikale topoi 28
1.2.5. Lagen van betekenis 29
Deel II
2.1. De leeuw en de slang 33
2.1.1. The Sorting Ceremony en rituelen van overgang 34
2.1.2. De vier elementen en dieren 40
2.1.3. Harry Potter en de natuurrituelen 50
2.2. Harry Potter en rituelen van overgang, zuivering en pijn 63
2.2.1. De strijd met de Koning der Slangen 63
2.2.2. Het zuiveringsritueel van de feniks 70
2.2.3. Rituelen van pijn 77
2.3. De ideologie van de slang en de angst voor het primitieve 80
2.3.1. Voldemorts Utopia 80
4
2.3.2. Angst voor het primitieve 85
2.3.3. Voldemort en het groteske 94
2.4. Rituele aspecten van de ziel 106
2.4.1. De zeven zielen 106
2.4.2. Voldemort en het herrijzenisritueel 114
2.4.3. De vernietiging van de ziel 116
Conclusie 127
Bibliografie 133
5
Inleiding
Het woord rituelen wordt vaak verbonden aan religie en het verleden. Het schijnt een begrip
te zijn niet meer passend bij de moderne seculiere Westerse maatschappij. Het doel van de
thesis is dit te ontkrachten aan de hand van de Harry Potter- filmreeks. Deze films zijn
gekozen omdat de enorme populariteit ervan intrigerend is, met meer dan 45 miljoen fans op
Facebook en een omzet van zo een zes miljard dollar. Het leek me dat er meer aan de films is
dan puur entertainment. Het plan was aanvankelijk alle mythologische wezens aanwezig in de
films te onderzoeken maar al gauw ontdekte ik dat de rituele aspecten in verband met de
slang, het symbool van Slytherin, een interessantere rode draad zouden vormen.
Er zijn twee luiken aan deze masterproef. Ten eerste zullen de rituele aspecten die aanwezig
zijn in de films aangeduid en besproken worden. Ten tweede wordt het visuele aspect
aangehaald. De filmmakers steunen op een iconografisch vocabularium, die al eeuwenlang in
onze Westerse kunstgeschiedenis aanwezig is, zodat de kijkers de boodschap zowel bewust
als onbewust goed kunnen interpreteren. Er zal vanuit gegaan worden dat filmmakers deze
stereotiepen niet lukraak hebben gekozen, maar bewust hebben gebruikt om het filmverhaal
beter over te brengen op de kijkers. Concreet zullen deze visuele stereotiepen onderzocht
worden via beeldanalyses, want film is nu eenmaal een kunst gecentreerd rond beweging. De
beeldanalyses zullen begeleid worden door screenshots waarvan de voornaamste elementen
onderzocht en vergeleken zullen worden met schilderijen uit de Renaissance.
De masterproef is opgedeeld in twee delen. Het eerste deel verschaft inleidende informatie
over rituelen en iconografie. Het wetenschappelijk onderzoeksveld van rituelen zal
afgebakend worden waarbij de belangrijkste visies van geleerden aan bod zullen komen. In dit
deel zal de vraag wat is een ritueel en wat zijn band is met mythen en religie beantwoord
worden. Het hoofdstuk over iconografie verklaart wat iconografie precies is en waarom het
een meerwaarde kan brengen in de analyse van films.
Na het inleidend deel zullen de rituele aspecten van de filmreeks van Harry Potter
geanalyseerd worden. In het eerste hoofdstuk ‘De leeuw en de slang’ begin ik bij het begin:
hoe Harry via een ritueel proces een plaats krijgt in de tovenaarswereld. Deze wereld is
voornamelijk gecentreerd in de toverschool Hogwarts waarin de leeuw en de slang twee
belangrijke, oppositionele symbolen zijn. De oorsprong van de symbolen zal achterhaald
6
worden, eveneens als hun betekenis in de strijd tussen Lord Voldemort en Harry Potter. We
overlopen de visuele aspecten van de leeuw en de slang om vervolgens zijn wortels in de
schilderkunst van de Renaissance te zoeken.
De naam van het tweede hoofdstuk ‘Rituelen van overgang, zuivering en pijn.’ verraadt al dat
de inhoud zich voornamelijk richt op de verweving van drie verschillende soorten rituelen.
Het ritueel zoals getoond in de Harry Potter- film zal beschreven worden, begeleid door
screenshots voor een betere interpretatie. Uit deze beelden zullen bepaalde visuele aspecten
gekozen worden om vervolgens gelijkenissen te zoeken in de beeldende kunst van de
Renaissance. De oorsprong en betekenis van rituelen van overgang, zuivering en pijn wordt
onderzocht en hoe de drie rituelen samenvloeien tot een geheel van betekenisgeving.
In het derde hoofdstuk van het tweede deel, ‘De ideologie van de slang en de angst voor het
primitieve.’, wordt de psychologische dimensie van de symbolen en rituelen van de slang uit
de doeken gedaan. Dit hoofdstuk is het antwoord op de vraag waarom er een strijd is tussen
Harry en Voldemort, met het doel inzicht te verwerven over beide perspectieven. Ten eerste
wordt Voldemorts doel beschreven en hoe zijn aanhangers zich plooien naar zijn utopie. De
focus ligt voornamelijk op angst en de scheiding tussen natuur en cultuur, die
vertegenwoordigd wordt door de aanvaring tussen de centauren en de heks Umbridge. De
denkwijze van Voldemort en zijn aanhangers wordt verbonden met de theorie van het brein
van Freud. Nadat de innerlijke leefwereld en de resulterende acties van deze personages zijn
verkend, stel ik de vraag waarom deze als slecht en verkeerd worden aanzien door andere
tovenaars zoals Harry. Het antwoord op deze vraag is verbonden met het groteske en de angst
die Voldemort veroorzaakt op de wereld. De visuele elementen omtrent deze rituelen van
angst, het groteske en het primitieve zullen besproken worden, alweer via beeldanalyses met
screenshots om zo parallellen met de schilderkunst van de Renaissance te ontdekken.
Het laatste hoofdstuk ‘Rituele aspecten van de ziel.’ beschrijft de onsterfelijkheid van
Voldemort; het ritueel van wedergeboorte en splijting van de ziel. Dit wordt in verband
gebracht met eerdere conclusies over het symbool van de slang. Dit hoofdstuk sluit tevens aan
bij het voorgaande deel en is mede het antwoord op de vraag waarom tovenaars zo een angst
hebben voor Voldemort. Verschillende denkwijzen over wat een ziel is, zullen behandeld
worden en welke visie heerst in de Harry Potter films. De visuele elementen zullen helpen een
antwoord op deze vraag te vormen.
7
De masterproef zal eindigen met een conclusie waarin kort de bevindingen van alle
hoofdstukken van deel twee beschreven en verbonden worden met elkaar. Indien de
hypothese klopt zal er aangetoond worden dat rituelen geen relict zijn van een ver verleden,
maar nog steeds aanwezig zijn en een functie hebben in onze hedendaagse maatschappij, via
film.
8
Deel I
9
1.1. Inleiding over rituelen
Het is op te maken uit de uiteenlopende definities die ik ben tegengekomen tijdens mijn
onderzoek dat het begrip ritueel niet makkelijk af te bakenen is. De problematiek die
onderzoek naar rituelen met zich meebrengt is dat het vanuit verschillende disciplines wordt
bestudeerd die elk het concept uit een verschillende invalshoek benaderen. Rituelen zijn ook
geen vaststaand begrip, de praktijken veranderen binnen culturen en er zijn veel interculturele
verschillen. In dit hoofdstuk zal ik echter het fenomeen trachten te verhelderen. De
verschillende perspectieven die over de jaren zijn aangehangen zullen hier bondig vermeld
worden. In het opvolgend deelhoofdstuk zullen de verschillende soorten rituelen die
onderzoekers onderscheiden belicht worden alsook de voornaamste kenmerken die aan
rituelen worden toegeschreven. In het laatste deel van het hoofdstuk wordt tenslotte het
belang van rituelen in de hedendaagse tijd aangekaart, met een speciale focus op het aandeel
dat film heeft op dit gebied.
1.1.1. Een poging tot het definiëren van een ritueel
“Rituelen hebben een sterk verbindende kracht, ze brengen samen, ze herinneren aan een
band die we hebben met de natuur binnen en buiten ons, aan een band met het verleden en
toekomst, aan de lagere instincten die we delen met het dier en de hogere vermogens die ons
transcenderen.” Dit schreef hoogleraar Freddy Decreus in zijn boek Dansen met de Schaduw
van het Onbewuste. Uit deze definitie valt op te maken dat een ritueel werkzaam is op twee
gebieden: het zorgt enerzijds voor een verbinding met de sociale groep, anderzijds verbindt
het de actoren met iets ‘hoger’. Een participant van een ritueel wordt buiten het gebied van het
alledaagse leven gebracht en krijgt de kans om te bezinnen over het leven. Rituelen
begeleiden daarom belangrijke gebeurtenissen. Rituelen worden onlosmakelijk verbonden met
mythen en religie en daarom is het belangrijk bij het definiëren dat rituelen niet als een
1
fenomeen op zich worden bekeken. Wat de precieze band is tussen rituelen en mythen
verschilt van het perspectief waaruit de onderzoekers werken. Er is onderling ook veel twist
1
Freddy Decreus en Ellen Stynen, Dansen met de Schaduw van het Onbewuste, Eric De Volder & Toneelgroep
Ceremonia (Gent, Academia Press, 2006), 37- 38.
10
